Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Mālohi ʻo e ʻAmanaki ʻo e Toetuʻú

Ko e Mālohi ʻo e ʻAmanaki ʻo e Toetuʻú

Vahe Hiva

Ko e Mālohi ʻo e ʻAmanaki ʻo e Toetuʻú

1. Ka ʻikai e ʻamanaki ʻo e toetuʻú, ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻe maʻu ʻe he kau maté?

 KUO mole hao ngaahi ʻofaʻanga ʻi he maté? Ka ʻikai e toetuʻú, ʻe ʻikai ha ʻamanaki ʻe faifai ange pea toe fai ha sio kiate kinautolu. Te nau nofo ai pē ʻi he tuʻunga ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ʻi heʻene fakahā: “Ko e kau pekia ʻoku ʻikai te nau ʻilo ha momoʻi meʻa . . . he ʻoku ʻikai ha ngaue, pe ha fakakaukau, pe ha ʻilo, pe ha poto ʻi lolofonua [faʻitoka], ʻa e feituʻu ʻoku ke fononga ki ai.”​—Koheleti 9:5, 10.

2. Ko e hā ʻa e ʻamanaki fakaofo ʻoku ʻai ʻo ala maʻu ʻe he toetuʻú?

2 Tuʻunga ʻi he faimeesi, fakafou ʻi he toetuʻú, kuo fakaava ai ʻe Sihova ha faingamālie taʻehanotatau ki he fuʻu kakai tokolahi taʻefaʻalaua kuo nau maté ke nau foki mai mei he maté ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. ʻOku ʻuhinga ení ʻe lava ke ke maʻu ʻa e ʻamanaki fakalotomāfana ko ia ʻe ʻi ai ʻa e ʻaho, ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá, te ke toe fakataha ai mo e ngaahi ʻofaʻanga kuo nau mohe ʻi he maté.​—Maake 5:35, 41, 42; Ngāue 9:36-41.

3. (a) ʻI he ngaahi founga fē kuo fakamoʻoniʻi ai ʻa e toetuʻú ʻoku mahuʻinga ia ʻi hono fakahoko ʻa e taumuʻa ʻa Sihová? (e) Ko fē ʻa e taimi tonu ʻoku hoko ai ʻa e ʻamanaki ʻo e toetuʻú ko ha matavai ʻo e mālohi kiate kitautolú?

3 Koeʻuhi ko e toetuʻú, ʻoku ʻikai fiemaʻu ke tau maʻu ha manavahē kovi ki he maté. ʻOku malava ʻe Sihova, ʻo ʻikai ha fakatuʻutāmaki tuʻuloa ki heʻene kau sevāniti faitōnungá, ke fakaʻatā ʻa Sētane ke aʻu ki he ngataʻanga ʻo ʻene feinga ko ia ke fakamoʻoniʻi ʻene tukuakiʻi kovi “ʻe ʻatu ʻe ha tangata ʻene meʻa kotoa telia ʻene moʻui.” (Siope 2:4) Naʻe faitōnunga ʻa Sīsū ki he ʻOtuá ʻo aʻu ki he maté, pea ko ia ai naʻe fokotuʻu hake ia ʻe he ʻOtuá ki he moʻui fakahēvaní. Ko ia, naʻe malava ai ʻe Sīsū ke ʻoatu ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene feilaulau haohaoa fakaetangatá ki he ʻao ʻo e taloni fakahēvani ʻo e Tamaí, fakataha mo e ʻaonga fakahaofi moʻui kiate kitautolu. Fakafou ʻi he toetuʻú, ko e faʻahinga ko ia ʻo e ‘fanga sipi tokosiʻí,’ ʻi he tuʻunga ko e kaungāʻea mo Kalaisí, ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e fakataha mo ia ʻi he Puleʻanga fakahēvaní. (Luke 12:32) Ki he niʻihi kehé, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻamanaki ʻo ha toetuʻu ki he moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi. (Sāme 37:11, 29) ʻOku ʻilo ʻe he Kalisitiane kotoa pē ko e ʻamanaki ʻo e toetuʻú ko ha matavai ia ʻo e mālohi “makehe atu” ʻi he taimi ʻoku nau tofanga ai ʻi he ngaahi ʻahiʻahi ko ia ʻokú ne ʻomi kinautolu ke fehangahangai mo e maté.​—2 Kolinito 4:7.

ʻUhinga ʻOku Mahuʻinga Tefito Ai ki he Tui Faka-Kalisitiané

4. (a) ʻI he ʻuhinga fē ʻoku hoko ai ʻa e toetuʻú ko ha “uluaki akonaki”? (e) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e toetuʻú ki he māmaní fakalūkufua?

4 Ko e toetuʻú, hangē ko ia ko hono fakalea ʻi he Hepelu 6:1, 2 (PM), ko ha “uluaki akonaki.” Ko e konga ia ʻo e makatuʻunga ʻo e tuí ʻa ia ka ʻikai ʻe ʻikai ʻaupito faifai pea tau hoko ko e kau Kalisitiane matuʻotuʻa. (1 Kolinito 15:16-19) Kae kehe, ko e akonaki ko ia ʻa e Tohitapú ki he toetuʻú ʻoku ngalikehe ia ki he fakakaukau ʻa e māmaní fakalūkufua. ʻI he ʻikai ha tuʻunga fakalaumālié, ʻoku lahi mo lahi ange ʻa e kakai ʻoku nau sio ko e moʻui pē eni ʻoku moʻoní. Ko ia ai, ʻoku nau moʻui ko e tuli pē ki he mālié. Pea ʻoku ʻi ai foki mo e faʻahinga ko e kau pīkitai ki he ngaahi lotu talatukufakaholó​—fakatouʻosi ʻi loto mo tuʻa ʻi he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané—ʻoku nau fakakaukau ʻoku nau maʻu ha soulu taʻefaʻamate. Ka ko e tui ko iá ʻe ʻikai malava ke huʻufataha ia mo e akonaki ko ia ʻa e Tohitapú ki ha toetuʻú, koeʻuhi ʻe ʻikai fiemaʻu ha toetuʻu ia kapau naʻe maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ha soulu taʻefaʻamate. Ko e feinga ko ia ke fakafāʻūtahaʻi ʻa e ongo foʻi fakakaukau ʻe ua ko ení ʻoku lahi ange ʻene fakapuputuʻú ʻana ʻi heʻene fakatupu ʻamanakí. ʻE lava fēfē ke tau tokoniʻi ʻa e faʻahinga loto-totonu ko ia ʻoku nau loto ke ʻilo ʻa e moʻoní?

5. (a) Ki muʻa ke lava ʻe ha taha ʻo mahinoʻi ʻa e toetuʻú, ko e hā ʻoku fiemaʻu ke ne ʻiló? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi konga Tohitapu te ke ngāueʻaki nai ke fakamatalaʻi ʻa e soulú? (f) Ko e hā ʻe fai nai kapau ʻoku ngāueʻaki ʻe ha taha ha liliu Tohitapu ʻokú ne ngali fakaʻuliʻulilātaiʻi ʻa e moʻoní?

5 Ki muʻa ke malava ʻa e faʻahinga peheé ke mahinoʻi ko e meʻa fakaofo moʻoni ʻa e toetuʻú, ʻoku fiemaʻu ke nau maʻu ha mahino totonu fekauʻaki mo e soulú mo e tuʻunga ʻo e kau maté. ʻI he taimi lahi, ʻoku feʻunga pē ha ngaahi konga Tohitapu siʻisiʻi ke ne ʻai ke mahino ʻa e ongo meʻá ni ki ha taha ʻoku fiekaia ki he moʻoni ʻo e Tohitapú. (Senesi 2:7; Sāme 146:3, 4; Isikeli 18:4) Kae kehe, ʻoku hanga ʻe he ngaahi liliu-lea ia ʻi onopōní mo e ngaahi pulusinga fakalea foʻou ʻo e Tohitapú ʻo fakaʻuliʻulilātaiʻi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e soulú. Ko ia ʻe fiemaʻu nai ke fai ha fakakaukau ki he ngaahi fakalea ʻoku ngāueʻaki ʻi he ngaahi muʻaki lea ʻo e Tohitapú.

6. ʻE malava fēfē ke ke tokoniʻi ha taha ke ne mahinoʻi pe ko e hā ʻa e soulu?

6 Ko e New World Translation ʻoku mahuʻinga tefito ʻi hono fai ení koeʻuhí he ʻokú ne liliu tuʻumaʻu ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e neʹphesh mo e foʻi lea faka-Kalisi fehoanakimālie ko e psy·kheʹ ko e “soulu.” ʻI he ʻapenitiki ʻo e liliu ko ení ʻoku fakahokohoko ai ʻa e ngaahi potutohi lahi ʻa ia ʻoku hā ai ʻa e ongo foʻi leá ni. ʻOku lahi ʻa e ngaahi liliu Tohitapu kehe ʻoku ʻikai ke tuʻumaʻu ka ʻoku nau liliu nai ʻa e ongo muʻaki foʻi lea tatau ʻo ʻikai ngata pē ko e “soulu” kae pehē foki ki he “meʻamoʻui,” “tangata moʻui,” “tokotaha,” “moʻui”; “ko hoku neʹphesh” ʻe liliu nai ia ko e “ko au,” pea ko ho neʹphesh,” “ko koe.” Ko hano fakahoa ʻa e ngaahi liliu Tohitapu kehé mo e New World Translation ʻe tokoni ia ki ha tokotaha ako loto-moʻoni ke ne mahinoʻi ko e ongo foʻi muʻaki-lea ʻoku liliu ko e “soulu” ko e lave fakatouʻosi ia ki he kakaí mo e fanga manú. Ka ʻoku ʻikai ʻaupito hanga ʻe he ongo foʻi lea ko ení ʻo fakahoko mai ʻa e foʻi fakakaukau ko ia ko ha soulu ko ha meʻa ia ʻoku taʻehāmai mo ʻikai lava ke ala ki ai, ʻa ia ʻe lava ke mavahe mei he sinó ʻi he maté pea hoko atu ʻo moʻui ʻo ʻilo ha meʻa ʻi ha feituʻu kehe.

7. ʻE anga-fēfē haʻo fakamatalaʻi mei he Tohitapú ʻa e tuʻunga ʻo e faʻahinga ʻoku nau ʻi Seolí? ʻi Hētesí? ʻi Kīhená?

7 ʻOku toe tuʻumaʻu foki ʻa e New World Translation ʻi hono ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “Seoli” ke liliuʻaki ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e sheʼohlʹ pea mo ʻene ngāueʻaki ko ia ʻa e “Hētesi” ki he foʻi lea faka-Kalisi ko e haiʹdes pea mo e “Kīhena” ki he foʻi lea faka-Kalisi ko e geʹen·na. Ko e “Seoli” ko e tatau ia ʻo e foʻi lea “Hētesi.” (Sāme 16:10NW; Ngāue 2:27NW) ʻOku ʻai ʻe he Tohitapú ʻo mahino ko Seoli mo Hētesí ʻokú na fakatou lave ki he faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea ʻoku fekauʻaki ia mo e mate, ʻikai ko e moʻui. (Sāme 89:48; Fakahā 20:13) ʻOku toe tuhu foki ʻa e ngaahi Konga Tohitapú ki he ʻamanaki ʻo e toe foki mai mei he faʻitoka anga-mahení fakafou ʻi ha toetuʻu. (Siope 14:13; Ngāue 2:31) Ko hono kehé, ʻoku ʻikai ha ʻamanaki ia ki he moʻui ʻi he kahaʻú ʻoku tuku tauhi mai ki he faʻahinga ʻoku nau ʻalu ki Kīhená, pea ko e soulú ʻoku teʻeki ai ʻaupito ke pehē ia ʻokú ne moʻui ʻo ʻilo ha meʻa ʻi ai.​—Mātiu 10:28.

8. ʻOku malava fēfē ke hanga ʻe hono mahinoʻi totonu ʻo e toetuʻú ʻo tākiekina e fakakaukau mo e ngaahi tōʻonga ʻa ha taha?

8 ʻI hono fakamāʻalaʻala ʻa e ngaahi meʻa ko iá, ʻe lava leva ai ke tokoniʻi ha taha ke ne mahinoʻi ko e hā nai ʻene ʻuhinga kiate ia ʻa e toetuʻú. ʻE lava ke ne kamata ai ke houngaʻia ʻi he ʻofa ko ia ʻa Sihova ʻi hono ʻai ha tokonaki fakaofo pehē. Ko e mamahi ʻoku ongoʻi ʻe he faʻahinga ko ia kuo mole hanau ngaahi ʻofaʻanga ʻi he maté ʻe lava ke fakanonga ia ʻe he fakatuʻamelie fiefia atu ki ha toe fakataha ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá. Ko hono mahinoʻi ʻa e ngaahi meʻá ni ko ha toe kī ia ki hono mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e pekia ʻa Kalaisí. Naʻe ʻiloʻi ʻe he kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí ko e toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí ʻoku mahuʻinga tefito ia ki he tui faka-Kalisitiané, ʻo fakaava ai ʻa e hala ki he toetuʻu ʻa e niʻihi kehé. Naʻa nau malanga faivelenga fekauʻaki mo e toetuʻu ʻa Sīsuú pea mo e ʻamanaki ʻokú ne foakí. Pehē foki, ko e faʻahinga ko ia ʻi he ʻahó ni ʻoku nau mahinoʻi ʻa e toetuʻú ʻoku nau vēkeveke ke fevahevaheʻaki ʻa e moʻoni mahuʻinga ko ení mo e niʻihi kehé.​—Ngāue 5:30-32; 10:42, 43.

Ngāueʻaki ‘ʻa e Kī ʻo Hetesí’

9. ʻOku anga-fēfē hono ʻuluaki ngāueʻaki ʻe Sīsū “ʻa e ngaahi kī ʻo Mate mo Hetesi”?

9 Ko e faʻahinga kotoa te nau feohi mo Kalaisi ʻi hono Puleʻanga fakahēvaní kuo pau ke nau faai atu pē ʻo mate. Ka ʻoku nau ʻiloʻi lelei ʻa e lea fakamatematē naʻá ne ʻoange ʻi he taimi naʻá ne pehē ai: “Naʻa ku mate, pea vakai ʻoku ou moʻui ʻo lauikuonga pea taʻengata; pea ʻoku ʻiate au ʻa e ngaahi kī ʻo Mate mo Hetesi.” (Fakahā 1:18) Ko e hā naʻá ne ʻuhinga ki aí? Naʻá ne fakahanga ʻa e tokangá ki he meʻa naʻá ne hokosia tonu. Naʻe ʻosi mate mo ia foki. Ka naʻe ʻikai ke liʻaki ʻe he ʻOtuá ia ʻi Hētesi. ʻI he ʻaho hono tolú, naʻe fokotuʻu hake ia ʻe Sihova tonu ki he moʻui laumālié pea foaki kiate ia ʻa e moʻui taʻefaʻamaté. (Ngāue 2:32, 33; 10:40) Tānaki atu ki aí, naʻe ʻoange kiate ia ʻe he ʻOtuá “ʻa e ngaahi kī ʻo Mate mo Hetesi” ke ngāueʻaki ki hono tukuange ʻa e niʻihi kehé mei he faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea mei he ngaahi nunuʻa ʻo e angahala ʻa ʻĀtamá. Koeʻuhí ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ko iá, ʻoku malava ai ʻa Sīsū ke fokotuʻu hake hono kau muimui faitōnungá mei he maté. ʻOkú ne fokotuʻu muʻomuʻa hake ʻa e kau mēmipa pani ʻe he laumālié ʻo ʻene fakatahaʻangá, ʻo ʻoange kiate kinautolu ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga ko e moʻui taʻefaʻamate ʻi hēvani, ʻo hangē ko ia naʻe foaki ange kiate ia ʻe heʻene Tamaí.​—Loma 6:5; Filipai 3:20, 21.

10. Ko fē taimi ʻoku fakahoko ai ʻa e toetuʻu ʻa e kau Kalisitiane pani faitōnungá?

10 Ko fē taimi ʻe hokosia ai ʻe he kau Kalisitiane pani faitōnungá ʻa e toetuʻu fakahēvani ko iá? ʻOku fakahā ʻe he Tohitapú kuo ʻosi kamata ia. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻe fokotuʻu hake kinautolu ‘lolotonga ʻa e ʻi ai ʻa Kalaisí,’ ʻa ia ko e ʻi ai ko iá naʻe kamata ia ʻi he taʻu 1914. (1 Kolinito 15:23NW) ʻI he taimi ʻe ʻosiki ai ʻe he kau pani faitōnungá honau ʻalunga fakaemāmaní he taimí ni lolotonga ʻa ʻene ʻi aí, heʻikai fiemaʻu ia ke nau nofo ʻi he maté kae ʻoua kuo foki mai honau ʻEikí. Ko e tuai e kemo ʻenau mate, kuo fokotuʻu hake kinautolu ʻi he laumālie, ʻo hoko ʻo “liliu kotoa pe, ʻi ha foʻi momeniti, ʻi ha foʻi kemo pe.” Ko e fiefia moʻoni ē ʻe ʻonautolú, koeʻuhí ko e ngaahi ngāue lelei naʻa nau faí “te nau muimui atu mo kinautolu.”​—1 Kolinito 15:51, 52; Fakahā 14:13.

11. Ko e hā ʻa e toetuʻu ʻe ʻi ai maʻá e kakaí fakalūkufua, pea ʻe kamata ia ʻafē?

11 Ka ko e toetuʻu ʻo e ngaahi ʻea ʻo e Puleʻangá ki he moʻui fakahēvaní ʻoku ʻikai ko e toetuʻú pē ia. Ko e foʻi moʻoni ko ia ʻa hono ui ko e ‘ʻuluaki toetuʻú’ ʻi he Fakahā 20:6 ʻoku fakahaaʻi ai kuo pau ke muimui mai ha toetuʻu ʻe taha. Ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻaonga mei he toetuʻu ki mui ko ení te nau fiefia ʻi he ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi. ʻE hoko ia ʻafē? ʻOku fakahā ʻe he tohi ʻa Fakahaá ʻe hoko ia hili ʻa e toʻo atu ʻa e “mamani mo e langi”​—ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa fulikivanu lolotongá, fakataha mo hono ngaahi mafai pulé. Ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu motuʻá ʻoku mātuʻaki ofi. Hili iá, ʻi he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá, ko e toetuʻu fakaemāmaní ʻe kamata ia.​—Fakahā 20:11, 12.

12. Ko hai ʻe kau ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga faitōnunga ko ia ʻe fokotuʻu hake ke moʻui ʻi he māmaní, pea ko e hā ʻe hoko ai ia ko ha ʻamanaki fakafiefiá?

12 Ko hai ʻe kau ʻi he toetuʻu fakaemāmani ko iá? ʻE kau ai ʻa e kau sevāniti faitōnunga ʻa Sihova talu mei he ngaahi taimi muʻá, ʻa e kau tangata mo e kau fefine ʻa ia koeʻuhi ko ʻenau tui mālohi ki he toetuʻú naʻe “ʻikai te nau fie tali ʻa e lau fakahaofi.” ʻA ia, naʻe ʻikai te nau fakangaloku ʻenau tauhi anga-tonu ki he ʻOtuá koeʻuhi ke haofaki ha mate fakamamahi mo mutukia. Ko e meʻa fakafiefia moʻoni ia ka hokó ʻi hano ʻiloʻi tāutaha kinautolu pea mo fanongo hangatonu meiate kinautolu fekauʻaki mo e ngaahi fakaikiiki ʻo kau ki he ngaahi meʻa kuo hiki ʻi he Tohitapú ka ʻoku toʻo lalahi pē! ʻE toetuʻu mai foki ki he moʻui fakamāmaní ʻa ʻĒpeli, ko e ʻuluaki fakamoʻoni faitōnunga ia ʻa Sihová; ʻĪnoke mo Noa, ko e ongo fanongonongo taʻemanavahē ʻo e pōpoaki fakatokanga ʻa e ʻOtuá ki muʻa ʻi he Lōmakí; ʻĒpalahame mo Sela, ʻa ia naʻá na talitali ha kau ʻāngelo; Mōsese, ʻa ia naʻe fakafou mai ai ʻa e Laó ʻi Moʻunga Sainaí; ko e kau palōfita loto-toʻa hangē ko Selemaiá, ʻa ia naʻe sio ʻi hono fakaʻauha ʻo Selusalema ʻi he 607 K.M.; pea mo Sione Papitaiso, ʻa ia naʻá ne fanongo ki he leʻo tonu ʻo e ʻOtuá ʻi heʻene fakamahinoʻi ʻa Sīsū ko Hono ʻAló. Tānaki atu ki aí, ʻe ʻi ai mo e kau tangata mo e kau fefine mateaki tokolahi ʻa ia kuo nau mate lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosi ko eni ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻo e ngaahi meʻa lolotongá ni.​—Hepelu 11:4-38; Mātiu 11:11.

13, 14. (a) Ko e hā ʻe hoko ki Hētesi mo e kau mate ʻi aí? (e) Ko hai ʻe kau ʻi he toetuʻú, pea ko e hā hono ʻuhingá?

13 ʻE faai atu pē, ko e niʻihi kehe tuku kehe ʻa e kau sevāniti faitōnunga ʻa e ʻOtuá ʻe toe fokotuʻu mo kinautolu foki mei he maté, ʻo ʻikai liʻaki ha taha ʻi he faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e lahi ko ia ʻa hono fakamaha mai ʻo e kau mate ʻi he faʻitoka ko iá ʻe lava ke hā ia ʻi he anga hono ngāueʻaki ʻe Sīsū ‘ʻa e ngaahi kī ʻo Hētesí’ koeʻuhi ko e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku hā eni ʻi ha vīsone naʻe ʻoange ki he ʻapositolo ko Sioné, ʻa ia naʻá ne mamata ai ki Hētesi “naʻe li . . . ki he Anoafi.” (Fakahā 20:14) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá? ʻOku ʻuhinga iá ko Hētesi, ʻa e faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku mātuʻaki fakaʻauha ʻosi. ʻOku ʻikai toe ʻi ai ia, ʻi hono mātuʻaki fakamaha ʻosi mai ʻa hono kau maté koeʻuhi ʻi he tānaki mai ki hono toe fokotuʻu ʻa e kau lotu faitōnunga kotoa pē ʻa Sihová, ʻe toe fakafoki mai foki ʻe Sīsū ʻo tuʻunga ʻi he faimeesi naʻa mo e faʻahinga taʻemāʻoniʻoní. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu: “ʻE faifai pea hoko ha toetuʻu ʻa e angatonu [“māʻoniʻoní,” NW] mo e angahala [“taʻemāʻoniʻoní,” NW] fakatouʻosi.”​—Ngāue 24:15.

14 ʻOku halaʻatā ha taha ʻo e faʻahinga taʻemāʻoniʻoni ko ení ko hono fokotuʻu hake pē ke fakamāuʻi ke toe tuha mo e maté. ʻI he ʻātakai māʻoniʻoni ko ia ʻe hoko ʻi he māmaní kotoa ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe tokoniʻi kinautolu ke ʻomai ʻenau moʻuí ke fehoanaki mo e ngaahi founga ʻa Sihová. Naʻe fakahā ʻe he vīsoné ʻe fakaava ʻa e ‘tohi ʻo e moʻuí’. Ko ia ai, te nau maʻu ʻa e faingamālie ke ʻai honau hingoá ke fakahū ki ai. Ko kinautolú ʻe “fakamāu . . . ʻo fakatatau ki heʻenau ngāue” kuo fai hili ʻenau toetuʻú. (Fakahā 20:12, 13) Ko ia ai, ʻi he vakai atu mei he tuʻunga ʻo e ikuʻanga fakaʻosí, ko ʻenau toetuʻú ʻe lava ke fakamoʻoniʻi ia ko ha “toetuʻu ke moʻui” pea ʻe ʻikai taʻealakalofi ia ko ha “toetuʻu ke fakamāu [fakahalaiaʻi].”​—Sione 5:28, 29.

15. (a) Ko hai ʻe ʻikai toetuʻú? (e) ʻOku totonu ke fēfē hono hanga ʻe he ʻiloʻi ko ia ʻo e moʻoni fekauʻaki mo e toetuʻú ʻo ueʻi ʻetau moʻuí?

15 Kae kehe, ʻoku ʻikai ko e faʻahinga kotoa pē kuo moʻui mai pea maté ʻe toetuʻú. Naʻe fakahoko ʻe he niʻihi ha ngaahi angahala ʻa ia ʻoku ʻikai ala malava ke fakamolemoleʻi. Ko e faʻahinga peheé, ʻoku ʻikai ke nau ʻi Hētesi, ka ʻoku nau ʻi Kihena, ʻa e feituʻu ʻoku nau hokosia ai ʻa e fakaʻauha taʻengatá. ʻE kau foki ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahingá ni ʻa e faʻahinga ʻe fakaʻauha ʻi he “mamahi lahi,” ʻoku ofí ni. (Mātiu 12:31, 32; 23:33; 24:21, 22; 25:41, 46; 2 Tesalonaika 1:6-9) Ko ia ai, neongo ʻoku fakahā ʻe Sihova ʻa e meesi kehe ange ʻaki hono tukuange mai ʻa e kau maté mei Hētesi, ko e ʻamanaki ʻo e toetuʻú ʻoku ʻikai te ne tokonaki ʻe ia ha makatuʻunga ki heʻetau taʻemahuʻingaʻia fekauʻaki mo e anga ʻetau moʻui he taimi ní. ʻOku ʻikai ala malava ha toetuʻu ia ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau angatuʻu fai-fiefai ki he tuʻunga-hau ʻo Sihová. Ko e ʻilo ko ení ʻoku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke fakahāhā ʻoku tau fakahoungaʻi loloto ʻa e ʻofa maʻataʻatā ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻa e moʻuiʻaki ʻetau moʻuí ʻo fakatatau ki hono finangaló.

Fakaivimālohiʻi ʻe he ʻAmanaki ʻo e Toetuʻú

16. ʻE lava fēfē ke hoko ʻa e toetuʻú ko ha matavai ia ʻo e mālohi lahi?

16 Ko e faʻahinga ko ia ʻo kitautolu kuo nau ʻosi ʻai ʻa e ʻamanaki ʻo e toetuʻú ko ʻenau meʻa tonú ʻoku malava ke nau maʻu mai ha mālohi lahi mei ai. ʻI he lolotongá ni, ʻi heʻetau fakaofi atu ki he ngataʻanga ʻo ʻetau moʻuí, ʻoku tau ʻilo ʻe ʻikai malava ke tau toloi tuʻuloa ʻa e maté​—neongo ʻa e ngaahi ngāue fakafaitoʻo kuo ngāueʻakí. (Koheleti 8:8) Kapau kuo tau tauhi mateaki kia Sihova fakataha mo ʻene kautahá, ʻe lava ke tau hanga atu ki he kahaʻú mo e falala kakato. ʻOku tau ʻilo ko e fakafou ʻi he toetuʻú, te tau toe maʻu ai ʻa e moʻuí, ʻi he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá. Pea he toki moʻui ia ka hokó! Ko e “moʻui moʻoni,” hangē ko hono ui ia ʻe Paulá.​—1 Timote 6:19; Hepelu 6:10-12.

17. Ko e hā ʻoku lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tauhi maʻu ʻetau anga-tonu kia Sihová?

17 Ko hono ʻilo ko ia ʻoku ʻi ai ha toetuʻú pea mo hono ʻilo ko ia ʻa e Tokotaha ko e matavai ʻo e tokonaki ko iá ʻoku fakamafeia ai kitautolu ke mālohi ʻi he tuí. ʻOku fakaivimālohiʻi ai kitautolu ke hoko ʻo mateaki ki he ʻOtuá neongo kapau ʻoku fakamanamanaʻi ʻaki ʻa e maté ʻi he nima ʻo e kau fakatanga kakahá. Kuo fuoloa hono ngāueʻaki ʻe Sētane ʻa e manavahē ki he mate mutukiá ko ha founga ia ki hono maʻu pōpula ʻo e kakaí. Ka naʻe ʻikai ke maʻu ʻe Sīsū ia ha manavahē pehē. Naʻá ne fakamoʻoniʻi ʻene faitōnunga kia Sihová ʻo aʻu ki he mate. Fakafou ʻi heʻene feilaulau huhuʻí, naʻe tokonaki ai ʻe Sīsū ʻa e founga ki hono fakatauʻatāinaʻi ʻa e niʻihi kehé mei he manavahē peheé.​—Hepelu 2:14, 15.

18. Ko e hā kuó ne tokoniʻi ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová ke langa hake ha lēkooti tuʻu-ki-muʻa pehē ʻo e anga-tonú?

18 Ko hono ola ʻo ʻenau tui fakatouʻosi ki he tokonaki ʻo e feilaulau ʻa Kalaisí pea mo e toetuʻú, kuo langa hake ai ʻe he kau sevāniti ʻa Sihová ha lēkooti tuʻu-ki-muʻa ko e kau tauhi anga-tonu. ʻI hono tuku ki ha tenge, kuo nau fakamoʻoniʻi ‘ʻoku ʻikai ke nau ʻofa ki honau soulú’ ʻo laka ia ʻi heʻenau ʻofa kia Sihová. (Fakahā 12:11NW) ʻI he tuʻunga fakapotopoto, ʻoku ʻikai ke nau siʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Kalisitiané ʻi ha feinga ke haofaki ʻenau moʻui lolotongá. (Luke 9:24, 25) ʻOku nau ʻilo neongo kapau ʻe mole ʻenau moʻui he taimi ní koeʻuhi ko hono poupouʻi mateaki ʻo e tuʻunga-hau ʻo Sihová, te ne fakapaleʻi kinautolu fakafou ʻi he toetuʻú. ʻOkú ke maʻu ʻa e faʻahinga tui ko iá? Te ke pehē kapau te ke ʻofa moʻoni ʻia Sihova pea kapau te ke tukulotoa ʻa e meʻa ʻoku ʻuhinga moʻoni ki ai ʻa e ʻamanaki ʻo e toetuʻú.

Fetalanoaʻaki Fakamanatu

• Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ki ha taha ke ne maʻu ha mahino fekauʻaki mo e soulú pea mo e tuʻunga ʻo e maté ki muʻa ia ke ne malava ʻo mahinoʻi ʻa e toetuʻú?

• Ko hai ʻe toe foki mai mei he maté, pea ʻoku totonu ke ueʻi fēfē kitautolu ʻe he ʻilo ko ení?

• ʻOku anga-fēfē hono fakaivimālohiʻi kitautolu ʻe he ʻamanaki ʻo e toetuʻú?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 85]

ʻOku talaʻofa ʻe Sihova ʻe ʻi ai ʻa e toetuʻu fakatouʻosi ʻo e māʻoniʻoní mo e taʻemāʻoniʻoní