Skip to content

Skip to table of contents

Ko Hono Maʻu ʻa e Meʻa Tefito ki he Fāmili Fiefiá

Ko Hono Maʻu ʻa e Meʻa Tefito ki he Fāmili Fiefiá

Vahe 1

Ko Hono Maʻu ʻa e Meʻa Tefito ki he Fāmili Fiefiá

1, 2. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa lelei ʻe malava ke fakahoko mai ʻe he moʻui fakafāmili leleí? Ko ia ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe langaʻi naí?

 ʻOKU lahi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakaí ki he fiefiá ʻe lava ke fakatōliʻa ʻi he fāmilí. ʻOku tau maʻu nai ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau faʻa fakaʻamu ki aí: ke ongoʻi ʻoku fiemaʻu kita, ke fakahoungaʻi kita, pea ke ʻofaʻi kita. ʻOku malava ke fakatōliʻa ʻe he vā fakafāmili māfaná ʻa e ngaahi fakaʻamú ni ʻi ha founga fakaofo. ʻE lava ke ne fakatupu ha feōngoaki ʻo e falala, femahinoʻaki mo e kaungāongoʻi. Pea ʻoku hoko leva ʻa e ʻapí ko e taulanga ū moʻoni ʻo e mālōlō mei he ngaahi faingataʻa mo e maveuveu ʻo tuaʻaá. ʻE lava ke ongoʻi malu ai ʻa e fānaú pea ʻe lava ke tupulaki ai ʻenau tōʻongá ʻo aʻu ki he tuʻunga kakato.

2 ʻOku tau saiʻia ke hoko ʻo anga pehē ʻa e moʻui fakafāmilí. Ka ʻe ʻikai ke hoko mola mai pē ʻa e ngaahi meʻá ni. ʻE lava fēfē ke maʻu ia? Ko e hā ʻoku faingataʻaʻia lahi ai ʻa e moʻui fakafāmilí ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻo e māmaní he ʻaho ní? Ko e hā ʻa e meʻa tefito ʻokú ne fakafaikehekeheʻi ʻa e nofo mali ʻoku fiefiá mo e nofo mali ʻoku mamahí, mo e fāmili ʻoku māfana mo fāʻūtahá mo ia ʻoku momoko mo mavahevahé?

3. Ko e hā ʻoku fakahā ʻe he hisitōliá ʻo kau ki he mahuʻinga ʻo e fāmilí?

3 Kapau ʻokú ke ongoʻi mātuʻaki loto-hohaʻa ʻo fekauʻaki mo e lelei mo e lavameʻa ʻa ho fāmilí, ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga lelei ke ke ongoʻi pehē. ʻOku pehē ʻe he The World Book Encyclopedia (1973) ʻi hono fakamatalaʻi ʻo e mahuʻinga ʻo e fokotuʻutuʻu fakafāmilí:

 “Ko e fāmilí ko e fokotuʻutuʻu motuʻa taha ia ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he ngaahi founga lahi ko e fokotuʻutuʻu mahuʻinga lahi tahá ia. Ko e meʻa tefito ia ʻo e nofo ʻa e kakaí. Kuo tuʻu fuoloa mai pe kuo mole atu ʻa e ngaahi nofo fakasivilaise fakakātoa ʻe niʻihi, koeʻuhi pē naʻe mālohi pe naʻe vaivai ʻa e moʻui fakafāmilí.”

4, 5. Ko e hā ʻa e ngaahi fakakaukau ʻikai ke sai kuó ke fakatokangaʻi ʻi ha ngaahi fāmili lahi?

4 Ka ko e ngaahi fāmili ʻe fiha he ʻahó ni ʻoku nau fepikitaki ʻi he haʻi mālohi ko e ʻofá? Ko e ngaahi fāmili ʻe fiha ʻoku nau maʻu ʻa e māfana ʻoku fakahoko mai ʻe he ngaahi fakahā ʻo e anga-ʻofá, loto-houngá mo e loto-fiefoakí? Ko e ngaahi fāmili ʻe fiha kuo nau hoko ʻo ʻilo ʻa e moʻoni ʻo e pehē, “ʻOku te monuʻia [fiefia] lahi ʻi he fai ha foaki atu, ʻi heʻete maʻu ha foaki mai”?

5 ʻOku mafola he māmaní ʻi he ʻahó ni ha faʻahinga fakakaukau mātuʻaki kehe. Neongo ʻoku ʻilonga ia ʻi he ngaahi fonua ʻo e Hihifó, ʻoku toe hū mālohi atu pē ki he ngaahi fonua ʻo ʻĒsiá mo e ngaahi feituʻu kehe ʻa ia kuo tuʻumaʻu ai ʻa e anga ʻo e nofo fakafāmilí. Ko e niʻihi eni ʻo e ngaahi fakakaukau he lolotonga ní: ‘Fai ʻa e meʻa ʻokú ke saiʻia aí pea taki taha uku ʻene fonu.’ ‘Ko e akonakí kuo ʻosi hono kuongá; tuku pē ʻa e fānaú ke nau taki taha fili honau ʻalungá.’ ‘ʻOua ʻe toe lau ʻoku tonu pe hala ha meʻa.’ ʻOku fakalilifu ʻaupito ʻa e vave ʻo e fakautuutu ʻi he ngaahi fonua lahi ʻa e vete malí, maumau-lao ʻa e toʻu tupú mo e ʻulungaanga taʻetaau ʻa e kakai lalahí. ʻOku fai ha faleʻi ʻe he kau ako ʻo kau ki he ʻatamaí, mo e kau toketā ki he ngaahi mahaki ʻo e ʻatamaí, mo e kau faifekau mo e kau faleʻi kehe. Ka ʻi he ʻikai te nau fakamālohiange ʻa e fāʻūtaha ʻo e fāmilí, ʻoku fakamolemoleʻi pea aʻu ʻo fakaongoongoleleiʻi ʻe he tokolahi ia ʻo e kau faleʻí ʻa e ʻulungaanga taʻetaaú ko e founga ia ke ne fakanonga ʻa ʻete ongoʻi hohaʻa ʻi ha meʻa. Ko e kovi kuo utu mei he ngaahi meʻá ni ʻokú ne fakapapauʻi ʻa e pehē: “He ʻilonga pe meʻa ʻoku to ʻe ha tangata, ko ia ia te ne utu foki.”

ʻOKU POUPOUʻI ʻE HE HISITŌLIÁ ʻA E FOKOTUʻUTUʻU KI HE FĀMILÍ

6. ʻI he founga fē ʻoku fakahāhaaʻi ai ʻa e mahuʻinga ʻo e fāmilí ʻe he meʻa naʻe hoko ʻi Kalisi mo Loma ʻo e kuonga muʻá?

6 ʻOku totonu ke tau tokanga fakamātoato ki he ngaahi meʻa ʻoku tau ako mei he hisitōliá ʻo fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e fāmilí. ʻI he Konga II ʻo e The Story of Civilization, ʻoku fakamatala ai ʻe he tangata tohi-hisitōlia ko Will Durant ki he tō ʻa e fāmilí ʻi Kalisi ʻo e kuonga muʻá, pea ʻokú ne hoko atu: “Ko e tupuʻanga tefito ʻo hono ikuʻi ʻo Kalisi ʻe Lomá ko e movetevete naʻe hoko ʻi loto ʻi he nofo fakasivilaise ʻa Kalisí.” Pea ʻokú ne hoko atu ʻo ne fakahā ko e mālohinga ʻo Lomá ko e fāmilí, ka ʻi he movetevete ʻa e fokotuʻutuʻu ki he fāmilí koeʻuhi ko e ʻulungaanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasinó, naʻe fakaʻau ke vaivai ai ʻa e ʻemipaeá.

7. Ko e hā naʻe maʻu ai ʻe he faʻahinga ʻe niʻihi ʻi he ʻEmipaea Lomá ʻa e moʻui fakafāmili leleí kae palopalemaʻia lahi ʻa e niʻihi kehé?

7 Ko hono moʻoní, ʻoku fakapapauʻi ʻe he hisitōliá ʻa e lea motuʻa ʻoku pehē, “ʻOku ʻikai ʻi he tangata ʻoku haʻele ke fakaʻuli ʻene ʻalu.” Ka, ʻokú ne toe fakahā foki ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku mahulu atu mei he poto ʻo e tangatá ʻe lava ke hanga ki ai ke maʻu ha tataki, pea ko hono olá ʻe lakalakaimonū ai ʻa e fāmilí. ʻOku fakamatala ʻe he kau tohi-hisitōliá ʻo pehē, neongo naʻe hoko ʻo vaivai ʻa e ʻEmipaea Lomá, ka “naʻe alafaʻifaʻitakiʻanga ʻa e moʻui fakafāmili ʻa e kakai Siú, pea ko e ngaahi kulupu siʻi ʻo e kau Kalisitiané naʻa nau fakatupu hohaʻa ki he kakai pangani holi vale ki he fakafiefiá koeʻuhi ko ʻenau anga fakalotú mo taau honau angá.” (The Story of Civilization, Konga III, p. 366) Ko e hā naʻá ne ʻai ʻa e ngaahi fāmilí ni ke nau tuʻu mavahé? Naʻa nau maʻu ʻe kinautolu ha matavai kehe ki he tatakí, ʻa ia ko e Tohitapú. Ko hono lahi ʻo ʻenau ngāueʻaki ʻa ʻene ngaahi akonakí ʻi hono tuʻunga ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, naʻe lahi tatau pē ia mo ʻenau nofo ko e ngaahi fāmili lelei mo melinó. Naʻe hoko ʻo ongoʻi loto-tautea ʻa e kau Loma anga-mousaʻá ʻi he ngaahi olá ni.

8. ʻI he fekauʻaki mo hono fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema ʻa e fāmilí, ko e hā ʻoku tuha ai mo e Tohitapú ke tau tokanga ki aí? (Sāme 119:100-105)

8 Ko e ngaahi lea naʻe lave ki ai ʻi he ngaahi palakalafi ki muʻá ʻoku toe toʻo pē mei he Tohitapú. ʻOku tau maʻu ʻi he tohi ko iá ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsū Kalaisi ʻo pehē ʻokú te fiefia lahi ange he foaki atú ʻi he maʻu ha foaki mai, pea mo e fakamatala fakamānavaʻi ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ʻo pehē te tau utu pē ʻa e meʻa naʻa tau tō, pea mo e fakahā ʻe he palōfita ʻa e ʻOtuá ko Selemaia ʻo pehē ʻoku ʻikai ʻi he tangatá ke fakaʻuli ʻene laká. (Ngāue 20:35; Kalētia 6:7; Selemaia 10:23) Kuo fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoni ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni mei he Tohitapú. Naʻe toe pehē foki ʻe Sīsū: “Naʻe fakatonuhia ʻa Poto ʻe heʻene fanau [“ngaahi ngāue,” NW].” (Mātiu 11:19) Kapau ʻoku ola lelei moʻoni ʻa e akonaki ʻa e Tohitapú ki hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻa e fāmilí, ʻikai ʻoku tuha mo ia ʻetau tokanga anga-ʻaʻapa ki ai?

9, 10. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai feʻunga ai pē ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻoku ʻaongá mo e ongoʻi feʻofaʻaki fakanatulá ke tokoniʻi ha taha ke ne maʻu ha moʻui fakafāmili ʻoku fiefiá? (e) Ko e hā mo ha toe meʻa ʻoku fiemaʻú? (Fakahā 4:11)

9 ʻI he ʻahó ni, ʻoku laui afe ʻa e ngaahi tohi ʻoku lave ki he nofo malí mo e moʻui fakafāmilí. ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi tohí ni ʻe maʻu ai ha ngaahi fakamatala ʻe niʻihi ʻoku ʻaonga. Ka ʻoku fakaʻau ke kovi ange ʻa e moʻui fakafāmilí ia. ʻOku fiemaʻu ha meʻa lahi ange, ko ha meʻa ke ne fakahoko mai ha mālohi ke tauʻi ʻaki ʻa e ngaahi mafasia ʻoku nau maluʻaki mai ki he fāmilí he taimí ni. Ko e ongoʻi feʻofaʻaki fakanatula ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí pea pehē ki he vahaʻa ʻo e ongo mātuʻá mo e fānaú ʻokú ne tokonaki mai ʻa e mālohi. Ka naʻa mo e meʻá ni kuo fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai feʻunga ia ke ne kei tauhi ke fakataha ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he taimi ʻoku hoko mai ai ʻa e faingataʻá. Ko e hā mo ha toe meʻa ʻoku fiemaʻu?

10 ʻOku totonu ke ʻoua ʻe ngata pē ʻi he ongoʻi ʻoku ʻi ai hoto fatongia pe mateaki ki hoto malí pe ko ʻete fānaú pe ko ʻete ongo mātuʻá. Ka, ʻoku fiemaʻu ke toe mālohi ange ʻa e ongoʻi ʻoku ʻi ai hoto fatongia ki he Tokotaha ʻa ia ʻoku lave ki ai ʻi he Tohitapú ko e “Tamai, ʻa ia ʻoku tauhingoa ki ai ʻa e ngaahi famili kotoa pe ʻi langi mo mamani.” Ko e Tokotaha ko iá ko e Tupuʻanga ia ʻo e nofo malí mo e moʻui fakafāmilí, ko e Tokotaha-Fakatupu ia ʻo e kakaí, ko Sihova ko e ʻOtuá.—ʻEfesō 3:14, 15.

KO E TOKANGA ʻA E ʻOTUÁ KI HE FOKOTUʻUTUʻU KI HE FĀMILÍ

11-13. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he māmaní mo e fāmili ʻo e tangatá?

11 ʻOku ʻafioʻi ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ki he kakaí pea ʻokú ne loto ke tau fiefia, ko ia ʻokú ne fakahā mai kiate kitautolu ʻa e akonaki ʻo fekauʻaki mo e moʻui fakafāmilí. Ka ʻoku hā mei heʻene tokanga ki he ngaahi fāmilí ha taumuʻa maʻongoʻonga ange. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e taumuʻa ko iá. ʻOkú ne fakahā naʻe ʻikai ke hoko noa mai pē ʻa e māmaní. Naʻe ʻikai te tau hoko noa mai pē mo kitautolu. Naʻe fakatupu ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e māmaní, peá ne taumuʻa ke tuʻu ia ʻo taʻengata pea ke nofo ai ʻa e kakaí ʻo taʻengata. Naʻe hiki ʻe he palōfita ko ʻAiseá: “Ko ia naʻa ne teu ia, naʻe ʻikai te ne fakatupu ia ke maomaonganoa, naʻa ne faʻu ia ke nofoʻanga.”—ʻAisea 45:18.

12 Ke fakahoko ʻene taumuʻá, naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá peá ne folofola kiate kinaua ke kamata ha fāmili: “Naʻa ne fakatupu ʻakinaua ko e tangata mo e fefine. Pea naʻe tapuakiʻi ʻakinaua ʻe he ʻOtua, pea naʻe folofola kiate kinaua ʻe he ʻOtua, ʻo pehe, Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani.” (Sēnesi 1:27, 28) Naʻe toe kau ki heʻene taumuʻá ʻa e fiemaʻu ke talangofua kiate ia ʻa kinaua mo ʻena fānaú pea ke nau tokangaʻi ʻa e māmaní. ʻOku pehē ʻi he Sēnesi 2:15: “Pea naʻe ʻave ʻa e tangata ʻe Sihova Elohimi, ʻo ne tuku ia ʻi he ngouetapu ʻo Iteni ke ngoueʻi mo tauhi ia.” Faifai atu pē ʻe fakalahi atu ʻa e ngaahi tuʻunga ko iá ʻo hangē ko ha ngoué ke aʻu ki he tapa kotoa ʻo e foʻi māmaní. Ko e tokangaʻi ʻo e māmaní mo hono fakaʻaongaʻi ʻo hono ngaahi koloa fakanatulá, te ne fakahoko mai ki he fāmili ʻo e tangatá ʻi māmani kātoa ha ngaahi faingamālie taʻefakangatangata ke nau ako pea maʻu ha fiemālie ʻi hono ngāueʻaki ʻenau ngaahi malavá.

13 ʻOku laka hake he kakai ʻe toko 5,000,000,000 he taimí ni ʻi he māmaní, ka ʻoku ʻikai ke fakahoko ʻe he fuʻu tokolahi ko ení ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he māmaní. Ko e tokolahi tahá ʻoku ʻikai te nau talangofua kiate ia, pea ʻoku ʻikai te nau tokangaʻi ʻa e māmaní. Ka, ʻoku nau maumauʻi ia, ʻo nau ʻuliʻi hono ʻeá, vaí mo e kelekelé. ʻI he fetāiaki mo e ʻuluaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá, naʻá ne kikiteʻi ʻe ʻikai ngata pē ʻi haʻane taʻofi kotoa eni, ka te ne toe “fakaʻauha ʻakinautolu ʻoku fakaʻauha ʻa e fonua.”—Fakahā 11:18.

NGAAHI FEHUʻI ʻOKU FIEMAʻU KE TAU FEHANGAHANGAI MO IA

14. Ko e hā ʻe lava ai ke tau tui pau ʻe ʻikai ke taʻemalava ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he moʻui fakafāmilí?

14 ʻE ʻikai ke taʻemalava ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he māmaní mo e moʻui fakafāmilí. ʻOkú ne fakahā: “[Ko] ʻeku lea ʻoku ʻalu atu mei hoku ngutu: ʻe ʻikai foki ngeʻesi mai, kaeʻoua ke ne fai ʻa e meʻa ne u loto ki ai.” (ʻAisea 55:11) Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e fokotuʻutuʻu ki he fāmilí peá ne fakahā mo e fakahinohino ki he anga hono fakalelé. ʻOku tali ʻe heʻene ngaahi fakahinohinó ʻa e ngaahi fehuʻi mahuʻinga moʻoni ʻo fekauʻaki mo e moʻui fakafāmilí, pea te ke fehangahangai nai mo ha niʻihi ʻo e ngaahi fehuʻí ni.

15-17. (a) ʻI hoʻo fakakaukau ʻaʻaú, ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi mātuʻaki mahuʻinga fekauʻaki mo e moʻui fakafāmilí? (e) Ko e hā ʻoku lelei ai ke maʻu ʻa e ngaahi tali fakafiemālie ki he ngaahi fehuʻí ni?

15 Hangē ko ení: ʻE lava fēfē ke maʻu ʻe ha taha ha hoa ʻoku fetuʻutaiʻaki ke ne mali mo ia? ʻI he nofo malí, ʻe lava fēfē ke hoko ʻo felotoi ʻi he hoko ʻa e ngaahi palopalema faingataʻá? ʻOku lelei ange ʻa e fakakaukau ʻa e toko uá, ka ʻi he ʻosi ʻa e fealeaʻakí, ko hai te ne fakapapauʻi ʻa e meʻa ke faí? ʻE lava fēfē ke maʻu ʻe ha husepāniti ʻa e ʻapasia ʻa hono uaifí, pea ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ne maʻu ʻa e meʻá ni? Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ki ha uaifi ʻa e ʻofa ʻa hono husepānití, pea ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he uaifí ka ne maʻu ia?

16 Ko e hā ʻa e anga ʻo hoʻo fakakaukau ki he fānaú? ʻOku fakakaukau ʻa e niʻihi ko e fakaʻilonga kinautolu ʻo honau tuʻungá, pe ko e kau ngāue totongi maʻamaʻa kinautolu pe ko e faʻahinga ke nau tokangaʻi kinautolu ʻi heʻenau taʻumotuʻá; ʻoku fakakaukau ʻa e niʻihi kehe ko e fānaú ko e mafasiaʻanga. Ka ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ko e fānaú ko ha tāpuaki. Ko e hā ʻa e meʻa te ne fakapapauʻi pe te nau hoko ko ha tāpuaki? Pea ʻoku totonu ke kamata ʻi he taimi fē hono akoʻi kinautolú? ʻOku totonu ke fai ha tautea? Kapau ʻe pehē, ko e hā hono lahí, pea ʻi he founga fē? ʻOku pau ke ʻi ai ha vā lau taʻumotuʻa ʻi he lotolotonga ʻo e fāmilí? ʻE lava ke toʻo ʻa e vā ko ení? Pea ko e meʻa lelei angé, ʻe lava ke taʻofi ke ʻoua ʻe kamata ʻa e vāmamaʻo ko iá?

17 Ko hono maʻu ʻo e ngaahi tali fakafiemālie ki he ngaahi fehuʻí ni ʻe tokoni lahi ke fakapapauʻi ʻa e fiefia ʻi hoʻo moʻui fakafāmilí. ʻIkai ke ngata aí, ʻe lava ke ne fakatupu ʻa e tui pau ʻiate koe ʻoku ʻi ai ha Tokotaha ʻoku ʻikai ʻi ai hano tatau ʻi he mālohi, anga-ʻofa, mo e poto, pea ʻe lava ke hanga ki ai ʻi ha taimi pē ʻe hoko ai ʻa e fiemaʻú, pea ʻe lava ke ne tataki ho fāmilí ki he fiefia taʻengatá.

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā peesi-kakato ʻi he peesi 4]