Skip to content

Skip to table of contents

VAHE TAHANIMA

Fakaʻapaʻapaʻi ʻEtau Ngaahi Mātuʻa Taʻumotuʻá

Fakaʻapaʻapaʻi ʻEtau Ngaahi Mātuʻa Taʻumotuʻá

1. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau moʻuaʻaki ki heʻetau ongo mātuʻá, pea ko ia ai, ʻoku totonu ke fēfē ʻa ʻetau ongoʻí mo e ngāue kiate kinauá?

 “TOKANGA ki hoʻo tamai, he ko eni ia naʻe fakatupu koe, pea ʻoua te ke taʻetokaʻi ʻoka motuʻa hoʻo faʻe,” ko e akonaki ia ʻa e tangata poto ʻi he kuohilí. (Palovepi 23:22) ‘ʻE ʻikai ʻaupito te u fai ia!” ko haʻo lea nai ia. ʻI he ʻikai ke taʻetokaʻi ʻetau ngaahi faʻeé—pe ko ʻetau ngaahi tamaí—ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku tau ongoʻi ha ʻofa loloto kiate kinautolu. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku tau moʻuaʻaki ʻa e meʻa lahi kiate kinautolu. ʻUluakí, naʻe ʻomai ʻe heʻetau ongo mātuʻá kiate kitautolu ʻa e moʻuí. Lolotonga ko Sihova ʻa e Matavai ʻo e moʻuí, ka ne taʻeʻoua ʻa ʻetau ongo mātuʻá naʻe ʻikai pē ke tau mei ʻi ai. ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe lava ke tau foaki ki heʻetau ongo mātuʻá ʻe mahuʻinga ʻo hangē ko e moʻuí tonu. Pea, fakakaukau atu pē ki he feilaulauʻi-kita, tokanga loto-moʻua, fakamole, mo e tokanga ʻofa naʻe kau ki hono tokoniʻiʻaki ha kiʻi tama ʻi he hala mei he valevalé ki he tokotaha lahí. Ko ia ai, he ʻuhinga lelei moʻoni ē ko e akonaki ko ia ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe . . . ka ke monuʻia, pea ke nofo fuoloa ʻi mamani”!—Efeso 6:​2, 3.

ʻILOʻI ʻA E NGAAHI FIEMAʻU FAKAEONGÓ

2. ʻOku lava fēfē ʻa e fānau lalahí ke nau “totongi” ki heʻenau ngaahi mātuʻá?

2 Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiané: “ʻOua muʻa ke akoʻi [ʻa e fānaú pe fanga makapuná] ke nau fai ʻa e toʻonga totonu ki hoto famili, pea ke fai ʻa e totongi ki heʻenau matuʻa: he ko e meʻa ia ʻe hangai fofonga ki ai ʻa e ʻOtua.” (1 Timote 5:4) Ko e fānau lalahí ʻoku nau fai ʻa e “totongi” ko ení ʻaki hono fakahaaʻi ʻa e houngaʻia ki he ngaahi taʻu ʻo e ʻofa, ngāue, mo e tokanga naʻe fakamoleki kiate kinautolu ʻe heʻenau ngaahi mātuʻá mo ʻenau ngaahi kuí. Ko e founga ʻe taha ʻoku lava ke fai ai eni ʻe he fānaú ko hono ʻiloʻi ʻoku hangē pē ko e tokotaha kehe kotoa pē, ko e faʻahinga taʻumotuʻa angé ʻoku nau fiemaʻu ʻa e ʻofa mo e fakafiemālie—ʻo faʻa mātuʻaki lahi ʻaupito. ʻI he hangē ko e kotoa ʻo kitautolú, ʻoku nau fiemaʻu ke ongoʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi kinautolu. ʻOku nau fiemaʻu ke ongoʻi ʻoku mahuʻinga ʻenau moʻuí.

3. ʻOku lava fēfē ke tau fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mātuʻá mo e ngaahi kuí?

3 Ko ia ʻoku lava ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻetau ngaahi mātuʻá mo e ngaahi kuí ʻaki hono tuku ke nau ʻiloʻi ʻoku tau ʻofa ʻiate kinautolu. (1 Kolinito 16:14) Kapau ʻoku ʻikai ke nofo ʻetau ngaahi mātuʻá mo kitautolu, ʻoku totonu ke tau manatuʻi ko e fetuʻutaki mo kinautolú ʻoku lava ke ʻuhinga lahi ia kiate kinautolu. Ko ha tohi fiefia, ko ha tā telefoni, pe ko ha ʻaʻahi ʻe lava ke tokoni lahi ia ki heʻenau fiefiá. Ko Miyo, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Siapani, naʻá ne tohi ʻi he taimi naʻá ne taʻu 82 aí: “Ko ʻeku taʻahiné [ʻa ia ko hono husepānití ko ha faifekau fefonongaʻaki] ʻokú ne tala mai kiate au: ‘Fineʻeiki, kātaki muʻa ʻo “folau” mo kimaua.’ ʻOkú ne ʻomai kiate au ʻa hona hala kuo fakataimitēpileʻí pea mo e fika telefoni ki he uike taki taha. ʻOku lava ke u folahi hake ʻeku mapé pea pehē: ‘ʻĀ. ʻOkú na ʻi hē he taimí ni!’ ʻOku ou fakamālō maʻu pē kia Sihova ki he tāpuaki ʻo hono maʻu ha tama peheé.”

TOKONIʻI ʻAKI ʻA E NGAAHI FIEMAʻU FAKAMATELIÉ

4. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakalototoʻaʻi ʻi he talatukufakaholo ʻi he lotu faka-Siú ʻa e anga-fefeka ki he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?

4 ʻOku malava ke pehē ko e fakaʻapaʻapaʻi ʻo ʻete ongo mātuʻá ʻoku toe kau ki ai ʻa hono tokangaʻi ʻo ʻena ngaahi fiemaʻu fakamatelié? ʻIo. ʻOku faʻa pehē. ʻI he taimi ʻo Sīsuú naʻe pouaki ai ʻe he kau taki lotu Siú ʻa e talatukufakaholo naʻe pehē kapau naʻe talaki ʻe ha taha ko ʻene paʻangá pe koloá ko “ha meʻaʻofa kuo fakatapui ki he ʻOtuá,” naʻe ʻatā ai ia mei he fatongia ke ngāueʻaki ia ke tokangaʻiʻaki ʻa ʻene ongo mātuʻá. (Mātiu 15:​3-6NW) He loto-fefeka moʻoni ē! Ko hono moʻoní, ko e kau taki lotu ko iá naʻa nau fakalototoʻaʻi ʻa e kakaí ke ʻoua te nau fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi mātuʻá ka ke tōʻongafai taʻetokaʻi kiate kinautolu ʻaki hono fakaʻikaiʻi siokita ʻenau ngaahi fiemaʻú. ʻOku ʻikai ʻaupito te tau loto ke fai ʻa e meʻa ko iá!​—Teutalonome 27:16.

5. Neongo ʻa e ngaahi tokonaki ʻoku fai ʻe he ngaahi puleʻanga ʻo e ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e hā ʻoku kau ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa hono fai ha tokoni fakapaʻangá ʻi he fakaʻapaʻapa ki heʻete ongo mātuʻá?

5 ʻI he ngaahi fonua lahi ʻi he ʻahó ni, ko e ngaahi polokalama tokoniʻi ʻe he puleʻangá ʻoku tokonaki ai ki he niʻihi ʻo e ngaahi fiemaʻu fakamatelie ʻa e kau taʻumotuʻá, hangē ko e meʻakai, vala, mo e maluʻanga. ʻI he tānaki atu ki he meʻa ko iá, ko e kau taʻumotuʻá tonu ʻoku nau malava nai ai ke fai ha tokonaki ki heʻenau aʻu ki he taʻumotuʻá. Ka ʻo kapau ʻe ʻosi ʻa e ngaahi tokonaki ko ení pe fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ke feʻunga, ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ʻe he fānaú ʻenau ngaahi mātuʻá ʻaki hono fai ʻa e meʻa te nau lavá ke aʻusia ʻa e ngaahi fiemaʻu fakaemātuʻá. Ko hono moʻoní, ko hono tokangaʻi ʻo e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ko ha fakamoʻoni ia ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá, ʻa ia, ko ʻete līʻoa kia Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e Tupuʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu fakafāmilí.

ʻOFA MO E FEILAULAUʻI-KITA

6. Ko e hā ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻi he moʻuí kuo fai ʻe he niʻihi koeʻuhi ke tokangaʻi ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa ʻenau ngaahi mātuʻá?

6 Kuo tali ʻa e fānau lalahi ʻe niʻihi ki he ngaahi fiemaʻu ʻenau ngaahi mātuʻa vaivaí ʻaki ʻa e ʻofa mo e feilaulauʻi-kita. Kuo ʻave ʻe he niʻihi ʻenau ngaahi mātuʻá ki honau ngaahi ʻapí tonu pe kuo nau hiki ke ofi kiate kinautolu. Kuo hiki ʻa e niʻihi kehe ʻo nofo mo ʻenau ngaahi mātuʻá. ʻOku faʻa hoko, ʻo fakamoʻoniʻi ʻa ʻene hoko ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu peheé ko ha tāpuaki ki he ngaahi mātuʻá pea mo e fānaú fakatouʻosi.

7. Ko e hā ʻoku lelei ai ke ʻoua ʻe ngāue fakavave ʻi hono fai ʻo e ngaahi fili fekauʻaki mo e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?

7 Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ke iku lelei ʻa e ngaahi hiki ko iá. Ko e hā hono ʻuhingá? Mahalo pē koeʻuhi naʻe fai fakavave ʻa e ngaahi filí pe naʻe makatuʻunga pē ʻi he ongó. “Ko e fakapotopoto ʻoku ne fakakaukau ʻene laka,” ko e fakatokanga fakapotopoto ia ʻa e Tohitapú. (Palovepi 14:15) Ko e fakatātaá, tau pehē pē ʻoku faingataʻaʻia ʻa hoʻo faʻē taʻumotuʻá ʻi he nofo tokotahá pea ʻokú ke fakakaukau ʻe lelei nai kiate ia haʻane hiki mai ʻo nofo mo koe. ʻI he fakakaukau fakapotopoto ki hoʻo ngaahi laká, te ke fakakaukau nai ki he meʻa ko ení: Ko e hā ʻa ʻene ngaahi fiemaʻu moʻoní? ʻOku ʻi ai ha ngaahi tokoni tāutaha pe tokoni ʻa e puleʻangá ʻokú ne ʻomai ha fakaleleiʻanga lelei ʻe taha? ʻOkú ne loto ke hiki? Kapau ko ia, ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe uesia ai ʻa ʻene moʻuí? ʻE pau ke ne mavahe mei hono ngaahi kaumeʻá? ʻE anga-fēfē nai hano uesia fakaeongo ia? Kuó ke talanoa mo ia ki he ngaahi meʻá ni? ʻE anga-fēfē nai hano uesia koe, ko ho hoá, mo hoʻo fānaú tonu, ʻi he hiki mai ko iá? Kapau ʻoku fiemaʻu ke tokangaʻi ʻa hoʻo faʻeé, ko hai te ne tokonaki iá? ʻE lava ke vahevahe ʻa e fatongiá? Kuó ke lāulea ki he meʻá ni mo e faʻahinga kotoa ʻoku nau kau fakahangatonu ki aí?

8. Ko hai nai ʻe malava ke ke talanoa ki ai ʻi he fili ʻo e founga ke tokoniʻiʻaki ʻa hoʻo ongo mātuʻa taʻumotuʻá?

8 Koeʻuhi ko e fatongia ki hono tokangaʻí ʻoku kau ki ai ʻa e kotoa ʻo e fānaú ʻi ha fāmili, ʻe fakapotopoto nai ke fai ha fakataha fakafāmili koeʻuhi ke kau ʻa e tokotaha kotoa ʻi hono fai ʻa e ngaahi filí. Ko e talanoa ki he kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané pe ki he ngaahi kaumeʻa kuo nau fehangahangai mo ha tuʻunga meimei tataú ʻe toe ʻaonga nai ia. “ʻOku maumau fakakaukau ʻa e ʻikai fai ha alea,” ko e fakatokanga ia ʻa e Tohitapú “ka ʻoku tuʻu ʻo ka tokolahi ʻa e faleʻi.”—Palovepi 15:22.

KAUNGĀONGOʻI MO MAHINOʻI

9, 10. (a) Neongo ʻa ʻenau taʻumotuʻa angé, ko e hā ʻa e fakakaukau ʻoku totonu ke fai ki he faʻahinga taʻumotuʻá? (e) Pe ko e hā pē ha ngaahi laka ʻoku fai ʻe ha tama lahi maʻa ʻene ongo mātuʻá, ko e hā ʻoku totonu ke ne ʻoange maʻu pē kiate kinauá?

9 Ko hono fakaʻapaʻapaʻi ʻetau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e kaungāongoʻi mo e mahinoʻi. ʻI he hoko mai ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e hoholo ke motuʻá, ʻe ʻiloʻi nai ai ʻe he faʻahinga taʻumotuʻá ʻa e fakautuutu ʻo e faingataʻa ke luelué, kaí, mo e manatú. Te nau fiemaʻu nai ha tokoni. ʻOku faʻa hoko ʻa e fānaú ʻo hohaʻa tōtuʻa pea feinga ke nau tokonaki ha tataki. Ka ko e kau taʻumotuʻá ko e kakai lalahi kinautolu mo ha taimi ʻo e poto lahi pea mo e taukei ʻi he moʻuí, ko ha taimi ʻo hono tokangaʻi kinautolu ʻi he moʻuí mo hono fai ʻa e ngaahi fili pē ʻanautolu. Ko honau ʻiloʻangá mo e tokaʻi-kitá ʻe fakatefito nai ia ʻi honau ngafa ʻi he tuʻunga ko e ngaahi mātuʻá pea mo e kakai lalahí. Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku nau ongoʻi kuo pau ke nau tuku atu ʻa hono fakalele ʻenau moʻuí ki heʻenau fānaú te nau hoko nai ai ʻo loto-mafasia pe ʻiteʻita. ʻOku loto-ʻita ʻa e niʻihi pea nau talitekeʻi ʻa e meʻa ʻoku nau sio nai ki ai ko e ngaahi feinga ke kaihaʻasi meiate kinautolu ʻenau tauʻatāiná.

10 ʻOku ʻikai ha ngaahi fakaleleiʻanga faingofua ki he ngaahi palopalema peheé, ka ko ha anga-ʻofa ia ke fakaʻatā ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ke nau tokangaʻi pē kinautolu pea fai ʻenau ngaahi fili pē ʻanautolu ʻi he lahi taha ʻe ala lavá. ʻOku fakapotopoto ke ʻoua ʻe fai ʻa e ngaahi fili fekauʻaki mo e meʻa ʻoku lelei taha ki hoʻo ongo mātuʻá ʻo ʻikai ke ʻuluaki talanoa mo kinaua. Kuo mole nai meiate kinaua ʻa e meʻa lahi. Fakaʻatā kinaua ke na tauhi ʻa e meʻa ʻokú na kei maʻú. Te ke ʻilo nai ko e siʻi ange ʻa hoʻo feinga ke puleʻi ʻa e moʻui ʻa hoʻo ongo mātuʻá, ko e lelei ange ia ʻe hoko ki ho vahaʻangatae mo kinauá. Te na fiefia ange ai, pea te ke pehē pē mo koe. Neongo kapau ʻoku fiemaʻu ke ke tuʻukāivi ʻi he ngaahi meʻa ʻe niʻihi ki heʻena leleí, ko hono fakaʻapaʻapaʻi ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻoku fiemaʻu ai ke ke ʻoange kiate kinaua ʻa e ngeia mo e tokaʻi ʻoku tuha mo kinauá. ʻOku akonaki mai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Te ke tuʻu ki ʻolunga ʻi he ʻao ʻo e ʻuluhinā, pea te ke fakaʻapaʻapa kiate ia ʻoku motuʻa.”—Livitiko 19:32.

TAUHI MAʻU ʻA E FAKAKAUKAU TOTONÚ

11-13. Kapau naʻe ʻikai lelei ʻa e vahaʻangatae ʻo ha tama lahi mo ʻene ongo mātuʻá ʻi he kuohilí, ʻe lava fēfē ke ne kei lava ʻo fakaleleiʻi ʻa e pole ʻo hono tokangaʻi kinaua ʻi hona ngaahi taʻumotuʻa angé?

11 ʻI he taimi ʻe niʻihi ko ha palopalema ʻoku fehangahangai mo e fānau lalahí ʻi hono fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻoku kau ki ai ʻa e vahaʻangatae naʻa nau maʻu mo ʻenau ngaahi mātuʻá ʻi he ngaahi taimi ki muʻá. Mahalo pē naʻe anga-momoko mo taʻeʻofa ʻa hoʻo tamaí, pea fakaaoao mo anga-fefeka ʻa hoʻo faʻeé. ʻOkú ke kei ongoʻi feifeitamaki, ʻita, pe mamahi nai koeʻuhi naʻe ʻikai te na hoko ko e ongo mātuʻa naʻá ke loto ke na hoko ki aí. ʻE lava ke ke ikuʻi ʻa e ngaahi ongoʻi peheé? a

12 Ko Basse, ʻa ia naʻe tupu hake ʻi Finilani, ʻokú ne fakamatala: “Ko ʻeku tamai-uá ko ha ʻōfisa SS ia ʻi Siamane Nasi. Naʻá ne ʻitangofua, pea naʻá ne ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki leva ai. Naʻá ne tā ʻa ʻeku faʻeé ʻi he taimi lahi peá u sio tonu ai. ʻI he taimi ʻe taha ʻi heʻene ʻita ʻiate aú, naʻá ne hiki hono letá ʻo hapoʻi ʻaki hoku matá ʻa e foʻi pākoló. Naʻe tau lahi ia ʻiate au peá u tūʻulu ai ki he mohengá.”

13 Ka, naʻe ʻi ai ha toe tafaʻaki ʻe taha ʻo hono ʻulungāngá. ʻOku tānaki mai ʻe Basse: “ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻá ne ngāue mālohi pea naʻe ʻikai te ne tukunoaʻi ʻa hono tokangaʻi fakamatelie ʻo e fāmilí. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne fakahā kiate au ha ʻofa fakaetamai, ka naʻá ku ʻiloʻi naʻá ne kafo fakaeongo. Naʻe tuli ia mei ʻapi ʻe heʻene faʻeé ʻi heʻene kei tamasiʻí. Naʻá ne tupu fuhu hake pē ʻo hū ki he taú ʻi he tuʻunga ko ha talavou. Naʻe lava ke u mahinoʻi ia ʻo aʻu ki ha tuʻunga pea naʻe ʻikai te u tukuakiʻi ia. ʻI he taimi naʻá ku tupu ai ʻo taʻumotuʻa angé, naʻá ku loto ke tokoniʻi lahi ia ʻo fakatatau ki heʻeku malavá ʻo aʻu ki heʻene maté. Naʻe ʻikai ke faingofua ia, ka naʻá ku fai ʻa e meʻa naʻá ku malavá. Naʻá ku feinga ke hoko ko ha foha lelei ʻo aʻu ki heʻene maté, pea ʻoku ou tui naʻá ne tali lelei au ʻi he meʻa ko iá.”

14. Ko e hā ʻa e konga Tohitapu ʻoku ngāueʻaki ʻi he tuʻunga kotoa pē, ʻo kau ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku malanga hake ʻi hono tokangaʻi ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?

14 ʻI he ngaahi tuʻunga fakafāmilí, hangē ko ia ʻi he ngaahi meʻa kehé, ʻoku ngāueʻaki ki ai ʻa e akonaki ʻa e Tohitapú: “Mou ʻai; ʻa e fatu ʻoku langa ʻi he fai meesi mo e angaʻofa mo e fakaʻakiʻakimui mo e angakataki mo e angamokomoko; pea ka ai ha taha ʻoku ne koviʻia ʻi ha taha ʻi ha meʻa, ke mou fekatakiʻaki pe mo fefakamolemoleʻaki; ʻio, ʻo hange foki ne fakamolemole kimoutolu ʻe he ʻEiki, ke pehe pe mo kimoutolu.”—Kolose 3:​12, 13.

ʻOKU FIEMAʻU ʻE HE FAʻAHINGA ʻOKU NAU FAI ʻA E TOKANGAʻÍ KE TOKANGAʻI MO KINAUTOLU FOKI

15. Ko e hā ʻoku faʻa fakamamahi ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa hono tokangaʻi ʻo e ngaahi mātuʻá?

15 Ko hono tokangaʻi ha mātuʻa vaivaí ko ha ngāue faingataʻa ia, ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi ngāue lahi, fatongia lahi, mo e ngaahi houa lōloa. Ka ko e konga faingataʻa tahá ʻoku faʻa fakaeongo ia. ʻOku fakalotomamahi ke sio ki hoʻo ongo mātuʻá ʻoku mole ʻena moʻuileleí, manatú, mo e loto-falalá. Ko Sandy, ʻa ia ʻoku haʻu mei Pueto Likó, ʻokú ne fakamatala: “Ko ʻeku faʻeé ʻa e tokotaha tefito ʻi homau fāmilí. Naʻe mātuʻaki fakamamahi ʻa hono tokangaʻi iá. ʻUluakí naʻá ne kamata ketu; naʻá ne fiemaʻu leva ai ha tokotoko, pea hoko ai ha uoka, pea hoko leva ai ha saliote. Hili iá naʻe faai hifo ai pē ki he kovi ange ʻo aʻu ai pē ki heʻene mālōlō. Naʻá ne maʻu ʻa e kanisā huí pea naʻe fiemaʻu ke tokangaʻi tuʻumaʻu ia—ʻi he ʻaho mo e pō. Naʻa mau kaukauʻi ia mo fafangaʻi ia mo lautohi kiate ia. Naʻe faingataʻa ʻaupito—tautefito ʻi he tuʻunga fakaeongó. ʻI heʻeku ʻiloʻi naʻe meimei mate ʻa ʻeku faʻeé, naʻá ku tangi koeʻuhi he naʻá ku ʻofa lahi ʻiate ia.”

16, 17. Ko e hā ʻa e faleʻi ʻe tokoni nai ki ha tokotaha ʻokú ne fai ʻa e tokangaʻí ke tauhi ai ha vakai mafamafatatau ki he ngaahi meʻá?

16 Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ke ʻi ha tuʻunga meimei tatau, ko e hā ʻe lava ke ke fai ke fekuki ai mo iá? Ko e fanongo kia Sihova ʻaki hono lau ʻa e Tohitapú pea mo e lea kiate ia fakafou ʻi he lotú te ne tokoniʻi lahi koe. (Filipai 4:​6, 7) ʻI ha founga ʻaonga, fakapapauʻi ʻokú ke kai ʻa e ngaahi meʻakai lelei pea feinga ke maʻu ha mohe feʻunga. ʻI hono fai ení, te ke ʻi ha tuʻunga lelei ange ai, fakaeongo mo fakaesino fakatouʻosi, ke tokangaʻi ʻa e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí. Mahalo pē ʻe lava ke ke fokotuʻutuʻu ha mālōlō ʻi ha taimi pau mei he founga-tuʻumaʻu fakaʻahó. Neongo kapau ʻoku ʻikai ke ala lava ha mālōlō ʻeveʻeva, ʻoku kei fakapotopoto pē ke fakataimitēpileʻi ha taimi ki he mālōloó. Koeʻuhi ke maʻu ha taimi ke mavahe ai, te ke malava nai ke fokotuʻutuʻu ki ha tokotaha kehe ke nofo mo hoʻo mātuʻa ʻoku puké.

17 ʻOku ʻikai ngalikehe ki he kakai lalahi ʻoku nau fai ʻa e tokangaʻí ke ʻi ai haʻanau ngaahi ʻamanaki ʻikai ʻuhinga lelei kiate kinautolu. Kae ʻoua ʻe ongoʻi halaia ʻi he meʻa ʻoku ʻikai lava ke ke faí. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻe fiemaʻu nai ai ke ke tuku atu ʻa e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí ke tokangaʻi ʻe ha ʻapi tauhi vaivai. Kapau ko ha tokotaha koe ʻokú ke fai ʻa e tokangaʻí, fokotuʻu ha ngaahi ʻamanaki ʻuhinga lelei kiate koe tonu. Kuo pau ke ke ʻai ke mafamafatatau ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo ʻikai ko hoʻo ongo mātuʻá pē kae toe pehē foki ki hoʻo fānaú, ko ho hoá, mo koe tonu.

MĀLOHI ʻOKU MAHULU ATU ʻI HE TUʻUNGA ANGA-MAHENÍ

18, 19. Ko e hā ʻa e talaʻofa ʻo e tokoní kuo fai ʻe Sihova, pea ko e hā ʻa e meʻa ʻoku hokosia ʻoku fakahaaʻi ai ʻokú ne fai ki he talaʻofa ko ʻení?

18 Fakafou ʻi heʻene Folofolá, ʻa e Tohitapú, ʻoku tokonaki ʻofa mai ai ʻe Sihova ʻa e tataki ʻa ia ʻe lava ke tokoni lahi ki ha tokotaha ʻi hono tokangaʻi ʻa e ongo mātuʻa taʻumotuʻá, ka ʻoku ʻikai ko e tokoni pē ia ʻokú ne tokonaki maí. “ʻOku ofi leva ʻa Sihova ki he kakai kotoa ʻoku tautapa kiate ia,” ko e tohi ia ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻi hono fakamānavaʻí. “ʻOku ongo kiate ia ʻenau kaila, ʻo ne fakamoʻui.” ʻE fakamoʻui, pe fakahaofi ʻe Sihova, ʻa ʻene faʻahinga loto-tōnungá naʻa mo e ʻi he kotoa ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻa tahá.—Sāme 145:​18, 19.

19 Ko Myrna, ʻi he ʻOtu Filipainí, naʻá ne ʻiloʻi eni ʻi he taimi naʻá ne tokangaʻi ai ʻa ʻene faʻeé, ʻa ia naʻe ʻikai te ne lava ha meʻa ʻi ha pā-kālava. “ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe toe fakalotomafasia ange ka ko e sio ki he tokotaha ʻokú ke ʻofa aí ʻoku faingataʻaʻia, ʻo taʻemalava ke ne tala atu kiate koe ʻa e feituʻu ʻoku mamahí,” ko e tohi ia ʻa Myrna. “ʻOku hangē tofu pē ia ko e sio kiate ia ʻokú ne tēkina māmālie atu, pea naʻe ʻikai ha meʻa ia te u lava ʻo fai. ʻI he taimi lahi naʻá ku tūʻulutui ai ʻo talanoa kia Sihova fekauʻaki mo ʻeku helaʻiá. Naʻá ku tangi hake ʻo hangē ko Tēvitá, ʻa ia naʻá ne kōlenga kia Sihova ke tuku ʻa hono loʻimatá ʻi ha foʻi hina pea manatuʻi ia. [Sāme 56:8] Pea hangē ko e talaʻofa ʻa Sihová, naʻá ne ʻomai kiate au ʻa e mālohi naʻá ku fiemaʻú. ‘Naʻe hoko ʻa Sihova ko ha tokoni kiate au.’”​—Sāme 18:​18NW.

20. Ko e hā ʻa e ongo talaʻofa ʻi he Tohitapú ʻoku tokoni ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e tokangaʻí ke nau hanganaki fakatuʻamelie ai, neongo kapau ʻe mate ʻa e tokotaha ʻoku nau tokangaʻí?

20 Kuo leaʻaki ʻo pehē ko e tokangaʻi ʻo e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ko ha “foʻi talanoa ia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga fakafiefia.” Neongo naʻa mo e ngaahi feinga lelei taha ʻi hono fai ʻa e tokangaʻí, ʻe mate nai ʻa e faʻahinga taʻumotuʻá, ʻo hangē ko ia naʻe hoko ki he faʻē ʻa Myrna. Ka ko e faʻahinga ʻoku nau falala kia Sihová ʻoku nau ʻiloʻi ko e maté ʻoku ʻikai ko e ngataʻanga ia ʻo e foʻi talanoá. Naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Pea u falala pe ki he ʻOtua, ʻe faifai pea hoko ha toetuʻu ʻa e angatonu mo e angahala fakatouʻosi.” (Ngāue 24:15) Ko e faʻahinga kuo mole ʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻi he maté ʻoku nau maʻu ʻa e fakafiemālie ʻi he ʻamanaki toetuʻú fakataha mo e talaʻofa fekauʻaki mo ha māmani foʻou fakafiefia ʻe ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa ia “ʻe ʻikai toe ai ha mate.”—Fakahā 21:4.

21. Ko e hā ʻa e ola lelei ʻoku hoko mai ʻi he fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?

21 Ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku nau tokanga lahi ki heʻenau ngaahi mātuʻá, neongo ai pē ʻa e tupu ʻo motuʻa nai ʻa e faʻahingá ni. (Palovepi 23:​22-24) ʻOku nau fakaʻapaʻapaʻi kinautolu. ʻI he fai peheé, ʻoku nau aʻusia ai ʻa e lea ʻa e palōveepi fakamānavaʻí: “ʻOfa ke fiefia hoʻo tamai mo hoʻo faʻe, ʻio, ke tomeʻe ʻa ia naʻa ne faʻeleʻi koe.” (Palovepi 23:25) Pea hiliō ʻi he meʻa kotoa, ko e faʻahinga ʻoku nau fakaʻapaʻapa ki heʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻoku nau toe fakahōifuaʻi ʻa Sihova ko e ʻOtuá.

a ʻOku ʻikai ko ʻetau lāulea hení ki he ngaahi tuʻunga ʻa ia naʻe halaia ai ʻa e ongo mātuʻá ʻi hano ngāue kovi tōtuʻa ʻaki ʻa hona mafaí mo e falalá, ʻo aʻu ki he vakai nai ki ai ʻoku ʻi ha tuʻunga ʻo e halaia ʻi ha faihia.