Skip to content

Skip to table of contents

VAHE 27

“He Lahi Ē ko ʻEne Leleí!”

“He Lahi Ē ko ʻEne Leleí!”

1, 2. ʻOku fēfē ʻa hono lahi ʻo e lelei ʻa e ʻOtuá, pea ko e hā ʻa e fakamamafa ʻoku fai ʻe he Tohitapú ki he ʻulungaanga ko ʻení?

 ʻI HE fakalaʻalaʻā he ulo māfana ʻo e tō hifo ʻa e laʻaá, ʻoku maʻu meʻatokoni fiefia ai ʻi tuʻa ha ngaahi kaungāmeʻa fuoloa, ʻo kakata mo talanoa lolotonga ia ʻenau fakaʻofoʻofaʻia ʻi he meʻa ʻoku nau mamata ki aí. Mei he mamaʻó, ʻoku sio atu ai ha tokotaha faʻa ki heʻene ngoué mo ne malimali fiefia koeʻuhi kuo fakatahataha ha ngaahi konga ʻao fakapōpōʻuli pea kamata ke tō hifo ʻa e ʻuhá ki he ngoue kuo pakukaá. ʻI ha feituʻu pē, ʻoku fiefia ai ha husepāniti mo e uaifí ke sio ki he kamata laka mo tō-tuʻu ʻena kiʻi tamá.

2 Pe ʻoku nau ʻilo ia pe ʻikai, ko e kakai peheé kotoa ʻoku nau maʻu ʻaonga mei he meʻa tatau​—ko e lelei ʻa Sihova ko e ʻOtuá. ʻOku faʻa toutou leaʻaki ʻe he kakai lotú ʻa e kupuʻi lea “ʻOku lelei ʻa e ʻOtua.” ʻOku toe fakamamafaʻi lahi ange ʻe he Tohitapú. ʻOkú ne pehē: “He lahi ē ko ʻene leleí!” (Sākalaia 9:17NW) Ka ʻoku hā ngali ko e tokosiʻi pē he ʻahó ni ʻoku nau ʻiloʻi moʻoni ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea ko iá. Ko e hā ʻoku kau moʻoni ki he lelei ʻa Sihova ko e ʻOtuá, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e kaunga ʻa e ʻulungaanga ko ʻeni ʻo e ʻOtuá kiate kitautolu taki taha?

Ko ha Tafaʻaki Tuʻu-Ki-Muʻa ʻo e ʻOfa ʻa e ʻOtuá

3, 4. Ko e hā ʻa e leleí, pea ko e hā nai ʻoku lelei taha ai ke fakamatalaʻi ʻa e lelei ʻa Sihová ko ha fakahāhā ʻo e ʻofa fakaʻotuá?

3 ʻI he ngaahi lea lahi ʻi onopooni, ko e “leleí” ko ha foʻi lea fakalūkufua ia. Neongo ia, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Tohitapú, ko e leleí ʻoku mamaʻo ia mei he fakalūkufuá. ʻOku ʻuhinga tefito ia ki he anga lelei mo e tuʻunga lelei ʻaupito fakaeʻulungaanga. Ko ia ai, ʻi ha ʻuhinga, ʻe lava ke tau pehē ʻoku hūhū ʻa e leleí ʻia Sihova. Ko e kotoa ʻo hono ngaahi angá​—ʻo kau ai ʻa hono mālohí, ko ʻene fakamaau totonú, mo hono potó​—ʻoku lelei fakaʻāuliliki. Neongo ia, ʻoku lelei taha pē nai ke fakamatalaʻi ʻa e leleí ko ha fakahāhā ʻo e ʻofa ʻa Sihová. Ko e hā hono ʻuhingá?

4 Ko e leleí ko ha ʻulungaanga ia ʻoku longomoʻui mo fai ki he niʻihi kehé. Naʻe fakahāhaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku aʻu ʻo fakamānako ange ia ʻi he māʻoniʻoní. (Loma 5:7) Ko e tangata māʻoniʻoní ʻoku lava ke fakatuʻamelie atu ki heʻene pipiki loto-tōnunga ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e laó, ka ko ha tangata lelei ʻokú ne fai ʻe ia ʻa e meʻa lahi ange. ʻOkú ne tamuʻomuʻa, ʻi he kumi longomoʻui ki ha ngaahi founga ke ʻaonga ki he niʻihi kehé. Hangē ko ia te tau vakai ki aí, ʻoku lelei moʻoni ʻa Sihova ʻi he ʻuhinga ko iá. ʻOku hā mahino, ʻoku tupu ʻa e lelei peheé mei he ʻofa taʻefakangatangata ʻa Sihová.

5-7. Ko e hā naʻe fakafisi ai ʻa Sīsū ke ui ko e “Tangataʻeiki lelei,” pea ko e hā ʻa e moʻoni taumamaʻo naʻá ne fakapapauʻi aí?

5 ʻOku makehe foki ʻa Sihova ʻi heʻene leleí. Ki muʻa siʻi pē pea pekia ʻa Sīsuú, naʻe fakaofiofi kiate ia ha tangata ʻo ne ʻeke ha fehuʻi, ʻo ngāueʻaki kiate ia ʻa e ongo foʻi lea “Tangataʻeiki lelei.” Naʻe tali ange ʻe Sīsū: “Ko e ha ʻoku ke ui ai au ko e lelei? ʻoku ʻikai ha taha ʻoku lelei, ngata pe ʻi he ʻOtua toko taha.” (Maʻake 10:17, 18) Sai, ʻe fakapuputuʻuʻi nai koe ʻe he tali ko iá. Ko e hā naʻe fakatonutonu ai ʻe Sīsū ʻa e tangatá? ʻIkai, ko hono moʻoní, ko Sīsuú ko ha “Tangataʻeiki lelei”?

6 ʻOku hā mahino, naʻe ngāueʻaki ʻe he tangatá ʻa e ongo foʻi lea “Tangataʻeiki lelei” ko ha hingoa fakalakanga fakahekeheke. Naʻe fakahanga anga-fakanānā ʻe Sīsū ʻa e lāngilangi peheé ki heʻene Tamai fakahēvaní, ʻa ia ʻokú ne lelei ʻi he ʻuhinga taupotu tahá. (Palōveepi 11:2) Ka naʻe toe fakapapauʻi ʻe Sīsū ha foʻi moʻoni taumamaʻo. Ko Sihova toko taha pē ʻa e makatuʻunga ki he meʻa ʻoku leleí. Ko ia pē ʻokú ne maʻu ʻa e totonu fakaʻaufuli ke ne fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku leleí mo e meʻa ʻoku koví. Ko ʻĀtama mo ʻIvi, ʻi heʻena maʻu ʻinasi angatuʻu mei he fuʻu ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví, naʻá na feinga ke na maʻu ʻa e totonu ko iá ʻiate kinaua. ʻI he ʻikai ke hangē ko kinauá, naʻe tuku anga-fakatōkilalo ʻe Sīsū ʻa e fokotuʻu ʻo e ngaahi tuʻungá ki heʻene Tamaí.

7 ʻIkai ngata aí, naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ko Sihova ʻa e Matavai ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku lelei moʻoní. Ko ia ʻa e Tokotaha-Foaki ʻo e “foaki lelei kotoabe moe foaki haohaoa kotoabe.” (Sēmisi 1:17PM) Tau sivisiviʻi angé ʻa e fakamoʻoni ʻo e lelei ʻa Sihová ʻi heʻene nima-homó.

Fakamoʻoni ʻo e Lelei Lahi Fau ʻa Sihová

8. Kuo anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻa e leleí ki he kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá?

8 Ko e tokotaha kotoa pē kuo moʻui mai kuó ne maʻu ʻa e ʻaonga mei he lelei ʻa Sihová. ʻOku pehē ʻe he Sāme 145:9: “ʻOku lelei ʻa Sihova ki he meʻa kotoa pe.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻe niʻihi ʻo ʻene lelei fakaʻaufulí? ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Nae ikai ke ne tuku ia tae haane fakamooni, he nae fai lelei mai eia, o tuku kiate kitautolu ae uha mei he lagi, moe gaahi taʻu mahu, o ne fakabito aki akitautolu ae mea kai moe fiefia.” (Ngāue 14:17PM) Kuó ke ongoʻi fiefia ʻi haʻo maʻu ha meʻatokoni ifo ʻaupito? Kapau naʻe ʻikai ʻa e lelei ʻa Sihová ʻi hono faʻufaʻu ʻa e foʻi māmani ko ʻení mo hono tokonaki vai foʻou ʻoku vilo takaí mo e ‘gaahi taʻu mahú’ ke tokonaki mai ai ha meʻakai lahi faú, ʻe ʻikai ha meʻakai. Kuo fakahanga ʻe Sihova ʻa e lelei peheé ʻo ʻikai ki he faʻahinga pē ko ia ʻoku ʻofa kiate iá ka ki he tokotaha kotoa pē. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku ne fakahopo ʻene laʻā ki he kovi mo e lelei, pea ʻoku ne fakaʻuha ki he faitotonu mo e faihala.”​—Mātiu 5:45.

9. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he ʻāpelé ʻa e lelei ʻa Sihová?

9 ʻOku fakamaʻamaʻaʻi ʻe he tokolahi ʻa e nima-homo lahi taha kuo fokotuʻunga ki he faʻahinga ʻo e tangatá koeʻuhi ko e ngāue hokohoko ʻa e laʻaá, ʻa e ʻuhá, mo e ngaahi faʻahitaʻu mahú. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he ʻāpelé. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi feituʻu māfana lelei ʻo e māmaní, ko ha fuaʻiʻakau anga-maheni ia. Ka, ʻoku fakaʻofoʻofa mo ifo ia ki he kaí, pea ʻoku fonu ia ʻi he vai fakaivifoʻou mo e meʻakai fakatupu ivi. Naʻá ke ʻiloʻi ʻoku ʻi māmani lahi ʻa e faʻahinga ʻāpele kehekehe ʻe 7,500 nai, ʻo fakahokohoko ʻi he lanú mei he kulokula ki he lanu koula mei he engeenga ki he lanu mata pea mei heʻene kiʻi fuolahi siʻi ange ʻi he selí ki he fuolahi ʻo ha foʻi fuaʻi kālepí? Kapau te ke pukepuke ha kiʻi foʻi tengaʻi ʻāpele ʻi ho nimá, ʻoku hā ngali ʻikai mahuʻinga ia. Ka mei aí ʻoku tupu hake ai ʻa e taha ʻo e ngaahi ʻuluʻakau fakaʻofoʻofa tahá. (Hiva ʻo e Hiva 2:3) ʻI he faʻahitaʻu failau kotoa pē ʻoku kāpui ai ʻa e fuʻu ʻāpelé ʻe ha ngaahi fuhinga fisi fakaʻofoʻofa; ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau kotoa pē ʻokú ne laku fua mai. ʻI he taʻu taki taha​—ʻo aʻu ki he taʻu ʻe 75​—ʻe ʻomai ai ʻe ha fuʻu ʻāpele anga-maheni ʻa e fua feʻunga ke ne fakafonu ʻa e ngaahi puha ʻe 20 ʻoku taki kilokalami ʻe 19 hono mamafá!

ʻOku hanga ʻe Sihova ʻo “tuku kiate kimoutolu ae uha mei he lagi, moe gaahi taʻu mahu”

Mei he kiʻi foʻi tenga valevale ko ʻení ʻoku tupu mei ai ha fuʻu ʻakau ʻe lava ke ne fafangaʻi mo fiefia ai ʻa e kakaí ʻi ha ngaahi hongofuluʻi taʻu

10, 11. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he ngaahi ongoʻangá ʻa e lelei ʻa e ʻOtuá?

10 ʻI heʻene lelei taʻengatá, kuo ʻomai ai ʻe Sihova kiate kitautolu ha sino ʻoku ‘fakaofo hono ngaohí,’ fakataha mo e ngaahi ongoʻanga naʻe faʻufaʻu ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau ʻiloʻi ʻene ngaahi ngāué pea fiefia ai. (Sāme 139:14) Toe fakakaukau angé ki he ngaahi meʻa ne mātā naʻe fakamatalaʻi ʻi he kamataʻanga ʻo e vahe ko ʻení. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻata ʻokú ne ʻomai ʻa e fiefiá ʻi he ngaahi mōmeniti peheé? Ko e kula ʻa e ongo kiʻi kouʻahe ʻo ha kiʻi tama fiefia. Ko e ʻalu hifo ʻa e ʻuhá ki he ngoué. Ko e ngaahi lanu kulokula, lanu koula, mo e vāleti ʻo ha tō hifo ʻa e laʻaá. ʻOku faʻu ʻa e mata ʻo e tangatá ke ne ʻilo ʻa e ngaahi lanu kehekehe ʻe laui kilu, ʻo aʻu nai ki he laui miliona! Pea ko hotau ongoʻanga ko e fanongó ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi ongo kehekehe ʻo e fasí ʻi ha foʻi leʻo mālie, ko e ʻalamuhu ʻa e matangí ʻi ha ʻuluʻakau, ko e kata fola ʻa ha kiʻi tama kei tōtuʻu. Ko e hā ʻoku malava ai ke tau fiefia ʻi he ngaahi ʻata mo e ngaahi ongo peheé? ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Ko e telinga ʻoku fanongo, mo e mata ʻoku sio, ko Sihova kuo ne ngaohi kinaua ʻosi pe.” (Palōveepi 20:12) Ka ko e ua pē ia ʻo e ngaahi ongoʻangá.

11 Ko e ongoʻanga ko e nāmuʻí ko ha toe fakamoʻoni ia ʻe taha ʻo e lelei ʻa Sihová. ʻOku malava ʻe he ihu ʻo e tangatá ʻo fakafaikehekeheʻi ʻa e ngaahi nanamu kehekehe lahi​—ʻo fakafuofua mei he laui afe ki he taha tiliona. Fakakaukau ange ki ha niʻihi siʻi pē: ko hono ngaohi ʻo e meʻakai ʻokú ke saiʻia taha aí, ngaahi matalaʻiʻakau, ngaahi lauʻiʻakau ʻoku nganganá, ko ha kiʻi kohu mei ha kiʻi afi. Pea ko ho ongoʻanga ʻo e alá ʻokú ne ʻai koe ke ke malava ʻo ongoʻi ʻa e tau mai ʻa e havilivilí ki ho matá, ko e fāʻofua fiefia mai ʻa ha tokotaha ʻokú te ʻofa ai, ko e hamolemole lelei ʻa ha foʻi fuaʻiʻakau ʻi ho nimá. ʻI hoʻo uʻu iá, ʻoku hoko mai leva ai ho ongoʻanga ko e ifoʻiá. Ko ha kehekehe fehoanaki lelei ʻa e ifó ʻokú ne ueʻi koe ʻi hono ʻiloʻi ʻe ho ʻōkani ki he ifoʻiá ʻa e fanga kiʻi ifo kehekehe ʻoku fakatupu ʻe he faʻunga fakakemikale fihi ʻo e foʻi fuaʻiʻakaú. ʻIo, ʻoku tau maʻu ʻa e ʻuhinga kotoa ke kalanga fekauʻaki mo Sihova: “Hono ʻikai lahi hoʻo koto lelei na, ʻa ia kuo ke faʻo ma ʻa e kau ʻapasia ki he ʻAfiona”! (Sāme 31:19) Kuo anga-fēfē hono “faʻo” ʻe Sihova ʻa e leleí maʻá e faʻahinga ʻoku nau manavahē ʻOtuá?

Leleí Fakataha mo e Ngaahi ʻAonga Taʻengatá

12. Ko e hā ʻa e ngaahi tokonaki meia Sihova ʻoku mahuʻinga lahi tahá, pea ko e hā hono ʻuhingá?

12 Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kuo tohi, Oku ikai moʻui ʻa e tangata ʻi he ma pe, ka ʻi he ngāhi folofola kotoa pe ʻoku ʻalu atu mei he fofonga ʻo e ʻOtua.” (Mātiu 4:4) Ko ia, ko e ngaahi tokonaki fakalaumālie ʻa Sihová ʻoku malava ke ne fai ʻe ia ʻa e meʻa lelei lahi ange kia kitautolu ʻi he ngaahi tokonaki fakamatelié, he ʻoku iku ia ki he moʻui taʻengatá. ʻI he Vahe 8 ʻo e tohí ni, naʻa tau fakatokangaʻi ai kuo ngāueʻaki ʻe Sihova hono mālohi ke toe fakafoki maí ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ni ke fakahoko mai ha palataisi fakalaumālie. Ko ha tafaʻaki tefito ʻo e palataisi ko iá ko e hulu fau ʻa e meʻakai fakalaumālié.

13, 14. (a) Ko e hā naʻe sio ki ai ʻa e palōfita ko ʻIsikelí ʻi he vīsoné, pea ko e hā hono ʻuhinga kiate kitautolu ʻi he ʻaho ní? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tokonaki foaki-moʻui fakalaumālie ʻoku fai ʻe Sihova ki heʻene kau sevāniti faitōnungá?

13 ʻI he taha ʻo e ngaahi kikite lalahi ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo e toe fakafoki maí, naʻe ʻoange ai ki he palōfita ko ʻIsikelí ha vīsone fekauʻaki mo ha temipale lāngilangi naʻe toe fakafoki mai. Mei he temipale ko iá naʻe tafe mei ai ha vai, ʻo fakaʻau ke fālahi ange mo loloto ange ʻi heʻene ʻalú ʻo aʻu ʻo hoko ko ha vaitafe. ʻI ha feituʻu pē naʻe tafe ki ai, naʻe ʻoatu ki ai ʻe he vaitafe ko iá ha ngaahi tāpuaki. ʻI hono ongo kauvaí naʻe tupu maʻuiʻui ai ha ʻuluʻakau naʻe ʻomai ai ʻa e meʻakai mo e faitoʻo. Pea naʻe aʻu ʻo ʻomai ʻe he vaitafé ʻa e moʻui mo e mahutafea ki he Tahi Mate māsima mo ʻikai moʻuí! (Isikeli 47:1-12) Ka naʻe ʻuhinga kotoa ia ki he hā?

14 Naʻe ʻuhinga ʻa e vīsone fekauʻaki mo e temipalé ʻe toe fakafoki mai ʻe Sihova ʻa e lotu maʻá. Te ne toe aʻusia foki ʻene ngaahi tuʻunga māʻoniʻoní. ʻI he hangē ko e vaitafe fakaevīsone ko iá, ko e ngaahi tokonaki ʻa e ʻOtuá ki he moʻuí ʻe tafe atu ia ki heʻene kakaí ʻo lahi fakaʻulia. Talu mei hono toe fakafoki mai ʻa e lotu maʻá ʻi he 1919, kuo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻene kakaí ʻaki ʻa e ngaahi tokonaki foaki-moʻui. Anga-fēfē? Sai, ko e ngaahi Tohitapu, ngaahi tohi faka-Tohitapu, ngaahi fakataha, mo e ngaahi fakataha-lahí kuo nau tokoni kotoa ki hono ʻoatu ʻa e ngaahi moʻoni mātuʻaki mahuʻingá ki he laui miliona. ʻI he ngaahi founga ko iá kuo akoʻi ai ʻe Sihova ʻa e kakaí ʻo fekauʻaki mo ʻene tokonaki mahuʻinga lahi taha ki he moʻuí​—ko e feilaulau huhuʻi ʻa Kalaisí, ʻa ia ʻokú ne ʻai ke malava ʻo ʻi ai ha tuʻunga maʻa ʻi he ʻao ʻo Sihová pea mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá ki he faʻahinga kotoa ko ia ʻoku nau ʻofa moʻoni mo manavahē ki he ʻOtuá. a Ko ia ai, ʻi he kotoa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí ni, lolotonga kuo faingataʻaʻia ʻa e māmaní ʻi ha honge fakalaumālié, kuo fiefia ʻa e kakai ʻa Sihová ia ʻi ha kātoanga kai fakalaumālie.​—Aisea 65:13.

15. ʻI he ʻuhinga fē ʻe fakaaʻu mai ai ʻa e lelei ʻa Sihová ki he faʻahinga loto-tōnunga ʻo e tangatá he lolotonga ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí?

15 Ka ko e vaitafe fakaevīsone ʻa ʻIsikelí ʻoku ʻikai tuʻu ʻene tafé ʻi he taimi ʻe aʻu atu ai ʻa e ngaahi meʻa ʻo e fokotuʻutuʻu motuʻa ko ʻení ki hono ngataʻangá. ʻI hono kehé, ʻe tafe ia ʻo toe lahi fau ange he lolotonga ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Kalaisí. Ko ia, fakafou ʻi he Puleʻanga Faka-Mīsaiá, ʻe ngāueʻaki ai ʻe Sihova ʻa e mahuʻinga kakato ʻo e feilaulau ʻa Sīsuú, ʻo ʻohake māmālie ai ʻa e faʻahinga loto-tōnunga ʻo e tangatá ki he haohaoá. He toki taimi ē te tau hakailangitau ai ʻi he lelei ʻa Sihová!

Ngaahi Tafaʻaki Lahi Ange ʻo e Lelei ʻa Sihová

16. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he Tohitapú ʻoku maʻu ʻe he lelei ʻa Sihová ha ngaahi ʻulungaanga kehe, pea ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungāngá ni?

16 ʻOku kau ʻi he lelei ʻa Sihová ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he nima-homó. Naʻe tala ʻe he ʻOtuá kia Mōsese: “Te u fakaholo atu ʻi ho ʻao ʻa hoku ngaahi lelei kotoa pe; pea te u aʻau kiate koe ʻa e hingoa ʻo e ʻEiki.” ʻOku pehē ʻe he fakamatalá ki mui: “Naʻe fakalaka atu ʻa Sihova ʻi hono ʻaó peá ne talaki: ‘Ko Sihova, ʻa Sihova, ko ha ʻOtua mohu meesi mo manavaʻofa, tuai ki he houhau pea fonu ʻi he ʻofa mateaki mo e moʻoni.’” (Ekisoto 33:19; 34:6NW, fakamatala ʻi laló) Ko ia, ʻoku maʻu ʻe he lelei ʻa Sihová ha ngaahi ʻulungaanga lelei lahi. Tau lāulea ange ki ha foʻi ʻulungaanga pē ʻe ua ʻi he ngaahi ʻulungāngá ni.

17. Ko e hā ʻa e anga-ʻofá, pea kuo anga-fēfē hono fakahāhā ia ʻe Sihova ki he faʻahinga taʻehaohaoa pē ʻo e tangatá?

17 “Anga-ʻofa.” Ko e ʻulungaanga ko ení, ʻoku haʻu ia mei ha foʻi lea ʻoku toe liliu ko e “manavaʻofa,” ʻoku fakahaaʻi mai ai kiate kitautolu ha meʻa lahi fekauʻaki mo e anga ʻo e feangai ʻa Sihova mo ʻene ngaahi meʻamoʻuí. ʻI he ʻikai ke lea taʻeʻofa, taʻefakakaumeʻa, pe kakaha, ʻo hangē ko ia ʻoku faʻa hoko moʻoni ʻi he faʻahinga maʻu mafaí, ʻoku anga-malū mo anga-lelei ʻa Sihova ia. Ko e fakatātaá, naʻe pehē ʻe Sihova kia ʻEpalame: “Kātaki muʻa ʻo hanga hake ʻo ke sio mei he feituʻu ʻokú ke ʻi aí, ki he tokelaú mo e tongá, ki he hahaké mo e hihifó.” (Sēnesi 13:14NW) ʻOku liʻaki ʻe he ngaahi liliu lahi ia ʻa e foʻi lea “kātaki.” Ka ʻoku fakatokangaʻi ʻe he kau mataotao Tohitapú ko hono fakalea ʻi he muʻaki lea faka-Hepeluú ʻoku fakakau ai ha foʻi lea faʻu ʻokú ne liliu ʻa e leá mei ha fekau ki ha kole anga-fakaʻapaʻapa. ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakatātā kehe meimei tatau. (Sēnesi 31:12NW; ʻIsikeli 8:5NW) Sioloto atu, ko e Hau ē ʻo e ʻunivēsí ʻokú ne pehē “kātaki” ki he faʻahinga pē ʻo e tangatá! ʻI ha māmani ʻoku hoko lahi ʻaupito ai ʻa e anga-fefeká, anga-fakaaoaó, mo e taʻefakaʻapaʻapá, ʻikai ʻoku fakaivifoʻou ke fakakaukau atu ki he anga-ʻofa ʻa hotau ʻOtuá, ʻa Sihova?

18. ʻI he ʻuhinga fē ʻoku “fonu ʻi he . . . moʻoni” ai ʻa Sihová, pea ko e hā ʻoku fakafiemālie ai ʻa e ngaahi lea ko iá?

18 “Fonu ʻi he . . . moʻoni.” Kuo hoko ʻa e taʻefaitotonú ko e founga ia ʻo e māmaní he ʻahó ni. Ka ʻoku fakamanatu mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu: “Oku ikai ko ha tagata ae Otua, ke loi ia.” (Nōmipa 23:19PM) Ko hono moʻoní, ʻoku pehē ʻe he Taitusi 1:2 (PM) ko e “Otua . . . oku ikai aubito loi.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku ʻikai fakaʻatā ia ki ai ʻe he leleí. Ko ia, ko e ngaahi talaʻofa ʻa Sihová ʻoku falalaʻanga fakaʻaufuli ia; kuo pau ke fakahoko maʻu pē ʻene ngaahi leá. ʻOku aʻu ʻo ui ʻa Sihova “koe Otua oe mooni.” (Sāme 31:5PM) ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻene fakaʻehiʻehi mei hono tala ha ngaahi loí ka ʻokú ne ʻomai ha moʻoni lahi fau. ʻOku ʻikai te ne anga-fakamāhuʻi, taʻefiefoaki, pe fai-meʻa-fakafufū; ʻi hono kehé, ʻokú ne nima-homo ʻo fakamaama ʻene kau sevāniti loto-tōnungá mei heʻene tukuʻanga-koloa taʻefakangatangata ʻo e potó. b ʻOku aʻu ʻo ne akoʻi kinautolu ki he founga ke moʻuiʻaki ai ʻa e ngaahi moʻoni ʻokú ne ʻomaí koeʻuhi ke nau malava ʻo “eveeva i he mooni.” (3 Sione 3PM) ʻI hono fakalūkufuá, ʻoku totonu ke fēfē hono ueʻi fakatāutaha kitautolu ʻe he lelei ʻa Sihová?

“Hoko ʻo Fiefia ʻi he Lelei ʻa Sihová”

19, 20. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e feinga ʻa Sētane ke fakavaivaiʻi ʻa e falala ʻa ʻIvi ki he lelei ʻa Sihová, pea ko e hā hono olá? (e) ʻOku totonu ke kaunga moʻoni fēfē kiate kitautolu ʻa e lelei ʻa Sihová, pea ko e hā hono ʻuhingá?

19 ʻI he taimi naʻe fakataueleʻi ai ʻe Sētane ʻa ʻIvi ʻi he ngoue ko ʻĪtení, naʻá ne kamata ʻaki hono fakavaivaiʻi fakaoloolo ʻene falala ki he lelei ʻa Sihová. Naʻe ʻosi tala ange ʻe Sihova kia ʻĀtama: “ʻE lelei ʻaupito hoʻo kai mei he ngahi ʻakau kehekehe ʻo e ngoue.” Mei he ʻuluʻakau ʻe laui afe kuo pau naʻa nau teuteuʻi ʻa e ngoue ko iá, ko e fuʻu ʻakau pē ʻe taha naʻe tapui ʻe Sihová. Ka neongo ia, fakatokangaʻi ʻa e anga hono fakalea ʻe Sētane ʻene ʻuluaki fehuʻi kia ʻIví: “ʻOku moʻoni koa kuo folofola ʻe he ʻOtua ke ʻoua te mo kai mei he ʻakau kehekehe ʻo e ngouetapu?” (Sēnesi 2:9, 16; 3:1) Naʻe mioʻi ʻe Sētane ia ʻa e ngaahi lea ʻa Sihová ke ʻai ʻa ʻIvi ke ne fakakaukau naʻe taʻofi ʻe Sihova ha meʻa lelei. Ko e meʻa fakamamahí, naʻe ola lelei ʻa e foʻi filioʻí. Ko ʻIvi, hangē pē ko e kau tangata mo e kau fefine tokolahi hili iá, naʻe kamata ke ne veiveiua fekauʻaki mo e lelei ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne ʻoange kiate ia ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ne maʻú.

20 ʻOku tau ʻilo ʻa e tuʻunga fakamamahi lahi mo e loto-mamahi naʻe fakahoko mai ʻe he ngaahi veiveiua peheé. Ko ia, tau tokanga ki he ngaahi lea ʻo e Selemaia 31:12 (NW): “Te nau fiefia ʻi he lelei ʻa Sihová.” Ko hono moʻoní, ʻoku totonu ke ʻai kitautolu ʻe he lelei ʻa Sihová ke tau fiefia fakataha mo e hakailangitau. ʻOku fiemaʻu ke ʻoua ʻaupito te tau veiveiua ʻi he ngaahi taumuʻa ʻa hotau ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne fonu ʻaupito ʻi he leleí. ʻOku tau falala kakato nai kiate ia, he ʻoku ʻikai mo ha toe meʻa ʻokú ne fiemaʻu ka ko e lelei pē maʻá e faʻahinga ʻoku ʻofa kiate iá.

21, 22. (a) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi founga te ke saiʻia ke ke tali ʻaki ki he lelei ʻa Sihová? (e) Ko e hā ʻa e ʻulungaanga te tau lāulea ki ai ʻi he vahe hoko maí, pea ʻoku anga-fēfē ʻene kehe mei he leleí?

21 ʻIkai ngata aí, ʻi he taimi ʻoku tau maʻu ai ha faingamālie ke talanoa ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e lelei ʻa e ʻOtuá, ʻoku tau fiefia. ʻI he fekauʻaki mo e kakai ʻa Sihová, ʻoku pehē ʻe he Sāme 145:7: “Ko e fakamanatu hoʻo fuʻu lelei te nau puʻaki.” ʻI he ʻaho kotoa pē ʻoku tau moʻui ai, ʻoku tau maʻu ai ʻi ha founga ʻa e ʻaonga mei he lelei ʻa Sihová. Fēfē ke tōʻongaʻaki ʻi he ʻaho taki taha ke fakamālō ai kia Sihova ki heʻene leleí, ʻo lea papau ʻi heʻene malavá? ʻI he fakakaukau atu ki he ʻulungaanga ko iá, ko e fakamālō fakaʻaho kia Sihova ʻi he meʻa ko iá, pea talanoa ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo iá ʻe tokoni ia kiate kitautolu ke tau faʻifaʻitaki ai ki hotau ʻOtua leleí. Pea ʻi heʻetau kumi ki ha ngaahi founga ke fai lelei ai, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe Sihová, te tau ʻunuʻunu ʻo toe ofi ange ai kiate ia. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo taʻumotuʻa ko Sioné: “Siʻi ʻofaʻanga, ʻoua te ke faʻifaʻitaki ki he kovi, ka ki he lelei. Ko ia ʻoku fai lelei ko e tupu mei he ʻOtua ia.”​—3 Sione 11.

22 ʻOku toe fehokotaki ʻa e lelei ʻa Sihová mo e ngaahi ʻulungaanga kehé. Ko e fakatātaá, ko e ʻOtuá ʻoku “fonu ʻi he ʻofa mateaki.” (Ekisoto 34:6NW) ʻOku toe fakangatangata ange ʻa e ʻulungaanga ia ko ʻení ʻi he leleí, he ʻoku fakahaaʻi ia ʻe Sihova tautefito ki heʻene kau sevāniti loto-tōnungá. ʻI he vahe hoko maí, te tau ako ai ki he founga ʻo ʻene fai iá.

a ʻOku ʻikai lava ke ʻi ai ha fakatātā lahi ange ʻo e lelei ʻa Sihová ʻo laka ʻi he huhuʻí. ʻI he kotoa ʻo e laui miliona ʻo e ngaahi meʻamoʻui laumālie ke fili mei aí, naʻe fili ʻe Sihova ia hono ʻAlo ʻofaʻanga tofu-pē-taha-ne-fakatupú ke pekia maʻatautolu.

b ʻI heʻene feʻungamālié, ʻoku fakafekauʻaki ʻe he Tohitapú ʻa e moʻoní mo e māmá. “Ko hoʻo māma mo hoʻo moʻoni, ʻe fekau mai muʻa,” ko e hiva ia ʻa e tokotaha-tohi-sāmé. (Sāme 43:3) ʻOku hulu mai ʻe Sihova ha maama lahi fakalaumālie ki he faʻahinga ʻoku nau loto-lelei ke ne akoʻi, pe fakamāmaʻí.​—2 Kolinito 4:6; 1 Sione 1:5.