Skip to content

Skip to table of contents

VAHE 17

‘ʻOi He Lahi Ē ko e Poto ʻo e ʻOtuá!’

‘ʻOi He Lahi Ē ko e Poto ʻo e ʻOtuá!’

1, 2. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he ʻaho hono fitú, pea naʻe anga-fēfē hono ʻahiʻahiʻi ʻa e poto fakaʻotuá ʻi he kamataʻanga ʻo e ʻaho ko ʻení?

 KUO maumauʻi! Ko e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa e tumutumu ʻo e ʻaho fakaefakatupu hono onó, ne fakafokifā pē ʻene tō mei he tuʻunga māʻolungá ki he tuʻunga māʻulaló. Naʻe ʻosi fanongonongo ʻe Sihova “ko e meʻa kotoa pe kuo ne ngaohi,” ʻo kau ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, “kuo lelei ʻaupito.” (Sēnesi 1:31) Ka ʻi he kamata ʻo e ʻaho hono fitú, naʻe fili ai ʻa ʻĀtama ia mo ʻIvi ke na muimui ʻia Sētane ʻi he angatuʻú. Naʻá na tūʻulu ai ki he angahalá, taʻehaohaoá, mo e maté.

2 Mahalo pē kuo hā ngali ko e taumuʻa ʻa Sihova ki he ʻaho hono fitú ne afeʻi ia ʻo ʻikai ha toe ʻamanaki. Ko e ʻaho ko iá, hangē pē ko e ʻaho ʻe ono ki muʻa aí, naʻe pau ko e ngaahi taʻu ʻe laui afe hono lōloá. Naʻe talaki ʻe Sihova ʻoku toputapu ia, pea ʻe faai mai pē ʻo mātā ʻa hono ngaohi ʻa e māmaní fakakātoa ko ha palataisi ʻoku fakafonuʻaki ha fāmili haohaoa ʻo e tangatá. (Sēnesi 1:28; 2:3) Ka ʻi he hili ʻa e angatuʻu fakatuʻutāmakí, ʻe malava fēfē ke fakahoko ha meʻa pehē? Ko e hā ʻe fai ʻe he ʻOtuá? Ko ha ʻahiʻahiʻi maeʻeeʻa ē ʻo e poto ʻo Sihová​—mahalo ko e ʻahiʻahi lahi tahá ia.

3, 4. (a) Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e tali ʻa Sihova ki he angatuʻu ʻi ʻĪtení ko ha fakatātā fakatoʻoaloto ia ʻo hono potó? (e) Ko e hā ʻa e moʻoni ʻoku totonu ke ueʻi kitautolu ʻe he anga-fakatōkilaló ke tau manatuʻi ʻi heʻetau ako ki he poto ʻo Sihová?

3 Naʻe fai ʻe Sihova ha tali vave. Naʻá ne talaki ʻa e tautea ki he kau angatuʻu ʻi ʻĪtení, pea ʻi he taimi tatau pē, naʻá ne fakalika mai ai ha meʻa fakaofo: ko ʻene taumuʻa ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa fakatupu hohaʻa ne nau toki kamatá. (Sēnesi 3:15) Ko e taumuʻa langi-mamaʻo ʻa Sihová ʻoku lele ia mei ʻĪteni ʻo haʻu ai ʻi he kotoa ʻo e ngaahi taʻu ʻe laui afe ʻo e hisitōlia ʻo e tangatá ʻo faai mai, ʻo ʻalu atu ai ki he kahaʻu mamaʻó. ʻOku ʻi ha tuʻunga māʻolunga faingofua ka ʻoku mātuʻaki loloto ʻo malava ai ʻe ha tokotaha lau Tohitapu ke fakamoleki ʻa e taimi fakafiemālie kotoa ʻo e moʻuí ʻi he ako mo e fakakaukauloto atu ki ai. ʻIkai ngata aí, ʻoku mātuʻaki pau fakaʻaufuli ke lavameʻa ʻa e taumuʻa ʻa Sihová. Te ne fakangata ʻa e kotoa ʻo e anga-fulikivanú, angahalá, mo e maté. Te ne ʻomai ʻa e faʻahinga loto-tōnunga ʻo e tangatá ki he haohaoá. Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni ʻe hoko mai ia ki muʻa ke ngata ʻa e ʻaho hono fitú, ko ia ai, neongo ʻa e meʻa kotoa, ʻe fakahoko ʻe Sihova ʻene taumuʻa ki he māmaní mo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi hono taimi totonu!

4 ʻOku langaʻi ʻe he poto peheé ʻa e māluʻia, ʻikai ko ia? Naʻe ueʻi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ke ne tohi: ‘ʻOiau! ʻene kilukilua ʻa e poto ʻa e ʻOtuá!’ (Loma 11:33) ʻI heʻetau fakahoko hano ako ʻo e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ʻulungaanga fakaʻotuá ni, ʻoku totonu ke ueʻi kitautolu ʻe he anga-fakatōkilaló ke tau tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú ha moʻoni mātuʻaki mahuʻinga​—ʻa ia, ʻi he tuʻunga lelei tahá, ko e meʻa pē ʻoku tau malavá ko e tautaufā holo ʻi tuʻa pē ʻi he poto kāfakafa ʻo Sihová. (Siope 26:14) ʻUluakí, tau fakamatalaʻi ange ʻa e ʻulungaanga fakatoʻoalotó ni.

Ko e Hā ʻa e Poto Fakaʻotuá?

5, 6. Ko e hā ʻa e fekauʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ʻiló mo e potó, pea ʻoku lahi fēfē ʻa e ʻilo ʻa Sihová?

5 ʻOku ʻikai ke tatau ʻa e potó mo e ʻiló. ʻOku malava ʻe he ngaahi komipiutá ke tauhi ha fuʻu tuʻunga kāfakafa ʻo e ʻiló, ka ʻoku faingataʻa ke sioloto atu ki ha taha te ne lau ʻoku poto ʻa e ngaahi mīsini peheé. Neongo ia, ʻoku fekauʻaki ʻa e ʻiló mo e potó. (Palōveepi 10:14) Hangē ko ʻení, kapau ʻokú ke fiemaʻu ha faleʻi fakapotopoto ki hono faitoʻo ha palopalema fakaemoʻui mafatukituki, te ke talatala ki ha taha ʻoku siʻi pe ʻikai ʻilo ki he faitoʻó? ʻIkai ʻaupito! ʻOku pehē pē ʻa e mātuʻaki fiemaʻu ki he poto moʻoní ʻa e ʻilo totonú.

6 ʻOku maʻu ʻe Sihova ha ʻilo taʻefakangatangata. ʻI he tuʻunga ko e “Tuʻi ʻo e ngaahi Kuonga,” ko ia tokotaha pē kuo moʻui mai ʻo taʻengatá. (Fakahā 15:3) Pea ʻi he lolotonga ʻa e kotoa ʻo e ngaahi kuonga taʻefaʻalaua ko iá, kuó ne lāuʻilo ai ki he meʻa kotoa pē. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “ʻOku ʻikai ha meʻa kuo ngaohi ʻe taeʻata pe ki he ʻEne ʻAfio: ka ʻoku telefua mo tokaimaʻananga ʻa e meʻa kotoa pe ki he fofonga ʻo ia ʻoku tau fakamāu ki ai.” (Hepelū 4:13; Palōveepi 15:3) ʻI he tuʻunga ko e Tokotaha-Fakatupú, ʻoku maʻu ʻe Sihova ʻa e mahino kakato ki he meʻa kuó ne ngaohí, pea kuó ne ʻafioʻi ʻa e ngāue kotoa ʻa e tangatá mei he kamataʻangá. ʻOkú ne sivisiviʻi ʻa e loto ʻo e tangata taki taha, ʻo ʻikai liʻaki ha meʻa. (1 Kalonikali 28:9) ʻI hono ʻosi fakatupu kitautolu mo e tauʻatāina ke filí, ʻokú ne fiefia ʻi heʻene ʻafio mai ʻoku tau fai ha ngaahi fili fakapotopoto ʻi he moʻuí. ʻI he tuʻunga ko e “Tokotaha-Fanongo ki he lotú,” ʻokú ne fanongo mai ki he ngaahi lea taʻefaʻalaua ʻi ha taimi pē! (Sāme 65:2NW) Pea ko e moʻoni, ʻoku maʻu ʻe Sihova ha manatu haohaoa.

7, 8. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sihova ʻa e mahinó, ʻiloʻiló, mo e potó?

7 ʻOku mahulu atu ʻa Sihova ia ʻi he ʻiló. ʻOkú ne toe ʻafioʻi ʻa e anga ʻo e fekauʻaki ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá pea lāuʻilo ki he foʻi ʻata fakalūkufua ʻoku fakatupu mai ʻe ha ngaahi fakaikiiki taʻefaʻalaua. ʻOkú ne fakafuofuaʻi mo fakamāuʻi, fai ʻa e fakafaikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví, mahuʻingá mo e ʻikai loko mahuʻingá. ʻIkai ngata aí, ʻokú ne vakai ʻo fakalaka atu mei tuʻa pea sivisiviʻi lelei ʻa e lotó. (1 Sāmiuela 16:7) Ko ia, ʻoku maʻu ʻe Sihova ʻa e mahinó mo e ʻiloʻiló, ko e ongo ʻulungaanga ʻoku māʻolunga ange ia ʻi he ʻiló. Ka ʻoku kei mahuʻinga māʻolunga ange pē ʻa e potó ia.

8 ʻOku ʻuhinga ʻa e potó ki hono ngāueʻaki ʻa e ʻiló, ʻiloʻiló, mo e mahinó pea maʻu ai ʻa e olá. Ko hono moʻoní, ko e niʻihi ʻo e ngaahi foʻi muʻaki lea faka-Tohitapu naʻe liliu ko e “potó” ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ko e “ngāue ola lelei” pe “poto ʻaonga.” Ko ia, ko e poto ʻo Sihová ʻoku ʻikai ko ha poto fakaefakakaukau pē. ʻOku ʻaonga ia, pea ʻoku ngāue. ʻI he fakakaukau atu ki he lahi ʻo ʻene ʻiló pea mo e loloto ʻo ʻene mahinó, ʻoku fai maʻu pē ʻe Sihova ʻa e ngaahi fili lelei taha ʻoku malavá, ʻo fakahoko kinautolu fakafou ʻi he ʻalunga lelei taha ʻo e ngāué ʻoku ala fakakaukau atu ki aí. Ko e poto moʻoní ia! ʻOku fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻa e moʻoni ʻo e lea ʻa Sīsuú: “ʻOku fakamoʻoniʻi ʻa e māʻoniʻoni ʻa potó ʻe heʻene ngaahi ngāué.” (Mātiu 11:19NW) ʻOku ʻomai ʻe he ngaahi ngāue ʻa Sihová ʻi he kotoa ʻo e ʻunivēsí ʻa e fakamoʻoni mālohi ʻaupito ki hono potó.

Ngaahi Fakamoʻoni ʻo e Poto Fakaʻotuá

9, 10. (a) Ko e hā ʻa e faʻahinga poto ʻoku fakahāhā ʻe Sihová, pea kuo anga-fēfē ʻene fakahāhā iá? (e) ʻOku anga-fēfē hono ʻomai ʻe he kiʻi selá ʻa e fakamoʻoni ʻo e poto ʻo Sihová?

9 Kuó ke ofo ʻi ha taimi ʻi he pōtoʻi ʻa ha tufunga fakasanisani ʻa ia ʻokú ne ngaohi ha ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa ʻoku ngāue lelei? Ko ha faʻahinga poto fakaofo ia. (Ekisoto 31:1-3) Ko Sihova tonu ʻa e Matavai pea mo e Tokotaha ʻOku ʻOʻona lahi taha ʻa e poto peheé. Naʻe pehē ʻe Tuʻi Tēvita fekauʻaki mo Sihova: “Te u fakafetaʻi kiate koe; hono kuo fakangeingei mo fakaofo hoku ngaohi e. Ko hoʻo ngaahi ngaue ko e koto fakaofo pe, pea ʻoku matuʻaki ʻilo ia ʻe hoku laumalie.” (Sāme 139:14) Ko e moʻoni, ko e lahi ange ʻetau ako fekauʻaki mo e sino ʻo e tangatá, ko e lahi ange ia ʻetau māluʻia ʻi he poto ʻo Sihová.

10 Ke fakatātaaʻi: Naʻe kamataʻaki koe ha foʻi sela ʻe taha​—ko ha foʻi fuaʻi sela mei hoʻo faʻeé, naʻe fefiofi mo ha huhuʻa mei hoʻo tamaí. Tuai-e-kemo, naʻe kamata leva ke mavaeua ʻa e kiʻi sela ko iá. Ko koe, ko e fua fakaʻosí ia, ʻoku faʻuʻaki ʻa e ngaahi sela ʻe 100 tiliona nai. ʻOku nau valevale. Ko ha fanga kiʻi sela nai ʻe 10,000 ʻe lava ke feʻunga ʻi ha foʻi ʻuluʻi pine hui. Neongo ia, ko e sela taki taha ko ha fakatupu ia ʻa e fakakaukau pōtoʻi fihi fakaofo. ʻOku fihi lahi ange ʻa e kiʻi selá ia ʻi ha mīsini pe fale ngāue pē ʻoku faʻu ʻe he tangatá. ʻOku pehē ʻe he kau saienisí ko ha kiʻi sela ʻoku hangē ia ha kolo ʻoku ʻāʻí​—ko e kolo ʻoku puleʻi hono ngaahi hūʻanga ki loto mo tuʻá, ko ha sisitemi fefonongaʻaki, ko ha netiueka fetuʻutaki, ko ha fale ngāue maʻuʻanga ivi, ko ha fale ngaohiʻanga koloa, ko ha ngaahi fale ki hono fakaʻauha mo hono toe feviloʻaki ʻo e vevé, ngaahi mīsini maluʻi, pea naʻa mo ha faʻahinga founga-pule tefito ʻi hono uhó. ʻIkai ngata aí, ʻoku malava ʻe he kiʻi selá ke ne faʻu hano tatau kakato ʻo ia tonu ʻi ha ngaahi houa siʻi pē!

11, 12. (a) Ko e hā ʻokú ne fakatupunga ʻa e fanga kiʻi sela ʻi ha kiʻi tama kei ʻi manava ke hoko ʻo fakafaikehekehé, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e fehoanaki ʻa e meʻá ni mo e Sāme 139:16? (e) ʻI he ngaahi founga fē ʻoku fakahāhaaʻi ai ʻe he foʻi ʻuto fakaetangatá ko kitautolú ʻoku ‘fakaofo hotau ngaohí’?

11 Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke tatau ʻa e fanga kiʻi sela kotoa pē. ʻI he hokohoko atu ʻa e fanga kiʻi sela ʻo e kiʻi tama kei ʻi manavá ke mavaeuá, ʻoku nau fai ʻa e ngaahi ngāue mātuʻaki kehekehe. ʻE hoko ʻa e niʻihi ko e fanga kiʻi sela neave; hui ʻa e niʻihi, uoua, toto, pe fanga kiʻi sela ki he matá. Ko e kotoa ʻo e ngaahi fakafaikehekehe peheé ʻoku fakapolokalamaʻi ia ʻi loto ʻi he “laipeli” sela ʻo e ngaahi polokalama fakakēnisi, ko e DNA. ʻOku fakatupu tokangá, naʻe fakamānavaʻi ʻa Tēvita ke ne pehē kia Sihova: “Ko ho ongo foʻi fofonga naʻe sio kiate au ko e konga toto pe, pea naʻe tuʻu ʻi hoʻo tohi kotoa pe ʻa e ngaahi memipa naʻe hokohoko ngaohi.”​—Sāme 139:16.

12 ʻOku mātuʻaki fihi ʻaupito ʻa e ngaahi kupu ʻe niʻihi ʻo e sinó. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he foʻi ʻuto fakaetangatá. Kuo ui ia ʻe he niʻihi ko e meʻa fihi lahi taha kuo ʻiloʻi ʻi he ʻunivēsí. ʻOkú ne maʻu ʻa e fanga kiʻi sela neave ʻe 100 piliona nai​—mahalo ʻoku lahi tatau ia mo e lahi ʻo e ngaahi fetuʻu ʻi hotau kanivá. Ko e kiʻi sela taki taha ʻo e ngaahi sela ko iá ʻoku taki taha maʻana ia ki he ngaahi fehokotaki ʻe laui afe mo e ngaahi sela kehé. ʻOku pehē ʻe he kau saienisí ʻoku malava ke maʻu ʻe he foʻi ʻuto fakaetangatá ʻa e kotoa ʻo e fakamatala ʻi he ngaahi laipeli kotoa ʻo e māmaní pea ko hono moʻoní, ko ʻene malava fakaetauhi fakamatala ko iá ʻoku ʻikai lava ke fakafuofuaʻi. Neongo ʻa e ngaahi hongofuluʻi taʻu ʻo hono ako ʻa e ʻōkani ‘fakaofo hono ngaohi’ ko ʻení, ʻoku tala moʻoni ʻe he kau saienisí ʻoku ʻikai ʻaupito te nau malava ke mahinoʻi kakato ʻa e anga ʻo ʻene ngāué.

13, 14. (a) ʻOku anga-fēfē hono fakahāhā ʻe he fanga loó mo e ngaahi meʻamoʻui kehé ʻoku nau “poto he poto ange fau,” pea ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he meʻa ko iá kiate kitautolu ʻo fekauʻaki mo honau Tokotaha-Fakatupú? (e) Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē ko e ngaahi meʻa fakatupu pehē hangē ko e matamatakupengá ʻoku ngaohi “ʻi he poto”?

13 Kae kehe, ko e faʻahinga ʻo e tangatá ko ha fakatātā pē ia ʻe taha ʻo e poto fakaefakatupu ʻo Sihová. ʻOku pehē ʻe he Sāme 104:24: “Hono ʻikai ko e fuʻufuʻunga meʻa hoʻo ngaahi ngaue, ʻe Sihova! Pea ko e poto kuo ke ngaohi ʻaki hono kotoa: ʻoku fonu ʻa mamani ʻi hoʻo koloa.” ʻOku hā mahino ʻa e poto ʻo Sihová ʻi he ngaahi fakatupu kotoa ʻoku takatakai ʻiate kitautolú. Ko e fakatātaá, ko e loó, ʻoku “poto he poto ange fau.” (Palōveepi 30:24) Ko e moʻoni, ko e ngaahi tuʻunga loó ʻoku fokotuʻutuʻu maau lelei ʻaupito. Ko e ngaahi tuʻunga lō ʻe niʻihi ki hono tokangaʻi, maluʻi, pea maʻu ʻa e meʻakaí mei he fanga kiʻi ʻinisēkite ʻoku ui ko e ʻēfiti ʻo hangē eni ia ha fāmá. ʻOku ngāue ʻa e fanga lō kehé ko e kau ngoue, ʻo tauhi mo tō ʻa e “ngaahi fokotuʻunga” talingelinga. ʻOku lahi mo e ngaahi meʻamoʻui kehe kuo fakapolokalamaʻi ke nau fai fakanatula ʻa e ngaahi meʻa fakaofo. ʻOku fakahoko ʻe he lango anga-mahení ha ngaahi puna faifaiva ʻa ia ʻoku ʻikai malava ke faʻifaʻitaki ki ai ʻa e vakapuna fakaeonopooni lahi taha ʻa e tangatá. Ko e fanga manupuna ko ia ʻoku hikihiki holó, ʻoku nau fononga ʻaki ʻa e ngaahi fetuʻú, ʻaki ʻa e huʻu ʻa e ivi fakamakinito ʻo e māmaní, pe ʻaki ʻa e faʻahinga mape ʻi loto ʻia kinautolu. ʻOku fakamoleki ʻe he kau faipaiolosií ʻa e ngaahi taʻu lahi ʻi he ako ki he ngaahi tōʻonga fihi kuo fakapolokalamaʻi ʻi he ngaahi meʻamoʻuí ni. Ko ia, he poto lahi ē kuo pau ʻoku maʻu ʻe he Tokotaha Faʻu-Polokalama fakaʻotuá!

14 Kuo ako ʻe he kau saienisí ʻa e meʻa lahi mei he poto fakaefakatupu ʻo Sihová. ʻOku aʻu ʻo ʻi ai ha malaʻe ʻo e ʻenisiniá, ʻoku ui ko e paiomimētika, ʻa ia ʻoku feinga ai ke faʻifaʻitakiʻi ʻa e ngaahi tisaini ʻoku maʻu ʻi natulá. Hangē ko ʻení, mahalo pē kuó ke sio fakamamaʻu ʻi he ofoofo ki he fakaʻofoʻofa ʻo ha matamatakupenga. Ka ʻe lau ia ʻe ha tokotaha ʻenisinia ko ha tisaini fakaofo. Ko e fanga kiʻi tuʻoni filo hā-vaivai ʻe niʻihi ʻoku fakafuofua ʻoku mālohi ange ia ʻi he sitilá, fefeka ange ia ʻi he filo ʻo e uasikote maluʻi mei he mahafú. ʻOku fēfē hono mālohí tonu? Sioloto atu ki ha matamatakupenga ʻoku fakalahiʻi kae ʻoua kuo aʻu ki he lahi ʻo ha kupenga ʻoku ngāueʻaki ʻi ha vaka toutai. ʻE lava ʻe ha matamatakupenga pehē ʻo pukeʻi ha vakapuna uta pāsese ʻoku lolotonga puna! ʻIo, naʻe ngaohi ʻe Sihova ʻa e ngaahi meʻa peheé kotoa “ʻi he poto.”

Ko hai naʻá ne fakapolokalamaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakatupu ʻi he māmaní ke nau “poto he poto ange fau”?

Poto Mahulu Atu ʻi he Māmaní

15, 16. (a) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻo e poto ʻo Sihová ʻoku ʻomai ʻe he langi fetuʻuá? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e tuʻunga ʻo Sihova ko e Pule Aoniu ki ha fuʻu kau ʻāngelo tokolahi kāfakafá ko e fakamoʻoni ia ki he poto ʻo e Tokotaha-Taki ko ʻení?

15 ʻOku hā mahino ʻa e poto ʻo Sihová ʻi heʻene ngaahi ngāue ʻi he kotoa ʻo e ʻunivēsí. Ko e langi fetuʻuá, ʻa ia naʻa tau lāulea ki ai ʻi ha tuʻunga ʻi he Vahe 5, ʻoku ʻikai ke nau movetevete noaʻia pē ʻi he ʻataá kotoa. Tupu mei he fakapotopoto ʻo e “ngaahi lao fakalangi” ʻa Sihová, ʻoku fokotuʻutuʻu maau fakaʻofoʻofa ai ʻa e ngaahi meʻa ʻi he langí ki he ngaahi faʻunga kaniva, ʻa ia ʻoku hoko ʻo fakakulukulupu ki he ngaahi pupunga, ʻa ia ʻoku hoko atu ai ʻo fakatahatahaʻi ia ke faʻuʻaki ʻa e ngaahi pupunga lalahi ange. (Siope 38:33, The New Jerusalem Bible) Tā neʻineʻi ke lave ʻa Sihova ki he ngaahi meʻa fakahēvaní ko ha “kongakau”! (Aisea 40:26) Ka neongo ia, ʻoku toe ʻi ai mo ha kongakau ʻe taha, ʻokú ne fakahaaʻi ʻo toe mataʻāʻā ange ʻa e poto ʻo Sihová.

16 Hangē ko ia naʻa tau fakatokangaʻi ʻi he Vahe 4, ʻoku maʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e hingoa fakalakanga ko e “Sihova ʻo e ngaahi kau tau” koeʻuhi ko hono tuʻunga ko e Pule Aoniu ʻo ha fuʻu kau tau kāfakafa ʻo e ngaahi meʻamoʻui laumālie ʻe laui teau miliona. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he meʻá ni ʻa e mālohi ʻo Sihová. Ko ia, ʻoku anga-fēfē ʻa e kaunga ki he meʻá ni ʻa hono potó? Fakakaukau angé: Ko Sihova mo Sīsuú ʻoku ʻikai ʻaupito tuku ʻena ngāué. (Sione 5:17) Ko ia ai, ʻoku ʻuhinga lelei ke pehē ʻoku pehē tofu pē ʻa e femoʻuekina maʻu pē ʻa e kau faifekau fakaeʻāngelo ʻa e Fungani Māʻolungá. Pea manatuʻi, ʻoku nau māʻolunga ange ʻi he tangatá, poto ʻaupito ange mo mālohi ʻaupito ange. (Hepelū 1:7; 2:7) Ka, kuo ʻai ʻe Sihova ʻa e kotoa ʻo e kau ʻāngelo ko iá ke nau hanganaki femoʻuekina, ʻi he kau fiefia ki hono fakahoko ʻa e ngāue​—ko hono “fai ʻene ngaahi lea” pea “fakahoko hono finangalo”​—ʻi he taʻu ʻe laui piliona. (Sāme 103:20, 21) He fakamanavahē ē ko e poto kuo pau ʻoku maʻu ʻe he Tokotaha-Taki ko ʻení!

Ko Sihová ʻOku “Aʻana Toko Taha ʻa e Poto”

17, 18. Ko e hā ʻoku pehē ai ʻe he Tohitapú ko Sihova pē ʻoku “aʻana toko taha ʻa e poto,” pea ko e hā ʻoku totonu ai ke tau hoko ʻo fakatumutumuʻia ʻi hono potó?

17 ʻI he vakai ki he fakamoʻoni peheé, ʻoku ʻi ai ha ofo ʻi hono fakahaaʻi ʻe he Tohitapú ʻoku māʻolunga ʻa e poto ʻo Sihová? Ko e fakatātaá, ʻokú ne pehē ko Sihová ʻoku “aʻana toko taha ʻa e poto.” (Loma 16:27) Ko Sihova pē ʻokú ne maʻu ʻa e potó ʻi he ʻuhinga fakaʻaufuli. Ko ia ʻa e Matavai ʻo e poto moʻoni kotoa pē. (Palōveepi 2:6) Ko e ʻuhinga ia naʻe ʻikai falala ai ʻa Sīsū, neongo ko e tokotaha poto taha ia ʻi he ngaahi meʻa fakatupu ʻa Sihová, ki hono poto pē ʻoʻoná kae lea ʻo hangē tofu pē ko hono fakahinohinoʻi ia ʻe heʻene Tamaí.​—Sione 12:48-50.

18 Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo hono fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e laulōtaha ʻa e poto ʻo Sihová: “ʻOiau! ʻene kilukilua ʻa e koloa mo e poto mo e ʻilomeʻa ʻa e ʻOtua! hono ʻikai taʻemahakulea ʻene ngaahi tuʻutuʻuni, mo taʻemafakatotoloa hono ngaahi founga!” (Loma 11:33) ʻI hono kamata ʻaki ʻa e vēsí ʻa e lea ofo ko e “ʻOiau,” naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Paula ʻa e ongoʻi mālohi​—ʻi he tuʻunga ko ʻení, ko e fakatumutumu loloto. Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻá ne fili ki he “kilukilua” ʻoku fehokotaki vāofi ia mo e foʻi lea ki he “luo taʻehanotakelé.” Ko ia ai, naʻe langaʻi ʻe heʻene ngaahi leá ha fakatātā fakaefakakaukau mahino. ʻI heʻetau fakakaukauloto atu ki he poto ʻo Sihová, ʻoku hangē ia ko haʻatau sio fakamamaʻu hifo ki ha luo taʻehanotakele taʻefakangatangata, ko ha feituʻu mātuʻaki loloto fau, fuʻu lahi faufau ʻo ʻikai ʻaupito ai ke tau malava ke makupusi hono lahí, taʻekau ki ai ʻa hono fakamatalaʻi pe mapeʻi fakaikiiki ia. (Sāme 92:5) ʻIkai ko ha fakakaukau fakatupu anga-fakatōkilalo ia?

19, 20. (a) Ko e hā ko ha fakatātā feʻungamālie ai ʻa e ʻīkalé ki he poto fakaʻotuá? (e) Kuo anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe Sihova ʻene malava ke vakai atu ki he kahaʻú?

19 Ko Sihová ʻoku “aʻana toko taha ʻa e poto” ʻi he toe ʻuhinga ʻe taha: Ko ia pē ʻoku malava ke ne vakai atu ki he kahaʻú. Manatuʻi, ʻoku ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e sio mamaʻo ʻa e ʻīkalé ke fakatātaaʻiʻaki ʻa e poto fakaʻotuá. Ko e ʻīkale koulá ʻoku kilokalami pē nai ʻe nima hono mamafá, ka ko hono ongo matá ʻoku fōlahi ange ia ʻi he mata ʻo ha siana lahi. ʻOku fakaofo ʻa e mata-ʻāʻā ʻa e sio ʻa e ʻīkalé, ʻo malava ai ʻe he manupuná ni ke ne ʻiloʻi ha kiʻi manu valevale ke pō mei he māʻolunga ko e mita ʻe lauingeau, naʻa mo ha mamaʻo nai ʻaki ha ngaahi laui kilomita! Naʻe tuʻo taha ʻa e pehē ʻe Sihova fekauʻaki mo e ʻīkalé: “ʻOku vakaiʻi ʻe hono mata [ki] he mamaʻo.” (Siope 39:29) ʻI ha ʻuhinga meimei tatau, ʻoku malava ʻa Sihova ke ne vakai “ki he mamaʻo” ʻo e taimí​—ko e kahaʻú!

20 ʻOku fonu ʻa e Tohitapú ʻi he fakamoʻoni ʻoku moʻoni ʻa e meʻá ni. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi kikite ʻe lauingeau, pe hisitōlia naʻe tohi ki muʻa. Ko e ola ʻo e ngaahi taú, ko e ʻalu hake mo e tō hifo ʻa e ngaahi hau ʻi he māmaní, pea naʻa mo e ngaahi palani tau makehe ʻa e kau komanitā fakakautau naʻe tomuʻa tala kotoa ʻi he Tohitapú​—ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻi he ngaahi taʻu ʻe lauingeau ki muʻa.​—Aisea 44:25–45:4; Taniela 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai ai ha makatuʻunga ke fakamulitukuʻaki ʻo pehē ʻoku tomuʻa ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi fili kotoa te ke fai ʻi he moʻuí? Fakatātaaʻi. (e) ʻOku tau ʻilo fēfē ko e poto ʻo Sihová ʻoku ʻikai ke anga-momoko pe hala he ongoʻi?

21 Ka, ʻoku ʻuhinga ʻení kuo ʻosi tomuʻa ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ia ʻa e ngaahi fili te ke fai ʻi he moʻuí? Ko e niʻihi ko ia ʻoku nau poupouʻi ʻa e tokāteline ʻo e tomuʻa ʻilo ki he tufakangá ʻoku nau vilitaki ʻo pehē ko e talí ko e ʻio. Kae kehe, ko e foʻi fakakaukau ko iá ʻokú ne fakavaivaiʻi moʻoni ʻe ia ʻa e poto ʻo Sihová, he ʻoku fakahuʻunga ia ai ʻoku ʻikai lava ke ne puleʻi ʻa ʻene malava ke vakai atu ki he kahaʻú. Ke fakatātaaʻi: Kapau naʻá ke maʻu ha leʻo ʻoku taʻeʻiai hano tatau ʻene fakaʻofoʻofa ʻi he hivá, ʻe ʻikai leva ke toe ʻi ai haʻo fili ʻaʻau ke fai ka ko e hiva pē he taimi kotoa? ʻOku ngali vale ʻa e foʻi fakakaukau ko iá! Pehē foki, ʻoku maʻu ʻe Sihova ʻa e malava ke ne tomuʻa ʻafioʻi ʻa e kahaʻú, ka ʻoku ʻikai te ne ngāueʻaki ia ʻi he taimi kotoa pē. Ke fai pehē ʻe halalotoʻapi ia ʻi heʻetau tauʻatāina ʻatautolu ke filí, ko ha meʻaʻofa mātuʻaki mahuʻinga ia ʻe ʻikai ʻaupito ke toʻo ʻe Sihova.​—Teutalonome 30:19, 20.

22 Ko e toe kovi angé, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he foʻi fakakaukau tonu ʻo e tomuʻa ʻilo ʻa e tufakangá ko e poto ʻo Sihová ʻoku anga-momoko, ʻoku hala he ʻofa, ongoʻi, pe manavaʻofa. Ka ʻoku ʻikai ʻaupito ke moʻoni ʻeni! ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohitapú ko Sihová ʻoku “boto ia i loto.” (Siope 9:4PM) ʻOku faʻa ngāueʻaki ʻe he Tohitapú ʻa e kupuʻi lea ko iá ʻo fekauʻaki mo hoto lotoʻilotó, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e ngaahi fakaueʻilotó mo e ngaahi ongoʻí, hangē ko e ʻofá. Ko ia, ko e poto ʻo Sihová, hangē pē ko hono ngaahi ʻulungaanga kehé, ʻoku puleʻi ʻe he ʻofá.​—1 Sione 4:8.

23. ʻOku totonu ke hanga ʻe he māʻolunga ange ʻo e poto ʻo Sihová ʻo ueʻi kitautolu ke tau fai ʻa e hā?

23 Ko ia ai, ʻoku alafalalaʻanga fakaʻaufuli ʻa e poto ʻo Sihová. ʻOku mātuʻaki māʻolunga mamaʻo ia mei hoʻotautolú poto he ʻoku enginaki anga-ʻofa mai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu: “Falala kia Jihova aki ho loto kotoa; bea oua naa ke faaki ki ho boto oou. Ke ke fakaogoogo kiate ia i ho hala kotoabe, bea e fakatonutonu eia ho gaahi aluaga.” (Palōveepi 3:5, 6PM) Tau kumi leva he taimí ni ki he poto ʻo Sihová koeʻuhi ke tau malava ke ʻunuʻunu ofi ange ai ki hotau ʻOtua poto fakaʻaufulí.