Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Feituʻu Fēfē ʻa Heli?

Ko e Feituʻu Fēfē ʻa Heli?

Vahe 9

Ko e Feituʻu Fēfē ʻa Heli?

1. Ko e hā kuo akoʻi ʻe he ngaahi lotú ʻo fekauʻaki mo helí?

 ʻOKU LAUI MILIONA ʻa e faʻahinga kuo akoʻi ʻe heʻenau ngaahi lotú ʻo pehē ko helí ko ha feituʻu ʻoku fakamamahiʻi ai ʻa e kakaí. Fakatatau ki he Encyclopædia Britannica, “ʻOku akoʻi ʻe he Siasi Katolika Lomá ko helí . . . ʻe tolonga taʻengata; ʻe ʻikai ha ngataʻanga ai ki he mamahí.” ʻOku hoko atu ʻa e lau ʻa e tohí ni ʻo pehē, “ʻoku kei tui ʻa e ngaahi kulupu Palōtisani lahi” ki he akonaki faka-Katoliká ni. ʻOku toe akoʻi ʻe he kau Hinituú, kau Putá mo e kau Mosilemí ko helí ko ha feituʻu ʻo e fakamamahi. Tā neʻineʻi ke faʻa pehē ʻe he kakai kuo akoʻi ki ai ení, kapau ko ha feituʻu kovi pehē fau ʻa heli ʻoku ʻikai te nau fie talanoa ʻo fekauʻaki mo ia.

2. Naʻe fēfē ʻa e fakakaukau ʻa e ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo hono tutu ʻo e fānaú ʻi he afí?

2 ʻOku langaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e fehuʻi: Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua Māfimafiʻiá ha feituʻu fakamamahi pehē? Naʻe fēfē ʻa e vakai ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi naʻe tutu ai ʻe he kakai ʻIsilelí ʻa ʻenau fānaú ʻi he afí ʻo faʻifaʻitaki ki he meʻa naʻe fai ʻe he kakai naʻe nofo ofi atú? ʻOkú ne fakamatalaʻi ʻi heʻene Folofolá: “Pea kuo nau tanu ʻa e ngaahi ʻesi ʻi Tofeti, ʻa ia ʻoku ʻi he teleʻa ʻo e foha ʻo Hinomi, ke fakamomofi ʻenau fanau tangata mo ʻenau fanau fefine ʻi he afi: ʻa ia ko e meʻa naʻe ʻikai te u tuʻutuʻuni, pea naʻe ʻikai ake ia ʻi hoku loto.”​—Selemaia 7:31.

3. Ko e hā ʻoku ʻikai ʻuhinga lelei ai, mo toe taʻe faka-Tohitapu, ke fakakaukau atu ʻe fakamamahiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kakaí?

3 Fakakaukau ange ki he meʻá ni. Kapau naʻe ʻikai teitei ake ʻi he loto ʻo e ʻOtuá ʻa e foʻi fakakaukau ki he tutu ʻo e kakaí ʻi he afí, ʻoku hā ngali ʻuhinga lelei nai ke pehē naʻá ne fakatupu ha afi ko heli ki he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau tauhi Iá? ʻOku pehē ʻe he Tohitapú, “Ko e ʻOtua ko e ʻofa.” (1 Sione 4:8) ʻE fakamamahiʻi ʻe ha ʻOtua ʻofa ʻa e kakaí ʻo taʻengata? Te ke fai pehē ʻe koe? ʻI hono ʻilo ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke tau hanga ki heʻene Folofolá ke ʻilo pe ko e hā ʻa heli. Ko hai ʻoku ʻalu ki aí, pea ko e hā hono fuoloa ʻo ʻenau ʻi aí?

SEOLI MO HĒTESI

4. (a) Ko e hā ʻa e foʻi lea faka-Hepelū mo faka-Kalisi ʻoku liliu lea ko e “heli”? (e) ʻOku anga fēfē hono liliu lea ʻo e Seolí ʻi he Paaki Motuʻá?

4 ʻOku pehē ʻe he Webster’s Dictionary ko e foʻi lea faka-Pilitānia ko e “hell” (heli) ʻoku tatau ia mo e foʻi lea faka-Hepelū ko e Sheol (Seoli) pea mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e Hades (Hētesi). Naʻe liliu ʻe he kau liliu lea ʻo e Paaki Motuʻá ʻa e foʻi lea Sheol tuʻo 33 ko e “faʻitoka,” tuʻo 20 ko e “heli,” tuʻo 7 ko e “hetesi,” tuʻo 3 ko e “luo,” tuʻo 1 ko e “fonualoto,” pea tuʻo 1 ko e “botu fakaauha.” Naʻe liliu ʻe he Douay Version ʻa e lotu Katoliká ʻa e Sheol ʻo tuʻo 64 ko e “heli.” ʻI he Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané (ʻoku faʻa ui ko e “Fuakava Foʻou”), naʻe liliu ai ʻi he Paaki Motuʻa ʻa e Hades ʻo tuʻo 3 ko e “heli” pea tuʻo 7 ko e “hetesi.”​—Mātiu 11:23; 16:18; Luke 10:15; 16:23; Ngāue 2:​27, 31; Fakahā 1:18; 6:8; 20:​13, 14.

5. Ko e hā ʻa e fehuʻi ʻoku malanga hake ʻo fekauʻaki mo Seoli mo Hētesí?

5 Ko e fehuʻí ʻoku pehé ni: Ko e feituʻu fēfē ʻa Seoli, pe Hētesi? Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ki hono liliu ʻe he Paaki Motuʻá ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ʻe taha ko e Sheol ʻi he founga kehekehe ʻe onó ʻokú ne fakahā ko e faʻitoka, heli, hētesi, luo, fonualoto mo e potu fakaʻauha ʻoku ʻuhinga ki he meʻa tatau pē ʻe taha. Pea kapau ʻoku ʻuhinga ʻa e helí ki he faʻitoka ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, heʻikai malava ke toe ʻuhinga ia ki ha feituʻu ʻo e afi fakamamahi. Ko ia, ʻoku ʻuhinga ʻa e Seolí mo Hētesí ki he faʻitoká, pe ʻokú na ʻuhinga ki ha feituʻu ʻo e fakamamahi?

6. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakahā ʻe he Tohitapú ʻoku ʻuhinga ki he meʻa tatau pē ʻa e Seolí mo Hētesí? (e) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he moʻoniʻi meʻa naʻe ʻi Hētesi ʻa Sīsū?

6 Ki muʻa ke tali ʻa e fehuʻí ni, tau ʻai ange ke mahino ʻoku ʻuhinga ki he meʻa tatau ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e Sheol mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e Hades. ʻOku hā ʻeni ʻi heʻetau vakai ki he Sāme 16:10 ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepelū mo e Ngāue 2:31 ʻi he Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻa ia ʻoku malava ke ke vakai ki he ongo veesí ni ʻi he peesi hoko maí. Fakatokangaʻi ʻoku ngāueʻaki ʻa e Hētesi [Hades] ʻi he Ngāue 2:​31, ko e hiki ia mei he Sāme 16:10 ʻa ia ʻoku hā ai ʻa e Seoli [Sheol]. Fakatokangaʻi foki, ko Sīsū Kalaisí naʻe ʻi Hētesi, pe ko heli. Te tau tui nai naʻe fakamamahiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Kalaisi ʻi ha heli ʻoku ʻi ai ha afi? ʻOku pau ʻoku ʻikai! Ko Sīsuú naʻe ʻi hono faʻitoká pē.

7, 8. ʻOku anga-fēfē hono fakamoʻoniʻi ʻe he meʻa ʻoku tala ʻo fekauʻaki mo Sēkope mo hono foha ko Siosifá, pea mo Siopé, ʻoku ʻikai ko ha feituʻu fakamamahi ʻa Seoli?

7 ʻI he tangi mamahi ʻa Sēkope koeʻuhi ko hono foha pele ko Siosifá, ʻa ia naʻá ne fakakaukau kuo tāmateʻí, naʻá ne pehē: “Te u ʻalu hifo tangi mamahi ki hoku foha ki Seoli!” (Sēnesi 37:​35NW) Kaekehe, ʻoku liliu lea heni ʻe he Paaki Motuʻá ʻa e Seolí ko e “faʻitoka,” pea ʻoku liliu lea ia ʻe he Paaki Foʻoú ko e “hetesi,” pea ʻoku liliu lea ia ʻe he Douay Version ko e “heli.” Sai, kiʻi fakakaukau angé. Naʻe tui ʻa Sēkope naʻe ʻalu hono foha ko Siosifá ki he feituʻu ʻo e fakamamahi ke nofo taʻengata ai, pea naʻá ne fie ʻalu ke na feʻiloaki ai? Pe, naʻe fakakaukau pē ʻa Sēkope kuo mate pea kuo ʻi he faʻitoká hono foha pelé pea fiemaʻu ai ʻe Sēkope tonu ke mate mo ia?

8 ʻIo, ʻoku ō ʻa e kakai leleí ki he heli ʻa e Tohitapú. Ko e fakatātā, naʻe lotu ki he ʻOtuá ʻa e tangata lelei ko Siopé, ʻa ia naʻá ne mamahi lahi: “Taumaiā ke ke fufū au ʻi Seoli [faʻitoka, Paaki Motuʻa; hetesi, Paaki Foʻou; heli, Douay Version] . . . te ke vaheʻi ha taimi tukupau kiate au pea ke manatua ai au!” (Siope 14:13NW) Fakakaukau angé: Kapau ko Seolí ko ha feituʻu ʻo e afi mo e fakamamahi, ʻe fakaʻamua nai ʻe Siope ke ʻalu ʻo talitali ai ʻo aʻu ki he taimi ʻe toki manatuʻi ai ia ʻe he ʻOtuá? ʻOku hā mahino, naʻe fie mate ʻa Siope pea ʻalu ki he faʻitoká ke ʻosi ai hono mamahí.

9. (a) Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻi Seolí? (e) Ko ia ko e hā ʻa Seoli mo Hētesi?

9 ʻI he potu tohi kotoa pē ʻi he Tohitapú ʻoku hā ai ʻa e Seolí ʻoku ʻikai ʻaupito fekauʻaki ia mo e moʻui, ngaue, pe fakamamahi. Ka ʻoku faʻa fekauʻaki ia mo e mate mo e taʻengaue. Ko e fakatātā, fakakaukau atu ki he Koheleti 9:​10 (NW), ʻa ia ʻoku pehē hono laú: “Ko ia kotoa pē ʻoku ʻilo ʻe ho nima ke faí, fai ʻaki ho mālohí kotoa, he ʻoku ʻikai ha ngāue pe ha faʻufaʻu pe ha ʻilo pe ha poto ʻi Seoli [faʻitoka, Paaki Motuʻa; lolofonua, Paaki Foʻou; heli, Douay Version], ʻa e feituʻu ʻokú ke fononga ki aí.” Ko ia ʻoku mahino ʻaupito ʻa e talí. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻa e Seolí mo Hētesí ki ha feituʻu ʻo e fakamamahi ka ki he faʻitoka ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Sāme 139:8) ʻOku ō ʻa e kakai leleí pea pehē ki he kakai koví ki he heli ʻa e Tohitapú.

KO E HŪ KI TUʻA MEI HELI

10, 11. Ko e hā naʻe pehē ai ʻe Siona ʻi heʻene ʻi he kete ʻo e iká, naʻá ne ʻi helí?

10 ʻE lava ʻa e kakaí ke hū ki tuʻa mei heli? Fakakaukau ki he meʻa ʻo fekauʻaki mo Sioná. ʻI hono ʻai ʻe he ʻOtuá ha fuʻu ika ke ne folo ʻa Siona ke fakahaofi ia mei he melemó, naʻe lotu ʻa Siona mei he loto kete ʻo e iká: “Naʻá ku tautapa kia Sihova ʻi heʻeku faingataʻaʻia lahi, pea naʻá ne tali leva au. Mei loto Seoli [faʻitoka, Paaki Motuʻa; hetesi, Paaki Foʻou; heli, Douay Version (Siona 2:3)] naʻá ku kalanga ki ha tokoni. Naʻá ke ongoʻi hoku leʻó.”​—Siona 2:2NW.

11 Ko e hā naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Siona ʻi heʻene pehē “mei loto heli”? Sai, ʻoku pau naʻe ʻikai ko ha feituʻu ʻo e fakamamahi kakaha ʻa e loto kete ʻo e iká. Ka naʻe mei malava ke hoko ia ko e faʻitoka ʻo Siona. Ko hono moʻoní naʻe lea ʻa Sīsū Kalaisi ʻo kau kiate ia pē: “He ʻoku hange ko e ʻi he kete ʻo e fuʻu ika ʻa Siona, ʻo ʻaho tolu mo po tolu; pehe ʻe ʻi lolofonua ʻa e Fanautama ʻa tangata, ʻo ʻaho tolu mo po tolu.”​—Mātiu 12:40.

12. (a) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻe malava ke hū ki tuʻa ʻa e faʻahinga ʻoku ʻi helí? (e) Ko e hā ha toe fakamoʻoni ʻoku ʻuhinga ʻa e “heli” ki he “faʻitoka”?

12 Naʻe pekia ʻa Sīsū pea ʻi hono faʻitoká ʻi he ʻaho ʻe tolu. Ka ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Naʻe ʻikai liʻaki ia ʻi Hētesi [heli, KJ], . . . Ko e Sīsū ko eni naʻe toe fokotuʻu ia ʻe he ʻOtua.” (Ngāue 2:​31, 32) Pehē foki, ʻi he tataki ʻa e ʻOtuá naʻe fokotuʻu ai ʻa Siona mei heli, ʻa ia mei he feituʻu naʻe mei hoko ko hono faʻitoká. Naʻe hoko eni ʻi hono puʻaki ia ʻe he iká ki he fonua mōmoá. ʻIo, ʻe lava ʻa e kakaí ke hū ki tuʻa mei heli! Ko hono moʻoní, ko e talaʻofa fakalotomāfaná ʻoku pehē ʻe fakamaha mai mei heli (Hētesi) ʻa hono kau maté kotoa. ʻOku malava ke hā eni ʻi hono lau ʻa e Fakahā 20:​13, ʻa ia ʻoku pehē: “Pea naʻe tukuange ʻe he tahi ʻa e pekia naʻe ʻi ai; pea mo mate foki mo e Hetesi [heli, KJ] naʻa na tukuange ʻa e pekia naʻe ʻiate kinaua: pea naʻe fakamāu kinautolu taki taha, ʻo fakatatau ki heʻenau ngāue.”

KĪHENA MO E ANO ʻO E AFI

13. Ko e hā ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku hā tuʻo 12 ʻi he Tohitapú ʻo liliu lea ko e “heli” ʻi he Paaki Motuʻá?

13 Ka ʻe lea fakafepaki nai ha taha ʻo pehē: ‘ʻOku lāulea ʻa e Tohitapú ʻo kau ki he afi ʻo helí pea mo e ano ʻo e afí. ʻIkai ʻoku fakamoʻoniʻi ai ko ha feituʻu fakamamahi ʻa heli?’ ʻOku moʻoni, ko e ngaahi liliu lea ʻe niʻihi ʻo e Tohitapú, ʻo hangē ko e Paaki Motuʻá, ʻoku lāulea ʻo kau ki he “afi o heli” pea mo hono “li . . . ki heli, ki he afi e ikai aubito faa tamateʻi.” (Mātiu 5:22; Maʻake 9:​45) Fakakātoá ʻoku feʻunga mo e veesi ʻe 12 ʻi he Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he Paaki Motuʻá ʻa e foʻi lea “heli” ki hono liliu ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e Gehenna (Kīhena). ʻOku moʻoni koā ko Kīhená ko ha feituʻu fakamamahi ʻi he afí, ka ʻi hono liliu lea ʻa e foʻi lea Hētesí ki he “heli” ʻoku ʻuhinga pē ia ki he faʻitoká?

14. Ko e hā ʻa Kīhena, pea ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai aí?

14 ʻOku hā mahino, ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e Sheol pea mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e Hades ʻoku ʻuhingá ko e faʻitoka. Ko ia ai, ko e hā hono ʻuhinga ʻo e Kīhená? ʻI he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, ko Kīhená ‘ko e teleʻa ʻo Hinomi.’ Manatuʻi, ko Hinomí ko e hingoa ia ʻo e teleʻa naʻe ʻi he tuʻa ʻā ʻo Selusalemá ʻa ia naʻe feilaulauʻaki ai ʻe he kau ʻIsilelí ʻenau fānaú ʻi he afí. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe fakataʻeʻaongaʻi ai ʻe he Tuʻi lelei ko Siosaiá ʻa e teleʻá ni ke ʻoua ʻe toe ngāueʻaki ki ha tōʻonga fakalielia pehē. (2 Tuʻi 23:10) Naʻe liliu ia ko ha tuʻunga kinohaʻa kāfakafa pe lakuʻanga veve.

15. (a) ʻI he taimi ʻo Sīsuú, naʻe ngāueʻaki ʻa Kīhena ki he hā? (e) Ko e hā naʻe ʻikai teitei lī ki aí?

15 Ko ia lolotonga ʻa e ʻi māmani ʻa Sīsuú, ko Kīhená ko e lakuʻanga veve ia ʻa Selusalemá. Naʻe moʻui maʻu pē ʻa e afí ʻi ai ʻaki hono laku ki ai ʻa e sūlifa ke tutuʻaki ʻa e vevé. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Smith’s Dictionary of the Bible, Voliume 1, ʻo pehē: “Naʻe hoko ia ko e lakuʻanga veve ʻa e koló, ʻa ia naʻe lī ki ai ʻa e sino ʻo e kau faihia kuo maté, pea mo e ngaahi ʻangaʻanga ʻo e fanga manu pea mo e faʻahinga kinohaʻa kotoa pē.” Kaekehe, naʻe ʻikai lī ki ai ha ngaahi meʻa moʻui ʻoku kei moʻui.

16. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻo pehē naʻe ngāueʻaki ʻa Kīhena ko ha fakatātā ʻo e fakaʻauha taʻengatá?

16 ʻI he ʻilo ʻa e kau nofo Selusalemá ʻo fekauʻaki mo e lakuʻanga veve ʻo honau koló, naʻe mahino kiate kinautolu ʻa e meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsū ʻi heʻene tala ki he kau takilotu anga-fulikivanú: “ʻA e fanga ngata! ʻa e hakoʻi ngata-fekai! te mou hao fefē mei he fakamāu Kihena?” (Mātiu 23:33) ʻOku hā mahino naʻe ʻikai ʻuhinga ʻa Sīsū ʻe fakamamahiʻi ʻa e kau takilotu ko iá. Koeʻuhi, ʻi hono tutu ʻe he kau ʻIsilelí ʻa ʻenau fānau moʻuí ʻi he teleʻa ko iá, naʻe pehē ʻe he ʻOtuá naʻe ʻikai teitei ake ʻi hono lotó ke fai ha faʻahinga meʻa fakalielia pehē! Ko ia naʻe hā mahino naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa Kīhena ko ha fakatātā feʻungamālie ʻo e fakaʻauha fakaʻaufuli mo taʻengata. Naʻá ne ʻuhinga ʻoku ʻikai ke taau ki ha toetuʻu ʻa e kau takilotu anga-fulikivanu ko iá. Naʻe malava ke mahino ki he kau fanongo kia Sīsuú ʻe fakaʻauha taʻengata, ʻo hangē ko e vevé, ʻa e faʻahinga ko ia ʻe ʻalu ki Kīhená.

17. Ko e hā ʻa e “anoafi,” pea ko e hā ʻa e fakamoʻoni ki he meʻá ni?

17 Ko ia ko e hā ʻa e “anoafi” ʻoku lave ki ai ʻi he tohi Fakahā ʻi he Tohitapú? ʻOkú ne maʻu ha ʻuhinga meimei tatau pē mo Kīhena. ʻOku ʻikai ʻuhinga ki ha fakamamahiʻi moʻui ka ki he mate taʻengata, pe ʻauha. Fakatokangaʻi ʻoku lea pehē ʻa e Tohitapú ʻia Fakahā 20:14: “Pea naʻe li ʻa mate mo Hetesi [heli, KJ] ki he anoafi. Ko eni ia ʻa e mate ʻangaua, ko e anoafi.” ʻIo, ʻoku ʻuhinga ʻa e anoafí ki he “mate ʻangaua,” ko e mate ʻa ia ʻoku ʻikai ha toetuʻu mei ai. ʻOku hā mahino ko e ‘ano’ ko ení ko ha fakatātā, koeʻuhi ʻoku lī ʻa mate mo heli (Hētesi) ki ai. ʻOku ʻikai malava moʻoni ke tutu ʻa mate mo heli. Ka ʻoku malava ke liʻaki atu pe fakaʻauha ʻa kinaua, pea ko e meʻa ia ʻe hokó.

18. Ko e hā hono ʻuhinga ʻo e pehē ʻe fakamamahiʻi taʻengata ʻa e Tēvoló ʻi he “anoafi”?

18 ʻE pehē nai ʻe ha taha: ‘Ka ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ʻe fakamamahiʻi taʻengata ʻa e Tēvolo ʻi he anoafi.’ (Fakahā 20:10) ʻOku ʻuhinga ʻa e meʻá ni ki he hā? ʻI he taimi naʻe ʻi māmani ai ʻa Sīsuú naʻe faʻa ui ʻa e kau selá ko e “kau fakamamahi.” Hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻo kau ki ha tangata ʻi ha taha ʻo ʻene ngaahi talanoa fakatātā: “Bea ita ai ene eiki, o ne tuku atu ia ki he kau fakamamahi, kae oua ke ne totogi aia kotoabe nae totonu.” (Mātiu 18:​34PM) Koeʻuhi ko e faʻahinga ʻoku lī ki he “anoafi” ʻoku hū atu ki he “mate ʻangaua” ʻa ia ʻoku ʻikai ha toetuʻu mei aí, ʻoku hangē ʻoku nau nofo pōpula taʻengata ʻi he maté. ʻOku nau nofo pē ʻi he maté ʻo hangē ʻoku tauhi kinautolu ʻe he kau selá ʻo taʻengata. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai fakamamahiʻi moʻoni ʻa e faʻahinga anga-fulikivanú, koeʻuhi ʻo hangē ko ia kuo tau ako ki aí, ʻi he mate ʻa ha taha ʻoku mole fakaʻaufuli ʻa ʻene moʻuí. ʻOku ʻikai te ne toe ʻiloʻi pe ongoʻi ha meʻa ʻe taha.

KO E TANGATA KOLOAʻIÁ MO LASALOSI

19. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻilo ko e lea ʻa Sīsū ʻo kau ki he tangata koloaʻiá mo Lasalosí ko ha talanoa fakatātā pē?

19 Ko ia ai, naʻe ʻuhinga ki he hā ʻa Sīsū ʻi heʻene pehē ʻi ha taha ʻo ʻene ngaahi talanoa fakatātā: “Nae mate ae tagata baea, bea fua ia e he kau agelo ki he fatafata o Ebalahame: bea mate foki ae tagata maʻumea, bea tanu ia; bea haga hake ia hono mata i heli [Hētesi], oku ogojia ia, bea ne mamata kia Ebalahame i he mamao aubito, mo Lasalosi i hono fatafata”? (Luke 16:​19-31PM) Koeʻuhi hangē ko ia kuo tau ako ki aí, ʻoku ʻuhinga ʻa Hētesi ki he faʻitoka ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, kae ʻikai ko ha feituʻu ʻo e fakamamahi, ʻoku hā mahino naʻe fai heni ʻe Sīsū ha talanoa fakatātā pe ko ha talanoa pē. Ko e toe fakamoʻoni ʻoku ʻikai ko ha fakamatala eni ki ha meʻa moʻoni ka ko ha talanoa fakatātā pē, fakakaukau ange ki he meʻá ni: ʻOku moʻoni, ʻoku vāofi pehē fau ʻa heli mo hēvani ʻo lava ke fai ai ha fetalanoaʻaki pehē? ʻIkai ngata ai, kapau naʻe ʻi ha ano vela moʻoni ʻa e tangata koloaʻiá, ʻe malava fēfē ʻe ʻĒpalahame ke ne fekau mai ʻa Lasalosi ke ne fakamokomoko ʻa e ʻelelo ʻo e tokotaha koloaʻiá ʻaki ha tulutā vai pē ʻi hono muʻa tuhú? Ko ia, ko e hā naʻe fie fakahā ʻe Sīsū mei heni?

20. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā ʻo kau ki he (a) tangata koloaʻiá? (e) Lasalosi? (f) ko ʻena maté? (h) ko e fakamamahiʻi ʻo e tangata koloaʻiá?

20 Naʻe ʻuhinga ʻa e tangata koloaʻiá ʻi he talanoa fakatātaá ni ki he kau takilotu anga-hīkisia ʻa ia naʻa nau fakafisingaʻi ʻa Sīsū pea nau tāmateʻi ia ki muí. Naʻe fakatātaaʻi ʻe Lasalosi ʻa e kakai lāuvale naʻa nau tali ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Naʻe fakatātaaʻi ʻe he mate ʻa e tangata koloaʻiá mo Lasalosí ha liliu ʻi honau tuʻungá. Naʻe hoko ʻa e liliu ko ení ʻi hono fafanga fakalaumālie ʻe Sīsū ʻa e kakai liʻekina ʻo hangē ko Lasalosí, ke nau hoko ʻo maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻĒpalahame Lahi Angé, ko e ʻOtua ko Sihová. Pea ʻi he taimi tatau pē naʻe “mate” ʻa e kau takilotu loí ʻi he ʻikai ke nau maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá. ʻI hono liʻaki kinautolú, naʻa nau faingataʻaʻia ʻi he mamahi ʻi hono fakahā ʻe he kau muimui ʻo Kalaisí ʻa ʻenau ngaahi ngāue kovi ʻaupitó. (Ngāue 7:​51-57) Ko ia ai, ʻoku ʻikai ke akonaki mai ʻe he talanoa fakatātaá ni ʻoku ʻi ai ha faʻahinga kuo mate ʻoku fakamamahiʻi ʻi ha heli moʻoni ʻo e afi.

NGAAHI AKONAKI FAKATUPUNGA ʻE HE TĒVOLÓ

21. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi loi kuo ʻai ʻe he Tēvoló ke fakamafolá? (e) Ko e hā ʻoku malava ai ke tau ʻilo pau ʻoku loi ʻa e akonaki ʻo kau ki pulekatolió?

21 Ko e Tēvoló naʻá ne tala kia ʻIvi: “ʻE ʻikai ʻaupito te mo mate.” (Sēnesi 3:4; Fakahā 12:9) Ka naʻe mate ʻa ʻIvi; naʻe ʻikai toe moʻui hano konga. Ko e tui ki he moʻui ʻa e soulú he hili ʻa e maté ko ha loi ia naʻe kamata ʻe he Tēvoló. Pea ko ha toe loi naʻe ʻai ʻe he Tēvoló ke fakamafola ʻo pehē ʻoku fakamamahiʻi ʻa e ngaahi soulu ʻo e kakai angahalá ʻi ha heli pe ko ha pulekatolio. Koeʻuhi ʻoku fakahā mahino ʻe he Tohitapú ʻoku ʻikai toe ʻiloʻi pe ongoʻi ʻe he kau maté ha meʻa ʻe taha, ʻoku ʻikai malava ai ke moʻoni ʻa e ngaahi akonakí ni. Ko hono moʻoní, ʻoku hala ʻatā ke ʻasi ʻi he Tohitapú ʻa e foʻi lea “pulekatolio” pe ko e fakakaukau ʻo kau ki he pulekatolió.

22. (a) Ko e hā kuo tau ako mei he vahé ni? (e) Ko e hā ʻa e laveʻi kuo fai ʻe he ʻilo ko ení kiate koe?

22 Kuo tau ako ko heli (Seoli, pe Hētesi) ko ha malōlōʻanga ʻi he ʻamanaki maʻá e kau maté. ʻOku fakatou ō ki ai ʻa e kakai faileleí mo e faikoví, ʻo talitali ai ki he toetuʻú. Kuo tau toe ako foki ko Kīhená ʻoku ʻikai ʻuhinga ki ha feituʻu fakamamahi, ka ʻoku ngāueʻaki ʻi he Tohitapú ko ha fakatātā ʻo e fakaʻauha taʻengatá. Pehē foki, ʻoku ʻikai ko ha feituʻu moʻoni ʻo e afi ʻa e “anoafi,” ka ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e “mate ʻangaua” ʻa ia ʻe ʻikai ha toetuʻu mei ai. Heʻikai malava ʻa heli ko ha feituʻu fakamamahi koeʻuhi ko e faʻahinga fakakaukau peheé naʻe ʻikai teitei ake ia ʻi he fakakaukau pe loto ʻo e ʻOtuá. Tānaki atu ki ai, ʻoku kehe ʻaupito mei he fakamaau totonú ʻa hono fakamamahiʻi taʻengata ha tokotaha koeʻuhi naʻá ne fai hala ʻi he māmaní ʻi ha ngaahi taʻu siʻi. Hono ʻikai lelei ke ʻilo ʻa e moʻoni ʻo kau ki he kau maté! ʻOku malava moʻoni ke ne fakatauʻatāinaʻi ha taha mei he tailiili mo e manavahē taʻeʻuhingá.​—Sione 8:32.

[Fehuʻi ki he Ako]

[Puha ʻi he peesi 83]

(Sio ki he tohi)

ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e “Sheol” mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e “Hades” ki he meʻa tatau pē

[Fakatātā ʻi he peesi 84, 85]

Hili hono folo ia ʻe ha iká, ko e hā naʻe pehē ai ʻe Siona: ‘Mei loto heli naʻá ku kalanga’?

[Fakatātā ʻi he peesi 86]

Ko Kīhená ko ha teleʻa naʻe ʻi tuʻa Selusalema. Naʻe ngāueʻaki ia ko ha fakatātā ʻo e mate taʻengatá