Skip to content

Skip to table of contents

Taimi ʻOku Mofi Ai Hoʻo Kiʻi Tamá

Taimi ʻOku Mofi Ai Hoʻo Kiʻi Tamá

Taimi ʻOku Mofi Ai Hoʻo Kiʻi Tamá

“ʻOku ʻikai te u ongoʻi sai!” ʻI he taimi ʻoku tangi mamahi peheni ai ʻa hoʻo kiʻi tamá, ʻokú ke vakaiʻi leva pe ʻokú ne mofi. Kapau ʻokú ne mofi, ʻoku mahino te ke ongoʻi hohaʻatuʻu nai.

Fakatatau ki ha ako naʻe fai ʻe he Senitā Johns Hopkins ki he Fānaú ʻi Baltimore, Maryland, U.S.A., ko e peseti ʻe 91 ʻo e ngaahi mātuʻá naʻa nau tui “naʻa mo ha mofi maʻamaʻa pē ʻe malava ke ne fakatupunga ha ola fakatupu maumau ʻe taha, hangē ko e hamú pe ko e maumau ʻa e ʻutó.” ʻOku fakahaaʻi ʻe he ako tatau ko e “89% ʻo e ngaahi mātuʻá naʻa nau ʻoange ki heʻenau kiʻi tamá ha ngaahi faitoʻo holoki-mofi ki muʻa ke aʻu ʻa e fua mafana ʻo e kiʻi tamá ki he tikilī Falenihaiti ʻe 102 (tikilī Selosiasi ʻe 38.9).”

Ko e hā ʻa e tuʻunga tonu ʻoku totonu ke aʻu ki ai ʻa hoʻo hohaʻatuʻú ʻi he taimi ʻoku hoko ai ʻo mofi ʻa hoʻo kiʻi tamá? Pea ko e hā ʻa e ngaahi founga lelei taha ke fai ki aí?

Ngafa Mahuʻinga ʻo e Mofí

Ko e hā ʻokú ne fakatupunga ha mofí? Neongo ko e ʻavalisi ʻo e fua māfana ʻo e sino anga-mahení ʻoku tikilī Selosiasi nai ʻe 37 (ʻi he lau ʻo hono fuá), ʻoku faʻa kehekehe ʻa e fua māfana ʻo ha taha ʻi he kotoa ʻo e ʻahó ʻaki ha tikilī ʻe taha pe lahi ange. * ʻE māʻulalo ange nai ho fua māfaná ʻi he pongipongí pea māʻolunga ange ʻi he efiafi poʻulí. Ko e haipofalamasi, ʻi he konga ki lalo ʻo e ʻutó, ʻokú ne puleʻi ʻa e fua māfana ʻo e sinó, ʻo meimei tatau tofu pē mo e ngāue ʻa e femositatí. ʻOku tupu ʻa e mofí ʻi he taimi ʻoku ngalingali hanga ai ʻe he sisitemi maluʻí ʻo faʻu, ʻi he tali ki ha fakatūʻuta ʻa e pekitīliá pe ngaahi vailasí, ha ngaahi meʻa tefito ʻi he totó ʻoku ui ko e pailoseni. ʻOku fakatupunga ʻe he meʻá ni ʻa e haipofalamasí ke ne “feʻunuʻaki ʻa e fua māfaná” ki ha tuʻunga māʻolunga ange.

Neongo ʻoku malava ʻe he mofí ke ne fakatupunga ʻa e taʻefiemālie mo e mahahuʻa, ʻoku ʻikai ʻaupito ko ha meʻa kovi ia. Ko hono moʻoní, ʻoku hangehangē ʻoku fakahoko ʻe he ngaahi mofí ha ngafa tefito ʻi he tokoni ki he sinó ke ne toʻo atu ʻa e ngaahi mahaki mei he pekitīliá mo e vailasí, fakatatau ki he Kautaha Mayo ki he Ako mo e Fakatotolo Fakafaitoʻó. “Ko e ngaahi vailasi ʻokú ne fakatupunga ʻa e fofonú mo e ngaahi ulufia kehe ʻi he halanga mānavá ʻoku sai ange ki ai ʻa e mokomoko ʻi he fua mafaná. ʻI hono fakatupu ha mofi maʻamaʻá ʻoku tokoni moʻoni nai ai ho sinó ke ne toʻo ʻosi ʻa e vailasí.” Ko ia ai, ʻoku toe fakahā ʻe he maʻu mafaí ni ko “hono holoki ʻo e ngaahi mofi maʻamaʻá ʻoku ʻikai ke fiemaʻu pea te ne taʻofi nai ʻa e ngāue fakamoʻui fakanatula ʻi he sino ʻo hoʻo kiʻi tamá.” Ko e meʻa fakatupu tokangá, ko e falemahaki ʻe taha ʻi Mekisikou ʻoku aʻu ʻo ngāue ia ki he ngaahi tuʻunga pau ʻaki hono fakakake ʻa e fua māfana ʻo e sinó, ʻa ia ko ha faitoʻo ʻoku ui ko e haipafēmia.

Ko Dr. Al Sacchetti ʻo e Kolisi ʻAmelika ʻo e Kau Toketā ki he Keisi Fakavavevavé ʻokú ne pehē: “Ko e mofí ʻiate ia pē ʻoku tātātaha ke hoko ia ko ha palopalema. Kae kehe, ko ha fakaʻilonga ia ʻoku ʻi ai nai ha mahaki pipihi. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻoku mofi ai ha kiʻi tama, ko e tokangatahá ʻoku totonu ke ʻi he kiʻi tamá, pea mo e mahaki pipihi ʻe ala hoko aí, ʻo ʻikai ki he lau ʻa e meʻa-fua-mofí.” ʻOku pehē ʻe he ʻApiako ʻAmelika ki he Mahaki ʻi he Fānaú: “Ko e ngaahi mofi ʻoku ʻi lalo ʻi he tikilī Falenihaiti ʻe 101 (tikilī Selosiasi ʻe 38.3) ʻi hono fakalūkufuá ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke fai ha faitoʻo ki ai tuku kehe ka ʻoku taʻefiemālie hoʻo kiʻi tamá pe ʻokú ne maʻu ha lēkooti ʻo e mofi hamú. Naʻa mo e ngaahi fua māfana māʻolunga angé ʻoku ʻikai ʻaupito te nau fakatuʻutāmaki pe mafatukituki, tuku kehe kapau ʻoku maʻu ʻe hoʻo kiʻi tamá ha lēkooti ʻo e hamú pe ko ha mahaki tauhi. ʻOku mahuʻinga ange ke ke siofi ʻa e tōʻonga ʻa hoʻo kiʻi tamá. Kapau ʻokú ne kai mo mohe lelei pē, pea ʻi ai mo hano ngaahi taimi vaʻinga, ʻoku ʻikai nai fiemaʻu kiate ia ha faʻahinga faitoʻo.”

Founga ke Tokangaʻi Ai ha Mofi Maʻamaʻa

ʻOku ʻikai ke ʻuhinga ʻeni ia ʻoku ʻikai ʻaupito ha meʻa ʻe lava ke ke fai ke tokoniʻi ai hoʻo kiʻi tamá. ʻOku ʻomai ʻe he kau mataotao fakafaitoʻo ʻe niʻihi ʻa e ngaahi fakahinohino ko ʻení ki hono tokangaʻi ʻo e mofi maʻamaʻá: Tauhi ke mokomoko lelei ʻa e loki ʻo hoʻo kiʻi tamá. Fakatui ʻa e vala maʻamaʻa ki he kiʻi tamá. (Ko e fuʻu velá ʻe lava ke ne fakalahi ʻa e mofí.) Fakaʻaiʻai ʻa e kiʻi tamá ke ne inu ʻa e ngaahi huhuʻa lahi, hangē ko e vaí, ngaahi huhuaʻi fuaʻiʻakau huʻí, mo e supó, koeʻuhi ʻe lava ke iku ʻa e mofí ki he mahahuʻa. * (Ko e ngaahi inu ʻoku ʻi ai ʻa e kefiní hangē ko e kolá pe tī ʻuliʻulí, ʻokú ne fakalahi ʻe ia ʻa e tuʻu-ofí pea fakatupunga nai ke toe lahi ange ʻa e mahahuʻá.) ʻOku totonu ke hokohoko atu pē hono fakahuhu ʻo e fanga kiʻi valevalé. Fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻakai ʻoku faingataʻa ke fakamoluú, koeʻuhi ʻoku holoki ʻe he mofí ia ʻa e ngāue ʻa e keté.

ʻI he taimi ʻoku ʻalu ai ʻa e mofi ʻa ha kiʻi tama ʻo laka hake he tikilī Selosiasi ʻe 38.9, ʻoku faʻa ʻoange ki ai ʻa e faitoʻo holoki mofi ʻikai ke talatala, hangē ko e palasitamoló pe ko e ʻipupolōfení. Neongo ia, ʻoku mahuʻinga ke muimui ʻi he fakamatala ʻi he leipoló ki he lahi ke foló. (Ko e fānau ʻoku ʻi lalo ʻi he taʻu uá ʻoku totonu ke ʻoua ʻe ʻoange kia kinautolu ha faʻahinga faitoʻo taʻekau ai ha faleʻi mei ha toketā.) Ko e ngaahi faitoʻo holoki-mofí ʻoku ʻikai ke nau fakafepakiʻi ʻe kinautolu ʻa e vailasí. Ko ia ai, ʻoku ʻikai te nau fakavaveʻi ʻe kinautolu ʻa e sai ʻa ha kiʻi tama mei ha fofonu pe ngaahi mahaki kehe hangē ko iá, ka ʻoku nau fakanonga nai ʻa e ongoʻi hohaʻá. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ke ʻoua ʻe ʻoange ʻa e ʻesipiliní ki he fānau ʻoku ʻi lalo ʻi he taʻu 16 ke holoki ʻaki ha mofi, koeʻuhi kuo fakafehokotaki ia ki he mahaki ko e Reye—ko ha mahaki ʻoku malava ke fakatuʻutāmaki ki he moʻuí. *

Ko hono tatafi ʻaki ha konga tupenu vikú ʻoku toe holoki ai ha mofi. Fakatangutu ʻa e kiʻi tamá ʻi ha topu ʻa ia ʻoku ʻinisi ʻe taha pe ua ai ʻa e vai māmāfaná, pea tatafi ʻaki ʻa e konga tupenú. (ʻOua ʻe ngāueʻaki ha ʻolokaholo ki he fotofotá, he ʻoku malava ke kona ia.)

ʻOku ʻi he kiʻi puha hení ha ngaahi fakamatala ʻaonga fekauʻaki mo e taimi te te fili ai ke sio ki ha toketaá. ʻOku tautefito ʻa e mahuʻinga ʻo e tokanga fakafaitoʻó ki ha taha ʻoku nofo ʻi ha feituʻu ʻoku mafolalahia ai ʻa e ngaahi mofi lalahi hangē ko e tengí, vailasi ʻĒpolá, mofi taifotí, pe mofi engeengá.

Ko ia ai, ʻi he tuʻunga lahi, ko hoʻo founga ngāue lelei tahá ko hono ʻai ʻa hoʻo kiʻi tamá ke fiemālie ange. Manatuʻi ʻoku tātātaha ke aʻu ha mofi ia ki he māʻolunga feʻunga ke tupu ai ha maumau ki he neavé pe ko ha mate. Naʻa mo e ngaahi mofi fakatupunga hamú, neongo ʻene taulōfuʻú, ʻoku ʻikai ke faʻa tupu ai ha ngaahi uesia tuʻuloa ia.

Ko e moʻoni, ko e fakaʻehiʻehí ʻa e faitoʻo lelei tahá, pea ko e taha ʻo e ngaahi founga ola lelei taha ke maluʻi ai hoʻo kiʻi tamá mei he pihiá ko hono akoʻi kiate ia ʻa e haisini tefitó. ʻOku totonu ke akoʻi ʻa e fānaú ke fanofano maʻu pē honau nimá—tautefito ʻi he ki muʻa ke kaí, hili hono ngāueʻaki ʻa e falemālōloó, hili hono fakamoleki ha taimi ʻi ha feituʻu kakai tokolahi, pe ko e hili ʻo e ala ki ha fanga manu. Kapau ʻe hoko ʻo mofi maʻamaʻa ʻa hoʻo kiʻi tamá, neongo ʻa e ngaahi feinga lelei tahá, ʻoua ʻe hohaʻa tōtuʻá. Hangē ko ia kuo tau ako ki aí, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ʻoku malava ke ke fai ke tokoniʻi ai hoʻo kiʻi tamá ke toe fakaakeake.

[Fakamatala ʻi lalo]

^ ʻE kehekehe nai ʻa e fua māfaná ʻo fakatatau ki he feituʻu ʻoku fai ai ʻa e fuá pea mo e faʻahinga meʻa-fua-mofi ʻoku ngāueʻakí.

^ Sio ki he ʻīsiu ʻo e Awake!, ʻo ʻEpeleli 8, 1995, peesi 11, ki hono ʻai ha founga ke toe fakafoki mai ʻa e vaí ki he sinó ʻa ia ʻe lava ke ngāueʻaki ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e mofi ko ia ʻoku haʻu fakataha mo e fakalelé pe ko e luá.

^ Ko e mahaki Reye ko ha mahaki mafatukituki fakaeneave ia ʻa ia ʻoku malava ke tupu ʻi he fānaú ʻi he hili ʻo e pihia ʻi ha vailasi.

[Puha ʻi he peesi 21]

ʻAlu ki ha Toketā Kapau ko e Kiʻi Tama Mofí . . . 

◼ ʻOku māhina ʻe tolu hono motuʻá pe siʻi ange ai pea ko e fua mafana ʻi he halanga tuʻu-mamaʻó ʻoku tikilī Selosiasi ʻe 38 pe māʻolunga ange ai

◼ ʻOku ʻi he vahaʻa ʻo e māhina ʻe tolu mo e ono hono motuʻá pea ʻokú ne maʻu ʻa e fua māfana ko e tikilī Selosiasi ʻe 38.3 pe māʻolunga ange ai

◼ ʻOku motuʻa ange ʻi he māhina ʻe ono pea ʻokú ne maʻu ha fua māfana ko e tikilī Selosiasi ʻe 40 pe māʻolunga ange ai

◼ ʻOkú ne talitekeʻi ʻa e ngaahi huhuʻá pea ʻasi mei ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e mahahuʻá

◼ ʻOku hamu pe ʻoku mātuʻaki tuletule

◼ ʻOku kei mofi hili ʻa e houa ʻe 72

◼ ʻOku tangi taʻealafakafiemālieʻi pe fakahāhā ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e puputuʻu pe valevalelau

◼ ʻOku petepete, mānava-tāmaki, fakalele, pe toutou lua

◼ ʻOku fakafefeka e kiá pe langa ʻulu lahi fakafokifā

[Maʻuʻanga]

Maʻuʻanga fakamatala: The American Academy of Pediatrics