Tukuhaú Totongi ki ha “Sōsaieti Sivilaise”?

“Ko e ngaahi tukuhaú ko e meʻa ia ʻoku tau totongi ke ʻi ai ha sōsaieti sivilaisé.”—Tohi Tongi ʻi he fale Ngāue Tukuhau Vāhenga Fakalotofonuá, Uāsingatoni, D.C.

ʻOKU taukaveʻi ʻe he ngaahi puleʻangá ko e ngaahi tukuhaú ko ha meʻa ia ʻoku kovi ka ʻoku fiemaʻu—ko e totongi ki ha “sōsaieti sivilaise.” Pe ʻokú ke loto-tatau mo e fakakaukau ko iá pe ʻikai, ʻoku ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi ko e totongí ʻoku faʻa māʻolunga ia.

Ko e ngaahi tukuhaú ʻoku lava ke vahevahe ia ki he tuʻunga ʻe ua: ko e fakahangatonu mo e taʻefakahangatonu. Ko e tukuhau paʻanga hū maí, tukuhau kautahá, mo e tukuhau koloá ko e ngaahi fakatātā ia ʻo e ngaahi tukuhau fakahangatonú. ʻI he ngaahi meʻá ni, ko e tukuhau paʻanga hū maí ʻoku ngalingali fai ʻa e ʻita lahi taha ki aí. ʻOku tautefito ʻene peheé ʻi he ngaahi fonua ʻa ia ʻoku fakalakalaka ai ʻa e tukuhau paʻanga hū maí—ko e lahi ange ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú, ko e lahi ange ia ʻa e tukuhau ʻokú ke totongí. ʻOku fakaʻuhinga ʻa e kau fakaangá ko e ngaahi tukuhau fakalakalaká ʻoku tauteaʻi ai ʻa e ngāue mālohí mo e lavameʻá.

Ko e OECD Observer, ko ha tohi ʻa e Kautaha ki he Fāitaha mo e Fakalakalaka Fakaʻekonōmiká, ʻoku fakamanatu mai ai kia kitautolu ʻi he tānaki atu ki he ngaahi tukuhau ʻoku totongi ki he ngaahi puleʻanga tefitó, ko e “kau maʻu paʻanga hū maí ʻe pau nai ke nau totongi ʻa e ngaahi tukuhau paʻanga hū mai fakalotofonua, fakafeituʻu, fakavahe pe fakapuleʻanga ʻo tānaki atu ia ki he tukuhau paʻanga hū mai ʻa e puleʻanga tefitó. Ko e tuʻungá eni ʻi Kānata, Kōlea, ngaahi fonua Nōtiká, Pelisiume, Siapani, Sipeini, Suisalani, ʻAisileni mo e ʻIunaite Seteté.”

Ko e ngaahi tukuhau taʻefakahangatonú ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi tukuhau fakataú, ngaahi tukuhau ʻi he kava mālohí mo e sikaletí pea mo e ngaahi tute kasitomú. ʻOku siʻi ange ʻa e hā mahino ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he ngaahi tukuhau fakahangatonú ka ʻoku kei lava ke hoko ia ko ha kavenga fakaʻekonōmika, tautefito ʻi he lotolotonga ʻo e kau masivá. ʻI he makasini ʻInitia ko e Frontline, ʻoku pehē ai ʻe he tokotaha-tohi ko Jayali Ghosh ko ha fananga ʻa e pehē ʻoku totongi ʻe he kalasi lotolotó mo e kau totongi tukuhau koloaʻiá ʻa e mamafa ʻo e moʻua tukuhau ʻa ʻInitiá. ʻOku pehē ʻe Ghosh: “Ki he ngaahi siteiti fakapuleʻangá, ʻoku tānaki ʻa e ngaahi tukuhau taʻefakahangatonú ʻo laka hake ia ʻi he peseti ʻe 95 ʻo e fakakātoa ʻo ʻenau tānaki tukuhaú. . . . ʻOku ngalingali ko e kakai masiva angé ʻoku nau totongi moʻoni ha ʻinasi lahi ange ʻo ʻenau paʻanga hū maí ʻi he tuʻunga ʻo e ngaahi tukuhaú, ʻo laka ia ʻi he koloaʻiá.” Ko e ngaahi tukuhau māʻolunga ki he ngaahi meʻa ke ngāueʻaki fakatokolahí, hangē ko e koá mo e meʻakaí, ʻoku hā mahino ʻokú ne fakatupunga ʻa e tuʻunga taʻefaitatau ko ení.

Ko e hā koā ʻoku faiʻaki ʻe he ngaahi puleʻangá ʻa e paʻanga kotoa ʻoku nau tānakí?

 Feituʻu ʻOku ʻAlu ki Ai ʻa e Paʻangá

Ko hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ki he ngaahi puleʻangá ʻa e paʻanga lahi fau ke fakalele ʻaki mo ʻai ke ala maʻu ʻa e ngaahi ngāue ʻoku fiemaʻú. Hangē ko ení, ʻi Falanisē, ko e toko 1 ʻi he toko 4 ʻoku ngāue ʻi he sekitoa ʻa e puleʻangá. ʻOku kau ki heni ʻa e kau faiakó, kau ngāue pōsiti ʻōfisí, kau ngāue mesiumé mo e falemahakí, ko e kau polisí pea mo e kau ngāue fakapuleʻanga kehe. ʻOku fiemaʻu ʻa e ngaahi tukuhaú ke totongi honau ngaahi vāhengá. ʻOku toe fakapaʻanga foki ʻe he ngaahi tukuhaú ʻa e ngaahi halá, ngaahi akoʻangá mo e ngaahi falemahakí pea tokoni ki hono totongi ʻa e moʻua ki he ngaahi ngāue hangē ko e tānaki vevé mo e tufa meilí.

Ko e ngaahi fiemaʻu ʻa e tuʻunga fakakautaú ko e toe ʻuhinga mālohi ia ʻe taha ʻo e totongi tukuhaú. Ko e tukuhau paʻanga hū maí naʻe ʻuluaki tānaki ia ʻe he kau Briton koloaʻiá ke fakapaʻangaʻaki ʻa e tau mo Falanisē ʻi he 1799. Kae kehe, lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻe kamata fiemaʻu ai ʻe he puleʻanga Pilitāniá ʻa e kakai ngāué ke nau totongi hanau ʻinasi ʻi he ngaahi tukuhau paʻanga hū maí. ʻI he ʻahó ni, ko hono fakapaʻanga ʻo e kau tau ʻa e puleʻangá ʻoku hokohoko atu ʻene hoko ko ha meʻa totongi mamafá, naʻa mo e ʻi he ngaahi taimi ʻo e melinó. Ko e Kautaha Fakatotolo Melino Fakavahaʻapuleʻanga Stockholm naʻá ne fakafuofua ʻa e fakamole ki he tuʻunga fakakautau ʻa e māmaní ʻi he 2000 ki he tola nai ʻe 798 piliona.

Liliu Fakasōsiale

ʻOku toe ngāue ʻa e ngaahi tukuhaú ko ha ngaahi founga ʻo e “liliu fakasōsiale”—ko ha meʻangāue ke fakalototoʻaʻi pe fakalotosiʻi ʻaki ʻa e ngaahi founga ʻo e tōʻonga pau. Ko e fakatātaá, ko hono tukuhauʻi ʻo e ʻolokaholó, ʻoku ʻi ai ʻa e tui ʻokú ne fakasiʻisiʻi ʻa e inu tōtuʻá. Ko ia ai, ʻi he ngaahi fonua lahi ko e ngaahi tukuhaú ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e peseti ʻe 35 ʻo e totongi fakamovetevete ʻo e piá.

ʻOku toe hilifaki ʻa e ngaahi tukuhau mamafa ki he tapaká. ʻI ʻAfilika Tonga ʻoku faʻuʻaki ʻa e ngaahi tukuhaú ʻa e peseti ʻe 45 ki he 50 ʻo e totongi ʻo ha puha sikaletí. Kae kehe, ko e taumuʻa ʻa ha puleʻanga ki hono fakalahi ʻa e ngaahi tukuhau ko iá ʻoku ʻikai nai ke ueʻi ʻataʻatā maʻu pē ia ʻe he tokanga taʻesiokita ki he lelei ʻa e kakaí. Hangē ko e fakamatala ʻa e faʻu-tohi ko Kenneth Warner ʻi he makasini ko e Foreign Policy, ko e tapaká ko “ha ivi fakaʻekonōmika mālohi ia ʻa ia ʻokú ne fakatupu fakataʻu ʻa e tola ʻe laui teau piliona mei he ngaahi fakataú mo e laui piliona lahi ange ʻi he tukuhau paʻanga hū maí fakakātoa.”

Ko e fakatātā ʻiloa ʻe taha ʻo e liliu fakasōsialé naʻe hoko ia ʻi he feinga ʻa e kau faʻu-lao U.S. ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 20 ke fakasiʻisiʻi ʻa e faʻunga ʻo e ngaahi kulupu mālohi fakafāmili koloaʻiá. Anga-fēfē? ʻAki hono fakatupu ha tukuhau ʻapi. ʻI he taimi ʻoku mate ai ha tangata koloaʻiá, ʻoku maʻu ʻe he ngaahi tukuhaú ha konga lahi fau ʻo ʻene koloa naʻe tānakí. ʻOku fakakikihi ʻa e kau poupoú ʻo pehē ko e tukuhaú ʻokú ne “afeʻi ʻa e ngaahi koloá mei heʻene ʻalu fakakātoa ki he fāmilí ʻo ʻalu ia ki he ngaahi taumuʻa fakakoló mo e fakatemokalatí.” Mahalo pē, ka ko e kau totongi tukuhau koloaʻiá kuo nau faʻu ʻa e ngaahi founga lahi ke fakasiʻisiʻi ai ʻa e lahi ʻo e tukuhau ko iá.

ʻOku hokohoko atu hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tukuhaú ke pouaki ʻa e ngaahi ʻīsiu fakasōsiale kehekehe, ʻo hangē ko e ʻātakaí. ʻOku līpooti ʻe he Environmental Magazine: “Kuo ʻoatu ʻe he ngaahi fonua ʻe hiva he Hihifó ʻa e tukuhau lahi fakaeʻātakai ki muí ni, ko ha ngaahi founga ia ʻi he tuʻunga lahi tahá ke fakasiʻisiʻi ai ʻa e ʻuliʻi ʻo e ʻeá.” Ko e ngaahi tukuhau paʻanga hū mai fakalakalaká, ʻa ia naʻe lave ki ai ki muʻa angé, ko ha toe feinga ia ʻe taha ʻi he liliu fakasōsialé; ko e fakakaukaú ke fakasiʻisiʻi ʻa e motuhia ʻi he vahaʻa ʻo e koloaʻiá mo e masivá. ʻOku toe fakaʻatā ʻe he ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ʻa hono fakasiʻisiʻi ʻo e tukuhaú ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e ngaahi tokoni ʻofá pe ki he ngaahi hoa mali ʻoku ʻi ai ʻenau fānaú.

Ko e Hā ʻOku Mātuʻaki Fihi Aí?

ʻI he taimi pē ʻoku fokotuʻu mai ai ha tukuhau foʻou, ʻoku feinga ʻa e kau faʻu-laó ke tāpuni ha fanga kiʻi fehālaaki pē ʻe malava ke hoko. Manatuʻi: ʻOku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ke mole ha fuʻu paʻanga lahi. Ko e olá? ʻOku hoko ai ʻa e ngaahi lao tukuhaú ʻo fihi mo ʻi ha tuʻunga fakalao māʻolunga. Ko ha kupu ʻi he makasini Time ʻoku fakamatala ai ko e lahi ʻo e ngaahi lao tukuhau fihi ʻa e U.S. “ʻoku nau haʻu ʻi he paʻanga hū mai pau,” ʻa ia ko hono fakapapauʻi ia ʻa e meʻa ʻoku ala tukuhauʻí. Ko e ngaahi fihi lahi angé ʻoku haʻu ia mei he ngaahi lao lahi fakaʻulia “ʻoku fakangofua ai ʻa e ngaahi toʻo mo e ngaahi fakaʻatā kehekehe.” Kae kehe, ʻoku ʻikai ko e ʻIunaite Seteté pē ʻoku ʻi ai ʻene ngaahi lao tukuhau fihí. Ko ha pulusinga ki muí ni ʻo e lao tukuhau ʻa e Puleʻanga Fakatahataha Pilitāniá naʻe faʻuʻaki ia ʻa e peesi ʻe 9,521, ʻo fakafonu ʻaki ʻa e voliume ʻe hongofulu.

Ko e ʻŌfisi ʻo e Founga Fekumi Tukuhaú ʻi he ʻUnivēsiti ʻo Michigan ʻoku līpooti ai: “ʻI he taʻu taki taha ʻoku fakamoleki ai ʻe he kau totongi tukuhau U.S. ʻa e houa laka hake he tolu pilioná ʻi heʻenau ngaahi totongi fakafoki ʻi he tukuhau paʻanga hū maí. . . . ʻI hono fakakātoá, ko e taimi mo e paʻanga ʻoku fakamoleki ʻe he kau totongi tukuhau paʻanga hū mai U.S. [ʻi hono fakafonu ʻa e ngaahi totongi fakafoki ʻi he tukuhaú] ʻoku feʻunga fakakātoa ʻa hono lahí mo e $100 piliona ʻi he taʻu kotoa pē, pe ko e 10% nai ʻo e tukuhau naʻe tānakí. Ko e lahi ʻo e totongi ko eni ʻi he fai ki he laó ʻoku tupu ia mei he fihi fakaʻulia ʻo e lao tukuhau paʻanga hū maí.” ʻOku pehē ʻe Reuben, naʻe lave ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e ʻuluaki kupu ʻi he holongā kupu ko ení: “Naʻá ku faʻa feinga ke teuteu  ʻeku ngaahi tukuhau pē ʻaʻakú, ka naʻe fakamole taimi, pea naʻá ku faʻa ongoʻi naʻá ku totongi ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he meʻa naʻe pau ke u totongí. Ko ia ʻoku ou totongi ai he taimí ni ha ʻakauniteni ke ne teuteu ʻeku ngaahi tukuhaú.”​—Sio ki he puha “Fai ki he Ngaahi Lao Tukuhaú,” ʻi he peesi 8.

Kau Totongí, Kau Fakaʻehiʻehí mo e Kau Kaló

Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí te nau fakahaaʻi taʻeloto ʻi ha tuʻunga ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi tukuhaú ki honau koló. Ko e pule ʻo e Tukuhau Vāhenga Pilitāniá naʻá ne fakamatala ʻi he taimi ʻe taha: “ʻOku ʻikai fiefia ha taha ʻi hono totongi ʻa e tukuhau paʻanga hū maí, ka ʻoku ʻikai meimei ai ha kakai te nau fakakikihi ʻo pehē te tau ʻi ha tuʻunga lelei ange ʻi he ʻikai iá.” ʻOku fakafuofua ʻe he niʻihi ko e lēvolo ʻo e fai ki he tukuhaú ʻi he ʻIunaite Seteté ʻoku aʻu hono māʻolungá ki he peseti ʻe 90. ʻOku fakahaaʻi ʻe ha maʻu mafai tukuhau ʻe taha: “Ko e lahi ʻo e ʻikai fai ki aí ʻoku tupu ia mei he faingataʻaʻia ʻi he laó mo e ngaahi foungá, kae ʻikai mei he loto-lelei ke kalo mei ai.”

Naʻa mo ia, ʻoku maʻu ʻe he tokolahi ʻa e ngaahi founga ke fakaʻehiʻehi ai mei hono totongi ʻa e ngaahi tukuhau pau. Hangē ko ení, fakakaukau angé ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe ha kupu ʻi he U.S.News & World Report ʻo fekauʻaki mo e ngaahi tukuhau kautahá: “ʻOku kalo fakalao ʻa e ngaahi kautaha lahi mei ha ʻinasi lahi ʻo ʻenau ngaahi tukuhaú—pea ʻi he taimi ʻe niʻihi mei he kotoa ʻo iá—fakafou ʻi he ngaahi toʻo tukuhaú mo e ngaahi founga fakaʻakauní.” ʻI hono ʻomai ha fakatātā ʻo ha faʻufaʻu pōtoʻi ʻe taha, ʻoku hoko atu ʻa e kupú: “ʻOku fokotuʻu ʻe ha kautaha U.S. ha kautaha ʻi ha tuʻunga  tukuhau muli lelei. Naʻá ne hanga leva ʻo ʻai ʻa e fakalele ʻo e kautaha U.S. ke puleʻi ia ʻe ha kautaha muli.” Ko ia ʻoku hao ai ʻa e kautahá mei hono totongi ʻa e ngaahi tukuhau U.S.​—ʻa ia ʻoku māʻolunga tatau nai mo e peseti ʻe 35—neongo ko e “‘senitā pule he fonua mulí ko ha tuʻasila nai pē ia mo ha puha meili.”

ʻOku ʻi ai leva mo e kalo hangatonu mei he tukuhaú. ʻOku līpooti ko e kalo mei he tukuhaú ʻoku vakai ki ai ko ha “fakafiefia fakafonua” ia ʻi ha fonua ʻIulope ʻe taha. Fakatatau ki ha savea ʻi he ʻIunaite Seteté, ko e peseti pē ʻe 58 ʻo e kakai tangata ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 25 mo e 29 naʻa nau tui naʻe hala ke ʻikai fakahaaʻi ʻa e paʻanga hū mai kotoa pē. ʻOku fakahaaʻi ʻe he kau maʻu mafai ʻo e saveá: “ʻOku ʻikai leaʻaki ʻe he līpōtí ha ngaahi meʻa lahi ki he ngaahi ʻēfika mo e tuʻunga fakaeʻulungāanga ʻo hotau sōsaietí.” ʻI Mekisikou ʻoku fakafuofua ai ʻa e kalo mei he tukuhaú ki he peseti nai ʻe 35.

Ko ia ai, ʻi he tuʻunga lahi, ʻoku ʻiloʻi ʻe he kakaí ʻa e fiemaʻu ʻo e ngaahi tukuhaú pea ʻoku ʻikai te nau tokanga ki hono totongi honau ʻinasi totonú. Kae kehe, ko e ngaahi foʻi lea ʻiloa naʻe fai ʻe Taipiliō Sisá ʻoku ongo ngali moʻoni: “Ko ha tauhi-sipi lelei ʻoku totonu ke ne kosi ʻa ʻene tākangá, ʻo ʻikai ke fohi hono kilí.” Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku maʻukovia koe ʻe ha sisitemi ʻa ia ʻoku hā ngali fakakavenga, taʻetotonu, mo fihi tōtuʻa, ʻoku totonu ke fēfē ʻa e anga hoʻo vakai ki hono totongi ʻo e ngaahi tukuhaú?

[Puha ʻi he peesi 7]

Fakakaukau ki Muʻa Ke Ke Hikí!

Ko e ngaahi sisitemi tukuhaú ʻoku kehekehe ia ʻi he fonua ki he fonua. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi tukuhau paʻanga hū mai fakalotofonuá ʻoku mātuʻaki kehekehe nai ia ʻi loto ʻi he fonua tatau. ʻOku taau ke fakakaukau ke hiki ki ha feituʻu ʻa ia ʻoku māʻulalo ange ai ʻa e ngaahi totongi tukuhaú? Mahalo pē, ka ʻoku totonu ke ke fakakaukau ki muʻa ke ke hikí.

Ko e fakatātaá, ko ha kupu ʻi he OECD Observer ʻoku fakamanatu ai ki he kau lautohí ko e totongi tukuhau paʻanga hū mai tefitó ʻoku ʻikai ko e meʻá kotoa ia. ʻOku pehē ai: “Ko e moʻua tukuhau moʻoni ʻa e kau totongi tukuhau tāutahá ʻoku toe tapua mei ai ʻa e uesia ʻi he ngaahi toʻo kehekehe.” Ko e fakatātaá, ʻoku maʻu ʻe he ngaahi fonua ʻe niʻihi ha tuʻunga totongi tukuhau paʻanga hū mai māʻulalo. Ka ʻoku nau ʻomai “ʻa e meʻa siʻisiʻi ʻi he founga totongí, ngaahi toʻó mo e ngaahi fakaʻatā tefitó.” Ko hono olá, ʻe iku ai ha taha ki hono totongi ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ʻo laka ia ʻi he ngaahi fonua ʻoku māʻolunga ange ʻenau ngaahi totongi tukuhaú ʻa ia ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi fakaʻatā mo e ngaahi toʻo lahi angé.

ʻI he ʻIunaite Seteté, ʻoku fakakaukau ai ʻa e niʻihi ke hiki ki he ngaahi siteiti ʻa ia ʻoku ʻatā mei he ngaahi tukuhau paʻanga hū mai fakasiteití. Ka ʻoku fakahaofi pau ʻe he meʻá ni ha paʻanga ʻa ha taha? ʻIkai, ʻi he fakatatau ki he Kiplinger’s Personal Finance, ʻa ia ʻoku pehē ai: “ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻoku fakahaaʻi ʻi heʻetau fekumí ko e ngaahi siteiti ʻoku ʻikai ha tukuhau paʻanga hū maí ʻoku nau totongi ʻa e faikehekehé ʻaki ʻa e ngaahi totongi māʻolunga ange ki he ngaahi tukuhau koloá, ngaahi tukuhau fakataú mo e ngaahi tuʻunga tukuhau kehe.”

[Puha ʻi he peesi 8]

Fai ki he Ngaahi Lao Tukuhaú

Ki he tokolahi ʻo kitautolú, ko e totongi ʻo e ngaahi tukuhaú ko ha meʻa fakamafasia, ʻio ko e meʻa fakakavenga ia. Ko ia naʻe kole ai ʻe he ʻĀ Hake! ki ha mataotao tukuhau ki ha ngaahi fokotuʻu ʻaonga.

“Maʻu ha faleʻi lelei. ʻOku mātuʻaki fiemaʻu eni, he ʻoku lava ke fihi ʻa e lao tukuhaú, pea ko e taʻeʻilo ki he laó ʻoku mātuʻaki tātātaha hono tali ko ha kalofanga totonu ia ki he ʻikai fai ki aí. Neongo ʻe fakakaukau nai ha tokotaha totongi tukuhau ko e kau ʻōfisa tukuhaú ʻa e filí, ʻoku faʻa lava ke nau ʻomai ʻa e ngaahi fakahinohino totonu mo faingofua fekauʻaki mo e founga ke fekuki ai mo e ngaahi meʻa fakaetukuhaú. ʻE saiʻia ʻa e kau maʻu mafai tukuhaú ke ke ʻai ke tonu hoʻo tukuhaú ʻi he ʻuluaki taimí. ʻOku ʻikai te nau loto ke fakaʻilo koe ʻi he ʻikai fai ki aí.

“Kapau ʻoku fihi hoʻo ngaahi tuʻunga fakapaʻangá, kumi faleʻi mei ha palōfesinale tukuhau. Kae tokanga! Lolotonga ʻoku ʻi ai ʻa e kau palōfesinale tukuhau tokolahi ʻa ia ʻoku nau tokanga ki hoʻo leleí, ʻoku tokolahi ʻa e faʻahinga ʻoku ʻikai. Kumi ki ha faleʻi mei ha kaumeʻa pe maheni fakapisinisi falalaʻanga, pea vakaiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga fakaako ʻo e palōfesinalé.

“Ngāue leva. Ko e ngaahi tautea ki he ʻoatu tōmui ʻa e fakamatalá ʻe lava ke mafatukituki.

“Tauhi ha ngaahi lēkooti maau. Ko e hā pē hoʻo founga tauhi-tohí, tauhi ia ke ʻalu fakataha mo e taimí. ʻI he founga ko iá, ko e ngāue kuo pau ke ke fai ʻi he taimi fakafonu tukuhaú ʻe tauhi ai ke ʻi ha tuʻunga siʻisiʻi. Te ke toe ʻi ha tuʻunga lelei lahi ange kapau ʻoku ʻaotitaʻi ʻa hoʻo ngaahi lēkōtí.

“Faitotonu. ʻE ʻahiʻahiʻi nai koe ke ke kākā pe kiʻi mioʻi nai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuní. Ka ʻoku lahi ʻa e ngaahi founga pōtoʻi ʻa e kau ʻōfisa tukuhaú ki hono ʻiloʻi ʻa e ngaahi taukaveʻi loí. ʻOku lelei taha maʻu pē ke faitotonu.

“Hoko ʻo mahuʻingaʻia. Kapau ʻoku ʻoatu ʻe he tokotaha teuteu ʻo e totongi tukuhaú ha fakamatala taʻetotonu, ko e kei fatongia pē ia ʻoʻou. Ko ia tokanga ke ngāue ʻa ho fakafofongá ʻo fakatatau ki hoʻo ngaahi fakaʻamú.”

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

ʻI he ngaahi fonua lahi ʻoku hilifaki ai ʻa e ngaahi tukuhau māʻolunga ki he koloa tapaká mo e ngaahi inu ʻolokaholó

[Fakatātā ʻi he peesi 8, 9]

 ʻOku fakapaʻanga ʻe he ngaahi tukuhaú ʻa e ngaahi ngāue lahi ʻa ia ʻoku tau fakamaʻamaʻaʻi nai