Skip to content

Skip to table of contents

VAHE 28

“Ko Koe Toko Taha Pē ʻOku Mateakí”

“Ko Koe Toko Taha Pē ʻOku Mateakí”

1, 2. Ko e hā ʻoku malava ai ke pehē naʻe ʻikai sola ʻa Tuʻi Tēvita ki he taʻemateakí?

 NAʻE ʻikai sola ʻa Tuʻi Tēvita ki he taʻemateakí. Naʻe aʻu ki ha tuʻunga naʻe kāpui ai ʻene pule fakatuʻi maveuveú ʻe ha faʻufaʻu fakafufū, ʻi he fefonotaki ʻa e kau mēmipa ʻo hono puleʻanga ʻoʻoná ʻo fekauʻaki mo ia. ʻIkai ngata aí, naʻe lavakiʻi ʻa Tēvita ʻe he niʻihi ʻo e faʻahinga ʻa ia ʻoku tau fakakaukau atu ko hono ngaahi takanga ofi tahá ia. Fakakaukau atu kia Maikale, ko e ʻuluaki uaifi ʻo Tēvitá. ʻI he kamataʻangá, naʻá ne “ʻofa kia Tevita,” ʻo ʻikai ha veiveiua naʻá ne poupou kiate ia ʻi heʻene ngaahi ngāue fakatuʻí. Kae kehe, ki muí naʻá ne “maaʻi ia ʻi hono loto,” ʻo aʻu ʻo fakakaukau kia Tēvita ʻoku ‘hange ha siana takatuʻú.’​—1 Samiuela 18:20; 2 Sāmiuela 6:16, 20.

2 Naʻe ʻi ai leva ha tokotaha faleʻi fakafoʻituitui ʻa Tēvita, ko ʻEhitofeli. Ko ʻene akonakí naʻe fakamahuʻingaʻi ʻo hangē ia ha folofola hangatonu ʻa Sihová. (2 Sāmiuela 16:23) Ka ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe tafoki ʻa e kaumeʻa falalaʻangá ni ia ʻo hoko ko ha tokotaha lavaki pea kau ʻi ha fokotuʻutuʻu angatuʻu fakafepaki kia Tēvita. Pea ko hai ʻa e tokotaha fakatupunga ʻo e faʻufaʻufonó? Ko ʻApisalome, ko e foha pē ʻo Tēvitá! Ko e tokotaha fakasio-faingamālie kākā ko iá naʻá ne ‘kaihaʻasi ʻa e loto ʻo e kau tangata Isilelí,’ ʻo ne fokotuʻu ai ia ʻi he tuʻunga ko ha tuʻi fakafeʻauhi. Naʻe hoko ʻo lahi ʻaupito ʻa e angatuʻu ʻa ʻApisalomé ʻo pau ai kia Tuʻi Tēvita ke ne hola telia ʻene moʻuí.​—2 Samiuela 15:1-6, 12-17.

3. Ko e hā ʻa e loto-falala naʻe maʻu ʻe Tēvitá?

3 Naʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha taha ia naʻe kei mateaki kia Tēvita? ʻI he kotoa ʻo ʻene mamahí, naʻe ʻilo ʻe Tēvita naʻe ʻi ai moʻoni ha tokotaha. Ko hai? ʻOku ʻikai mo ha toe taha ka ko Sihova ko e ʻOtuá. “Ki he tokotaha ʻoku mateakí ʻokú ke faimateaki ki ai,” ko e lea ia ʻa Tēvita ʻo kau kia Sihová. (2 Sāmiuela 22:26NW) Ko e hā ʻa e mateakí, pea ʻoku anga-fēfē hono tokonaki mai ʻe Sihova ʻa e faʻifaʻitakiʻanga māʻolunga taha ʻo e ʻulungaanga ko ʻení?

Ko e Hā ʻa e Mateakí?

4, 5. (a) Ko e hā ʻa e “mateakí”? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e kehe ʻa e mateakí mei he faitōnungá?

4 Ko e “mateakí” ʻi hono ngāueʻaki ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ko e ʻofa ʻoku pipiki anga-ʻofa ki ha meʻa pea ʻoku ʻikai ke mavahe ia kae ʻoua kuo fakahoko ʻene taumuʻa fekauʻaki mo e meʻa ko iá. ʻOku lahi ange ʻa e meʻa ʻoku kau ki hení ʻi he faitōnungá. ʻOku moʻoni ʻeni koeʻuhi ʻe faitōnunga pē nai ha taha ia koeʻuhi ko e ongoʻi ko ha fatongia. ʻI hono kehé, ʻoku makatuʻunga ʻa e mateakí ia ʻi he ʻofa. a ʻIkai ngata aí, ko e foʻi lea “faitōnungá” ʻoku lava ke ngāueʻaki ia ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai moʻui. Ko e fakatātaá, naʻe ui ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ʻa e māhiná “ko ha fakamoʻoni faitōnunga ʻi he langí” koeʻuhi ko ʻene hā maʻu pē he poʻulí. (Sāme 89:37NW) Ka heʻikai lava ke fakamatalaʻi ʻa e māhiná ia ʻoku mateaki. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ko e mateakí ko ha fakahāhā ia ʻo e ʻofá​—ʻa e meʻa ʻoku ʻikai malava ʻe he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai moʻuí ke fakahāhaá.

ʻOku ui ʻa e māhiná ko ha fakamoʻoni faitōnunga, ka ko e ngaahi meʻamoʻui ʻatamaiʻiá pē ʻoku malava ke nau tapua moʻoni mai ʻa e mateaki ʻa Sihová

5 ʻI hono ʻuhinga Fakatohitapú, ko e mateakí ʻoku māfana. Ko hono fakahāʻí tonu ʻoku hā mei ai ʻa e ʻi ai ha vahaʻangatae ʻi he vahaʻa ʻo e tokotaha ʻokú ne fakahāhaaʻi ʻa e ʻulungaanga ko iá pea mo e tokotaha ʻoku fakahāhaaʻi ia ki aí. ʻOku ʻikai ke feliliuaki ʻa e mateaki peheé. ʻOku ʻikai ke hangē ia ko e ngaahi peau ʻo e tahí ʻa ia ʻoku puhi takai holo ʻe he ngaahi matangi feliliuakí. ʻI hono kehé, ko e mateakí, pe ʻofa mateakí, ʻokú ne maʻu ʻa e tuʻunga tuʻumaʻu mo e mālohi ke ne ikuʻi ʻa e ngaahi faingataʻaʻiaʻanga lahi tahá.

6. (a) ʻOku tātātaha fēfē ʻa e mateakí ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, pea ʻoku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻeni ʻi he Tohitapú? (e) Ko e hā ʻa e founga lelei taha ke ako ai pe ko e hā ʻoku kau ki he mateakí, pea ko e hā hono ʻuhingá?

6 Ko e moʻoni, ʻoku tātātaha ʻa e mateaki peheé he ʻahó ni. Ko e meʻa ʻoku lahi ʻene hokó, ko e ngaahi kaungāmeʻa ofí ʻoku nau “mateuteu ke fefaikoviʻaki.” ʻOku tau fanongo ki he fakautuutu ʻa e ngaahi hoa mali ʻoku nau liʻaki honau ngaahi hoá. (Palōveepi 18:24NW; Malakai 2:14-16) ʻOku mātuʻaki failahia ʻa e ngaahi tōʻonga kākaá ʻo tau toe fakaongo atu nai ai ʻa e ngaahi lea ʻa e palōfita ko Maiká: “Ko e tokotaha mateakí kuó ne ʻauha mei he māmaní.” (Maika 7:2NW) Neongo ʻoku faʻa ʻikai malava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ke fakahāhā ʻa e mateakí, ko e ʻulungaanga mahuʻinga ko iá ʻoku fakahāhaaʻi tuʻu-ki-muʻa ai ʻa Sihova. Ko hono moʻoní, ko e founga lelei taha ke ako ai pe ko e hā tonu ʻoku kau ki he mateakí ko hono sivisiviʻi ʻa e founga ʻoku fakahāhaaʻi ai ʻe Sihova ʻa e tafaʻaki maʻongoʻonga ko ʻeni ʻo ʻene ʻofá.

Mateaki Taʻehanotatau ʻa Sihová

7, 8. ʻOku malava fēfē ke pehē ko Sihova pē tokotaha ʻoku mateakí?

7 ʻOku pehē ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo Sihova: “Ko koe pē tokotaha ʻoku mateakí.” (Fakahā 15:4NW) ʻOku malava fēfē ke pehē? ʻIkai kuo fakahāhā fakatouʻosi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá mo e kau ʻāngeló ʻi ha ngaahi taimi ʻa e mateaki fakaofo? (Siope 1:1; Fakahā 4:8) Pea fēfē ʻa Sīsū Kalaisi? ʻIkai ko e ʻtokotaha mateaki’ tefito ia ʻa e ʻOtuá? (Sāme 16:10NW) ʻE malava fēfē leva ke pehē ko Sihova pē tokotaha ʻoku mateakí?

8 ʻUluakí, manatuʻi ko e mateakí ko ha tafaʻaki ia ʻo e ʻofá. Koeʻuhi “ko e ʻOtua ko e ʻOfa”​—ko ia ʻa e fakasino moʻoni mai ʻo e ʻulungāngá ni​—ko hai ʻe lava ke ne fakahāhā ʻa e mateakí ʻo kakato ange ia ʻia Sihova? (Fakaʻītali ʻamautolu; 1 Sione 4:8) Ko hono moʻoní, ʻoku tapua atu nai ʻe he kau ʻāngeló mo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo e ʻOtuá, ka ko Sihova pē tokotaha ʻoku mateaki ki he tuʻunga taupotu tahá. ʻI he tuʻunga ko “Talumeimuʻa,” kuó ne fakahāhā ʻa e ʻaloʻofá ʻo fuoloa ange ia ʻi ha meʻamoʻui pē, ʻi māmani pe ʻi hēvani. (Taniela 7:9) Ko ia ai, ko Sihova ʻa e uho tonu ʻo e mateakí. ʻOkú ne fakahāhā ʻa e ʻulungāngá ni ʻi ha founga heʻikai malava ʻe ha meʻamoʻui ke fakatatau ki ai. Fakakaukau ki ha ngaahi fakatātā ʻe niʻihi.

9. ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa Sihova ʻo “mateaki ʻi he meʻa kotoa ʻokú ne faí”?

9 Ko Sihová ʻoku “mateaki ʻi he meʻa kotoa ʻokú ne faí.” (Sāme 145:17NW) ʻI he founga fē? ʻOku ʻomai ʻe he Sāme 136 ʻa e talí. ʻOku lave ai ki he ngaahi ngāue fakaefakahaofi ʻa Sihová, ʻo kau ai ʻa e fakahaofi fakaofo ko ia ʻo e kau ʻIsilelí ʻi he Tahi Kulokulá. Ko e meʻa ʻoku taau ke fakatokangaʻí, ʻi he veesi taki taha ʻo e saame ko ʻení ʻoku fakamamafaʻi ʻaki ʻa e kupuʻi lea: “He ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻene ʻaloʻofa [pe mateakí].” Ko e saame ko ʻení ʻoku kau ia ʻi he “ Ngaahi Fehuʻi ki he Fakalaulauloto” ʻi he peesi 289. ʻI hoʻo lau ʻa e ngaahi veesi ko iá, ʻe mātuʻaki maongo kiate koe ʻa e ngaahi founga lahi ʻa ia ʻoku fakahāhā ai ʻe Sihova ʻene ʻofa mateakí ki heʻene kakaí. ʻIo, ʻoku fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateakí ki heʻene kau sevāniti loto-tōnungá ʻaki ʻene fanongo ki heʻenau tangi ki ha tokoní pea ʻi heʻene fai ha ngāue ʻi he taimi kuo kotofa ki ai. (Sāme 34:6) Ko e ʻofa mateaki ʻa Sihova ki heʻene kau sevānití ʻoku ʻikai ʻaupito mauea lolotonga ʻenau kei mateaki kiate iá.

10. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateakí ʻi he fekauʻaki mo ʻene ngaahi tuʻungá?

10 Tānaki atu ki ai, ʻoku fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateakí ki heʻene kau sevānití ʻaki ʻene hanganaki moʻoni ki heʻene ngaahi tuʻungá. ʻI he ʻikai ke hangē ko e niʻihi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku taʻetaʻepaú, ʻa ia ʻoku tataki ʻe he loto-ʻohó mo e anga ʻo e ongoʻí, ʻoku ʻikai ke toumoua ʻa Sihova ia ʻi heʻene vakai ki he meʻa ʻoku tonú mo e meʻa ʻoku halá. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi laui afeʻi taʻú, ko ʻene vakai ki he ngaahi meʻa hangē ko e fakahaʻele faʻahikehé, tonó, mo e fakapoó ʻoku kei tuʻu taʻeliliu ai pē. “ʻO aʻu ki hoʻomou motuʻa ka ko au ai pe,” ko ʻene fakahā ia fakafou ʻi heʻene palōfita ko ʻAiseá. (Aisea 46:4) Ko ia ai, ʻoku malava ke tau maʻu ʻa e loto-falala te tau maʻu ʻa e ʻaonga ʻi he muimui ki he tataki fakaeʻulungaanga mahino ko ia ʻoku maʻu ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá.​—Aisea 48:17-19.

11. ʻOmai ha ngaahi fakatātā ke fakahaaʻi ʻoku faitōnunga ʻa Sihova ki heʻene talaʻofá.

11 ʻOku toe fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻa e mateakí ʻi he hanganaki faitōnunga ki heʻene talaʻofá. ʻI he taimi ʻokú ne tomuʻa tala ai ha meʻa, ʻoku hoko ia. Ko ia ʻoku pehē ʻe Sihova: “ʻE pehe pe mo ʻeku lea ʻoku ʻalu atu mei hoku ngutu: ʻe ʻikai foki ngeʻesi mai, kaeʻoua ke ne fai ʻa e meʻa ne u loto ki ai, mo fakaaʻu ʻa e meʻa ne u fekau atu ai ia.” (Aisea 55:11) ʻI he hanganaki faitōnunga ki heʻene folofolá, ʻoku fakahāhā ai ʻe Sihova ʻa e mateakí ki heʻene kakaí. ʻOku ʻikai te ne ʻai kinautolu ke nau tatali loto-moʻua ki ha meʻa ʻoku ʻikai te ne fakataumuʻa ke fakahoko. Ko e ongoongo ʻo Sihová ʻoku mātuʻaki taʻemalava ke ne faihala ʻi he tafaʻaki ko ʻení ʻo malava ai ʻa ʻene sevāniti ko Siosiuá ke ne pehē: “Nae ikai liaki ha mea e taha i he mea lelei kotoabe nae folofola ki ai a Jihova ki he fale o Isileli; nae hoko kotoabe.” (Siosiua 21:45PM) Ko ia ai, ʻoku malava ke tau falala ʻe ʻikai ʻaupito te tau iku atu ki ha ʻamanaki tōnoa koeʻuhi ko ha taʻemalava ʻa Sihova ʻi heʻene tafaʻakí ke fakahoko ʻa ʻene ngaahi talaʻofá.​—Aisea 49:23; Loma 5:5.

12, 13. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku tolonga ʻo taʻengata ai ʻa e ʻofa mateaki ʻa Sihová?

12 Hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻoku tala mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu ko e ʻofa mateaki ʻa Sihová “ʻoku tolonga ʻo taʻengata.” (Sāme 136:1) ʻOku anga-fēfē ʻene peheé? ʻI he ʻuhinga ʻe taha, ʻoku tuʻumaʻu ʻa e fakamolemoleʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi angahalá. Hangē ko ia naʻe lāulea ki ai ʻi he Vahe 26, ʻoku ʻikai ke ʻohake ʻe Sihova ʻa e ngaahi hala ʻi he kuohilí ʻa ia ne ʻosi fakamolemoleʻi ai ha tahá. Koeʻuhi “kuo faiangahala kotoa pe, pea ʻoku ʻikai te nau aʻusia ʻa e hōifua ʻa e ʻOtua,” ko kitautolu taki taha ʻoku totonu ke tau houngaʻia ʻi he tolonga ʻo taʻengata ʻa e ʻofa mateaki ʻa Sihová.​—Loma 3:23.

13 Ka ʻoku tolonga ʻo taʻengata ʻa e ʻofa mateaki ʻa Sihová ʻi ha toe ʻuhinga ʻe taha. ʻOku pehē ʻe heʻene Folofolá ko e tokotaha māʻoniʻoní “te ne hange ia ha ʻakau kuo to ki he ngaahi mangaʻivai, ʻa ia ʻoku ne fua ʻi hono toʻukai, ko hono lau foki ʻoku ʻikai mae; pea neongo pe ko e ha ʻoku ne fai ʻoku ne monuʻia pe.” (Sāme 1:3) Sioloto atu ki ha fuʻu ʻakau maʻuiʻui ko hono laú ʻe ʻikai ʻaupito mae! Ko ia, ʻoku pehē pē, kapau ʻoku tau fiefia loto-moʻoni ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻe hoko ʻetau moʻuí ʻo fuoloa, melino, mo fua lahi. Ko e ngaahi tāpuaki ko ia ʻoku fakaaʻu mateaki mai ʻe Sihova ki heʻene kau sevāniti loto-tōnungá ʻoku taʻengata. Ko e moʻoni, ʻi he māmani foʻou māʻoniʻoni ʻe ʻomai ʻe Sihová, ʻe hokosia ai ʻe he faʻahinga talangofua ʻo e tangatá ʻene ʻofa mateakí ʻo taʻengata.​—Fakahā 21:3, 4.

Ko Sihová “ʻE ʻIkai Te Ne Liʻaki ʻa ʻEne Faʻahinga Mateakí”

14. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻene houngaʻia ki he mateaki ʻa ʻene kau sevānití?

14 Kuo tuʻo lahi hono fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻene mateakí. Koeʻuhi ʻoku tuʻumaʻu haohaoa ʻa Sihova, ko e mateaki ko ia ʻokú ne fakahāhaaʻi ki heʻene kau sevāniti loto-tōnungá ʻe ʻikai ʻaupito ke hōloa ia. Naʻe tohi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé: “Naʻa ku talavou, pea kuo u motuʻa ni: ka kuo teʻeki te u mamata ki ha maʻoniʻoni kuo liʻaki, pe ko hono hako ʻoku nofo ke kole meʻakai; He ʻoku manako ʻe Sihova ki he fakatonutonu meʻa, pea ʻe ʻikai te ne liʻaki hono ʻofaʻanga [“ʻa ʻene faʻahinga mateakí,” NW].” (Sāme 37:25, 28) Ko e moʻoni, ʻi he tuʻunga ko e Tokotaha-Fakatupú, ʻoku taau mo Sihova ʻa ʻetau lotú. (Fakahā 4:11) Ka neongo ia, koeʻuhi ʻokú ne mateaki, ʻoku koloaʻaki ʻe Sihova ʻetau ngaahi ngāue loto-tōnungá.​—Malakai 3:16, 17.

15. Fakamatalaʻi ʻa e anga hono fakaeʻa ʻe he ngaahi feangai ʻa Sihova mo ʻIsilelí ʻa ʻene mateakí.

15 ʻI heʻene ʻofa mateakí, ʻoku toutou hoko mai ai ʻa Sihova ke tokoni ki heʻene kakaí ʻi he taimi ʻoku nau faingataʻaʻia aí. ʻOku tala mai ʻe he tokotaha-tohi-sāmé kiate kitautolu: “Oku fakamoui eia ae laumalie o ene kakai maonioni [“faʻahinga mateakí,” NW]; oku ne fakamoui akinautolu mei he nima oe kau agahala.” (Sāme 97:10PM) Fakakaukau atu ki heʻene ngaahi feangai mo e puleʻanga ʻo ʻIsilelí. ʻI he hili honau fakahaofi fakaemana fakafou ʻi he Tahi Kulokulá, naʻe fanongonongo ʻe he kau ʻIsilelí ʻi he hiva kia Sihova: “Kuo ke taki atu ʻi hoʻo ʻaloʻofa [pe, “ʻofa mateakí,” NW] ʻa e kakai ni ne ke huhuʻi.” (Ekisoto 15:13) Ko e fakahaofi ʻi he Tahi Kulokulá ko ha ngāue moʻoni ia ʻo e ʻofa mateakí ʻi he tafaʻaki ʻa Sihová. Ko ia ai, naʻe tala ʻe Mōsese ki he kau ʻIsilelí: “Nae ikai fakahoko e Jihova ene ofa kiate kimoutolu, be fili akimoutolu, koeuhi ko ho mou toko lahi hake i he kakai kotoabe; he naa mou toko jii hifo i he kakai kotoabe: Ka koe mea i he ofa a Jihova kiate kimoutolu, be fili akimoutolu, bea koeuhi ko hono finagalo ke fakamooni ae fuakava aia naa ne fuakava aki ki hoo mou gaahi tamai, koia kuo ne omi ai kituaa akimoutolu i he nima mafimafi, o ne huhui akimoutolu mei he fale oe kau bobula, mei he nima o Felo koe tuʻi o Ijibite.”​—Teutalonome 7:7, 8PM.

16, 17. (a) Ko e hā ʻa e taʻehoungaʻia fakaʻohovale naʻe fakahāhā ʻe he kau ʻIsilelí, ka naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sihova ʻa e manavaʻofa kiate kinautolú? (e) Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe he tokolahi taha ʻo e kau ʻIsilelí naʻe “ʻikai toe felave ha meʻa” kiate kinautolu, pea ko e hā ʻa e fakatātā fakatokanga ʻoku ʻomai ʻe he meʻá ni kiate kitautolú?

16 Ko hono moʻoní, ʻi he tuʻunga ko ha puleʻangá naʻe ʻikai malava ʻe he kau ʻIsilelí ke fakahāhā ʻa e houngaʻia ki he ʻaloʻofa ʻa Sihová, he ʻi he hili honau fakahaofí “naa nau toe fai agahala [kia Sihova], i he e nau fakahouhau ki he Fugani Maoluga.” (Sāme 78:17PM) ʻI he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, naʻa nau toutou angatuʻu ai, ʻo liʻaki ʻa Sihova pea tafoki ki he ngaahi ʻotua loi mo e ngaahi tōʻonga fakapangani ʻa ia ko e meʻa pē naʻe hoko mei aí ko e tōlalo. Neongo ia, naʻe ʻikai ke maumauʻi ʻe Sihova ia ʻene fuakavá. ʻI hono kehé, fakafou ʻi he palōfita ko Selemaiá, naʻe kōlenga ai ʻa Sihova ki hono kakaí: “Foki mai ʻa siʻi holomui ko Isileli . . . ʻe ʻikai te u fakafulofula atu; he ko e taha ʻofa [“mateaki,” NW] au.” (Selemaia 3:12) Kae kehe, hangē ko ia naʻe hā ʻi he Vahe 25, ko e tokolahi taha ʻo e kau ʻIsilelí naʻe ʻikai te nau liliu. Ko hono moʻoní, “naʻa nau lumaʻi ai pe ʻa e kau talafekau ʻa Elohimi, ʻo nau fakasikakaʻi ʻene ngaahi lea, ʻo nau manukiʻi ai pe ʻene kau palofita.” Ko e hā hono olá? Naʻe faai mai pē, “pea hake ʻa e houhau ʻa Sihova ki hono kakai, ʻo ʻikai toe felave ha meʻa ki ai.”​—2 Kalonikali 36:15, 16.

17 Ko e hā ʻoku tau ako mei he meʻá ni? Ko e mateaki ʻa Sihová ʻoku taʻetoefehuʻia pea ʻikai malava ke kākaaʻi. Ko e moʻoni, ko Sihová ʻoku “fonu ʻi he ʻofa mateaki,” pea ʻokú ne fiefia ke fakahāhā ʻa e mēsí ʻi he ʻi ai ha makatuʻunga ki aí. Ka ko e hā ʻoku hoko kapau ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe ha taha faihala ia ʻoku fulikivanu taʻemangoi? ʻI ha tuʻunga pehē, ʻoku pipiki ʻa Sihova ia ki heʻene ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻaʻaná pea ʻoatu ʻa e fakamaau tamaki. Hangē ko ia naʻe tala kia Mōsesé, ko Sihova “ʻe ʻikai ʻaupito te ne tuku taʻetautea ʻa e halaiá.”​—Ekisoto 34:6, 7NW.

18, 19. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e pehē ko e tautea ʻe Sihova ʻa e fulikivanú ko ha foʻi ngāue ia ʻo e mateakí ʻiate ia pē? (e) ʻI he founga fē ʻe fakahāhā ai ʻe Sihova ʻene mateakí ki he faʻahinga ʻo ʻene kau sevānití ʻa ia kuo fakatangaʻi ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻo e maté?

18 Ko e tautea ʻa e ʻOtuá ki he fulikivanú ko ha toe ngāue ia ʻo e mateakí. Anga-fēfē? Ko hano fakahā ʻe taha ʻoku hā ia ʻi he tohi ʻa Fakahaá ʻi he ngaahi fekau ʻoku ʻoatu ʻe Sihova ki he kau ʻāngelo ʻe toko fitú: “Mole pē ʻo lilingi ki mamani ʻa e ngaahi ipu ʻe fitu ʻo e houhau ʻo e ʻOtua.” ʻI hono lilingi ʻe he ʻāngelo hono tolú ʻene ipú “ki he ngaahi vaitafe, mo e ngaahi matavai ʻo e ngaahi vai,” naʻe hoko ia ko e toto. Naʻe pehē leva ʻe he ʻāngeló kia Sihova: “Tonuhia koe, ʻa e ʻAfiona ʻoku maʻoniʻoni [“Tokotaha mateakí,” NW] pea naʻe maʻoniʻoni, ʻi hoʻo fakamāuʻi pehē. He naʻa nau lilingi ʻa e toto ʻo e kakai lotu, mo e kau palofita, pea ko eni kuo ke tuku ke nau inu toto; ko honau tāu ia.”​—Fakahā 16:1-6.

19 Fakatokangaʻi ʻi he lotolotonga ʻo hono ʻoatu ʻa e pōpoaki ʻo e fakamaau ko iá, ʻoku lave ʻa e ʻāngeló kia Sihova ko e “Tokotaha mateakí.” Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻi hono fakaʻauha ʻa e fulikivanú, ʻoku fakahāhā ai ʻe Sihova ʻa e mateakí ki heʻene kau sevānití, ʻa ia ko e tokolahi ʻo kinautolu kuo fakatangaʻi ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻo e maté. ʻI he mateakí, ʻoku tauhi ai ʻe Sihova ʻa e faʻahinga peheé ʻo mātuʻaki moʻui ʻi heʻene manatú. ʻOkú ne holi ke toe sio ki he faʻahinga loto-tōnunga ko ʻeni kuo nau mole atú, pea ʻoku fakapapauʻi mai ʻe he Tohitapú ko ʻene taumuʻá ia ke fakapaleʻi kinautolu ʻaki ha toetuʻu. (Siope 14:14, 15) ʻOku ʻikai ke ngalo ʻia Sihova ia ʻene kau sevāniti mateakí koeʻuhi pē ko e ʻikai ke nau kei moʻuí. ʻI hono kehé, “oku [nau] moui kotoabe kiate ia.” (Luke 20:37, 38PM) Ko e taumuʻa ʻa Sihova ke toe fakafoki mai ke moʻui ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau ʻi heʻene manatú ko e fakamoʻoni mālohi ia ʻo ʻene mateakí.

ʻE mateaki ʻa Sihova ʻi hono manatuʻi mo fokotuʻu mai ʻa e faʻahinga ko ia ne nau fakamoʻoniʻi ʻenau mateakí ʻo aʻu ki he maté

Ko Bernard Luimes (toʻohemá) mo Wolfgang Kusserow (ʻi lotó) naʻe tāmateʻi ʻe he kau Nasí

Ko Moses Nyamussua (ʻi toʻomataʻú) naʻe hokaʻi ʻo mate ʻe ha kulupu fakapolitikale

Ko e ʻOfa Mateaki ʻa Sihová ʻOkú Ne Fakaava ʻa e Hala ki he Fakamoʻuí

20. Ko hai ʻa e “gaahi ibu oe aloofa,” pea ʻoku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateakí kiate kinautolú?

20 ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá, kuo fakahāhā ai ʻe Sihova ʻa e mateaki fakaofo ki he faʻahinga loto-tōnunga ʻo e tangatá. Ko hono moʻoní, ʻi he laui afeʻi taʻu, kuo hoko ai ʻa Sihova ʻo “kataki i he kataki fuoloa ae gaahi ibu oe houhau nae tāu moe malaia.” Ko e hā hono ʻuhingá? “Koeuhi ke ne fakaha hono lahi o ene lelei ki he gaahi ibu oe aloofa, akinautolu naa ne tomua teuʻi ki he hakeakiʻi.” (Loma 9:22, 23PM) Ko e “gaahi ibu oe aloofa” ko ʻení ko e faʻahinga ia ʻoku hehema totonu ʻa ia ʻoku pani kinautolu ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní ke nau hoko ko e kaungāʻea mo Kalaisi ʻi hono Puleʻangá. (Mātiu 19:28) ʻI hono fakaava ʻa e hala ki he fakamoʻuí ki he ngaahi ipu ʻo e ʻaloʻofa ko ʻení, ʻoku kei mateaki ai ʻa Sihova kia ʻĒpalahame, ʻa ia naʻá ne fai ki ai ʻa e talaʻofa fuakava ko ʻení: “Ko ho hako ʻe monuʻia ai ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo mamani; koeʻuhiā kuo ke tuitala ki heʻeku lea.”​—Senesi 22:18.

Koeʻuhi ko e mateaki ʻa Sihová, ʻoku maʻu ai ʻe he kotoa ʻo ʻene kau sevāniti loto-tōnungá ha ʻamanaki alafalalaʻanga ki he kahaʻú

21. (a) ʻOku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateakí ki ha “fuʻu kakai lahi” ʻa ia ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e hao atu mei he “mamahi lahi”? (e) Ko e hā ʻoku ueʻi koe ʻe he mateaki ʻa Sihová ke ke faí?

21 ʻOku fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mateaki meimei tatau ki ha “fuʻu kakai lahi” ʻa ia ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ʻo e hao atu mei he “mamahi lahi” pea moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi. (Fakahā 7:9, 10, 14) Neongo ko ʻene kau sevānití ʻoku nau taʻehaohaoa, ʻoku fakaaʻu mateaki ʻe Sihova kiate kinautolu ʻa e faingamālie ke moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi. ʻOku anga-fēfē ʻene fai iá? Fakafou ʻi he huhuʻí​—ko e fakahāhā lahi taha ia ʻo e mateaki ʻa Sihová. (Sione 3:16; Loma 5:8) ʻOku tohoakiʻi ʻe he mateaki ʻa Sihová ʻa e faʻahinga, ʻa ia ʻi honau lotó, ʻoku nau fiekaia ki he māʻoniʻoní. (Selemaia 31:3) ʻIkai ʻokú ke ongoʻi ofi ange kia Sihova koeʻuhi ko e mateaki loloto kuó ne fakahāʻí pea mo ia te ne toki fakahaaʻi maí? Koeʻuhi ko ʻetau holí ia ke ʻunuʻunu ofi ki he ʻOtuá, ʻofa ke tau fai ha tali ki heʻene ʻofá ʻaki hono fakaivimālohiʻi ʻetau fakapapau ke tauhi ia ʻaki ʻa e mateakí.

a Ko e meʻa ʻoku fakatupu tokangá, ko e foʻi lea naʻe liliu ko e “mateakí” ʻi he 2 Sāmiuela 22:26 (NW) ʻoku liliu ia ʻi he feituʻu kehe ko e “ʻofa mateaki.”