“Ko e Mīsini Ako Mālohi Taha ‘i he ‘Univēsí”
“Ko e Mīsini Ako Mālohi Taha ‘i he ‘Univēsí”
KO HA fo‘i ‘uto ‘o ha ki‘i pēpē kuo ui ia “ko e mīsini ako mālohi taha ‘i he ‘univēsí,” pea ‘i he ‘uhinga lelei. Ko ha ki‘i valevale ‘oku tō mai ki he māmaní ‘okú ne mateuteu ke puke e ngaahi me‘a kotoa ‘okú ne sio ki aí, ngaahi fasí mo e ngaahi ongo ‘oku takatakai kiate iá. *
Hiliō he me‘a kotoa, ko e ki‘i valevalé ‘okú ne mahu‘inga‘ia ‘i he fa‘ahinga kehe ‘o e tangatá—ko honau ngaahi matá, honau ngaahi le‘ó mo ‘enau alá. Ko e tohi Babyhood, ‘a Penelope Leach, ‘oku fakahaa‘i ai: “Kuo fai e ngaahi fakatotolo lahi fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ‘oku sio ki aí ‘a ia ‘oku mahu‘inga‘ia lahi taha ai ha ki‘i valevale, ko e ngaahi fasi ‘okú ne tohoaki mo puke ‘ene tokangá, ko e ngaahi ongo ‘oku mā‘ala‘ala ‘ene kumi ke toe lea‘akí. Ko e kotoa ‘o e ngaahi me‘á ni ‘oku fa‘a hoko lahi taha mo ‘osi ala ma‘u ia ‘i ha tokotaha lahi to‘o-tama.” ‘Oku ‘ikai ha veiveiua hono fakahoko ‘e he ongo mātu‘á ha ngafa mātu‘aki mahu‘inga pehē ‘i he tupu hake ‘a e ki‘i tamá!
“Na‘á Ku Lea Hangē ha Valevalé”
Ko e ongo mātu‘á mo e kau toketā ma‘á e fānaú ‘oku nau ‘ohovale tatau ‘i ha malava ha ki‘i pēpē toki fanau‘i fo‘ou ke ako ha lea he‘ene fanongo ‘ata‘atā pē ki aí. Kuo ‘ilo ‘e he kau fakatotoló ‘i loto ‘i he ngaahi ‘aho, ko ha ki‘i valevale ‘oku maheni ia mo e le‘o ‘ene fa‘eé pea sai‘ia ange ia ai ‘i ha le‘o ‘o ha kehe; ‘i loto ‘i he ngaahi uike, ‘oku lava ke ne tala ‘a e faikehekehe he vaha‘a ‘o e fasi ‘o e lea tu‘ufonua ‘ene ongo mātu‘á mo e ngaahi lea kehé; pea
‘i loto ‘i he ngaahi māhina, ‘oku lava ke ne ongo‘i ‘a e ngaahi fehokotaki he vaha‘a ‘o e ngaahi fo‘i leá peá ne lava ‘o tala ‘a e he vaha‘a ‘o e lea anga-mahení mei he ngaahi fasi noa‘iá.Na‘e tohi ‘e he ‘apositolo Kalisitiane ko Paulá: “‘I he‘eku kei valevalé, na‘á ku lea hangē ha valevalé.” (1 Kolinitō 13:11, Modern King James Version) ‘Oku fēfē ‘a e lea ‘a ha ki‘i valevale? Ko e anga-mahení ‘okú ne fa‘a valelau noa‘ia. Ko e fo‘i ongo pē ia? ‘Ikai ‘aupito! ‘I he‘ene tohi ko e What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, ‘oku fakamanatu mai ai kia kitautolu ‘e Dr. Lise Eliot ko e leá ko ha “pōto‘i fakamīsini fihi, ‘oku fiema‘u ki ai e fengāue‘aki vave fakataha ‘a e ngaahi uoua lahi ‘oku nau pule‘i e loungutú, ‘eleló, ‘o‘ao‘ingutú, mo e mongá.” ‘Okú ne toe pehē: “Neongo ‘e hā ngali hoko ‘a e valelaú ko ha founga fakato‘oaloto pē ke ma‘u ai ‘e he fanga ki‘i pēpeé ‘a e tokangá, ‘oku toe hoko ia ko ha founga mātu‘aki mahu‘inga ‘o e teuteu atu ki he founga fihi ‘o e feinga ke leá.”
‘Oku tali ‘a e ongo mātu‘á ki he valelau ‘ena ki‘i valevalé ‘aki ha lea longomo‘ui ‘i he‘ena leá tonu, pea ‘i he me‘á ni foki ‘oku hoko ia ko ha taumu‘a. Ko e lahi ange ‘a e leá ‘oku faka‘ai‘ai ai e ki‘i valevalé ke ne tali mai. Ko e fetali‘aki ko ení ‘oku ako‘i ai ki he ki‘i valevalé ‘a e tafa‘aki tefito ‘o e fetalanoa‘akí—ko ha pōto‘i te ne ngāue‘aki he toenga ‘ene mo‘uí.
Liliu ‘a e Ngaahi Fatongiá
Ko e ongo mātu‘a ‘oku ‘i ai ‘ena ki‘i valevalé ‘okú na fa‘a femo‘uekina lahi ‘i hono tokanga‘i e ngaahi fiema‘u faka‘aho ‘ena ki‘i pēpē toki fanau‘i fo‘oú. ‘Oku tangi ‘a e pēpeé, pea ‘oku ‘i ai ha taha ke ne fafanga ia. ‘Oku tangi ‘a e pēpeé, pea ‘oku ‘i ai ha taha ke ne fetongi ia. ‘Oku tangi ‘a e pēpeé, pea ‘oku ‘i ai ha taha ke ne fua ia. Ko e tokanga‘i peheé ‘oku fe‘ungamālie mo ‘aonga. Ko ha founga tefito ia ‘oku fakahoko ai ‘e he ongo mātu‘á hona fatongia ko e ongo tauhí.—1 Tesalonaika 2:7.
‘I he fakakaukau atu ki he me‘a ‘i ‘olungá, ‘oku fakanatula pē kapau ko ha pēpē ‘oku tui ko ia ‘a e tokotaha mahu‘inga taha ‘i he ‘univēsí pea ko e kakai lalahí—tautautefito ki he ongo mātu‘á—‘oku nau ‘i aí pē ke fakahoko ‘a e me‘a ‘okú ne fiema‘ú. Ko e fakakaukau ko iá ‘oku hala ka ‘oku ala mahino‘i kakato. Manatu‘i, laka hake ‘i ha ta‘u ‘e taha, ko e tu‘unga mo‘oni ia ‘oku ‘i ai ‘a e pēpeé. ‘I he‘ene fakakaukaú, ko ia ‘a e pule ‘o ha ‘emipaea ‘oku nofo‘i ‘e he kakai lalahi ‘oku nau nofo aí ke ngāue kiate ia. ‘Oku tohi ‘e he faifale‘i fakafāmili ko John Rosemond: “‘Oku fiema‘u pē ‘a e meimei ta‘u ‘e ua ke fakatupulekina ai e fo‘i ongo fakalata ko ení; ‘oku fiema‘u e ta‘u ‘ikai si‘i hifo he 16 ke fakatonutonu ai ia! Pea ko e me‘a fakaolí, ko ha ngāue ia ‘a e ongo mātu‘á: ko ‘ena ‘ai ‘ena ki‘i tamá ke tui ki he faka‘ānaua ko ení, pea ako‘i fakalelei ‘a e ki‘i tamá ‘oku ‘ikai ke mo‘oni eni.”
‘I he ta‘u uá nai, ‘oku kamata ako ‘a e ki‘i tamá ko e fakakaukau ko ení ‘oku hala ‘i he liliu ‘a e mātu‘á mei he fatongia ko e tokotaha-tauhí ki he tokotaha-faiakó. ‘Oku kamata ke ‘ilo‘i ‘e he pēpeé he taimí ni ‘oku ‘ikai ke muimui ‘ene ongo mātu‘á ‘i he‘ene tatakí; ka, ‘oku ‘amanekina ke ne muimui ‘i ha‘anauá. Ko e pule ‘a e ki‘i pēpeé kuo liua, pea he‘ikai nai te ne tali lelei ‘a e pule fo‘ou ko ení. ‘I he loto-mamahí, ‘okú ne feinga ke kei tu‘u ‘ene fakakaukaú. Anga-fēfē?
Fekuki mo e Tōlilí
‘I he ta‘u uá nai, ‘oku fakahaa‘i ‘e he pēpē tokolahi ha liliu lahi ‘o e ‘ulungāngá, ‘oku fa‘a kau ki ai ‘a e anga-kovi ko eni ‘oku ‘iloa ko e tōlilí. Ko e vaha‘a taimi ko ení ‘oku fu‘u fakamamahi ki he ongo mātu‘á ‘a ia kuo ui ko e “fakamanavahē ‘o e ta‘u uá”! Fakafokifā, ko e lea anga-maheni ‘a e ki‘i leká ko e “‘Ikai!” pe “‘Oku ‘ikai te u loto ki ai!” ‘Okú ne hoko nai ‘o loto-mamahi fakatou‘osi kiate ia tonu mo ‘ene ongo mātu‘á ‘i he‘ene fāinga mo ‘ene ngaahi ongo‘i fepakipakí tonu. ‘Okú ne loto ke mavahe meiate koe, kae taimi tatau ‘okú ne loto ke ofi kiate koe. Ki he ongo mātu‘a puputu‘ú, ‘oku hā fu‘u ta‘emahino, pea ‘oku ‘ikai ha me‘a e ala fai. Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku hokó?
Sai, fakakaukau ki he liliu lahi kuo hoko ki he mo‘ui ‘a e ki‘i leká. Ki mu‘á, ko e me‘a pē na‘á ne faí ko e ngīngī pē, pea ‘e lele mai ‘a e kakai lalahí. ‘I he taimi ní ‘okú ne kamata ke ‘ilo‘i ko ‘ene “pulé” na‘e fakataimi pē pea kuo pau ke ne fai ‘e ia ha ki‘i me‘a kiate ia tonu. ‘I he ‘alu pē ke toe lahi ange, ‘okú ne hoko ‘o mahino‘i ‘okú ne ‘i ha fatongia ke anganofo, ‘a ia ‘e lava ke fakanounou‘i ‘e he fakamatala ‘a e Tohi Tapú: “Fānau, mou talangofua ki ho‘omou ngaahi mātu‘á ‘i he me‘a kotoa pē.”—Kol. 3:20.
Lolotonga e vaha‘a taimi faingata‘a ko ení, ‘oku totonu ki he ongo mātu‘á ke na tauhi ma‘u hona mafaí. Kapau te na fai pehē ‘i ha founga tu‘uma‘u kae anga-‘ofa, ‘e fenga‘unu‘aki e ki‘i tamá ki hono fatongia fo‘oú. Pea ko e ngaahi me‘a ‘okú ne akó ‘e tokoni‘i ai ia ke ne mateuteu lahi ange ki he fakaofo ‘o e tupu haké.
‘Ulungaanga Lelei
Ko e fanga manú, na‘a mo e ngaahi mīsiní, ‘e lava ke nau ‘ilo‘i ‘a e fo‘i leá pea fa‘ifa‘itaki‘i. Ka ko e fa‘ahinga pē ‘o e tangatá ‘e lava ke nau ki‘i fakakaukau pea sivisivi‘i ‘a ia tonu. Ko ia, ‘i hono ta‘u uá pe tolú nai, ko ha ki‘i leka ‘e malava ke ne ongo‘i ‘a e ngaahi ongo pehē hangē ko e pōlepole, mā, halaia, mo e matahoa. Ko e mu‘aki ngaahi tu‘unga eni ki he‘ene hoko ko ha tokotaha lahi ‘ulungaanga lelei—ko ha taha ‘e lava ke ne tu‘u ma‘u ma‘á e me‘a ‘oku totonú, na‘a mo e taimi ‘oku faihala ai ‘a e ni‘ihi kehé.
‘I he taimi nai ko ení, ‘oku fiefia lahi ‘a e ongo mātu‘á ke hokosia ha toe me‘a fakaofo ‘e taha. ‘Oku hoko ‘o ‘ilo‘i ‘e he‘ena ki‘i tamá ‘a e ngaahi ongo‘i ‘a e ni‘ihi kehé. ‘I hono kehé ‘i hono ta‘u uá, ‘okú ne va‘inga pē ‘i he tafa‘aki ‘o e ni‘ihi kehé, ‘i he taimi ní ‘okú ne va‘inga nai mo kinautolu. ‘Okú ne toe fakatokanga‘i ‘a e taimi ‘oku ongo‘i lelei ai ‘ene ongo mātu‘á peá ne loto nai ke fakafiefia‘i kinaua. Ko ia, ‘oku ngalingali te ne hoko ‘o ako‘ingofua ange.
Laka hake ‘i ha toe taimi ki mu‘a, ‘oku kamata ke ako ‘e ha ki‘i ta‘u tolu ‘a e fo‘i fakakaukau fekau‘aki mo e tonú mo e halá, leleí mo e koví. ‘Oku hā mahino, ko ha taimi eni ki he ongo mātu‘á ke ako‘i ‘ena fānaú ki he taumu‘a hono tokoni‘i kinautolu ke nau hoko ko e kakai lalahi fua fatongia.
[Fakamatala ‘i lalo]
^ pal. 2 Koe‘uhi ke faingofuá, ‘i he kotoa ‘o e makasini ko ení ‘oku mau lave ai ki he ki‘i tamá ko ha tamasi‘i. Kae kehe, ‘oku ngāue‘aki e ngaahi tefito‘i mo‘oní ki he ongo tafa‘akí fakatou‘osi.
[Fakamatala ‘i he peesi 5]
‘I loto ‘i he ngaahi ‘aho, ko ha ki‘i valevale ‘okú ne maheni mo e le‘o ‘ene fa‘eé pea sai‘ia ange ia ai ‘i ha le‘o ‘o ha kehe
[Fakamatala ‘i he peesi 6]
Laka hake ‘i ha toe taimi ki mu‘a, ‘oku kamata ke ako ‘e ha ki‘i ta‘u tolu ‘a e fo‘i fakakaukau fekau‘aki mo e tonú mo e halá, leleí mo e koví
[Puha ‘i he peesi 6]
‘UHINGA ‘OKU TOUTOU HOKO NAI AI ‘A E TŌLILÍ
“‘Oku ongo‘i ‘e he ngaahi mātu‘a ‘e ni‘ihi ‘oku hoko ‘a e tōlilí koe‘uhi na‘e hala ‘enau fakafeangai ki he ngaahi fiema‘u ‘a e ki‘i tamá,” ko e tohi ia ‘a John Rosemond ‘i he New Parent Power. “‘Oku ‘uhinga lelei ke tukuaki‘i e ngaahi mātu‘á, kapau ko kinautolu ke tukuaki‘i ki he tōlili ‘a e ki‘i tamá, kuo pau ke nau fakatonutonu‘i ‘enau halá he vave taha ‘e ala lavá. Ko ia, ‘i he‘enau pehē ‘ikaí, ‘oku nau pehē ‘io. Pe, ‘i hono pā‘í, ‘oku nau ‘oange leva ai ki he ki‘i tamá ‘a e me‘a lahi ange ia ‘i he me‘a na‘á ne ‘uluaki fiema‘ú, ke ‘oua te nau ongo‘i halaia ai. ‘Oku lavame‘a ‘a e fe‘unu‘aki ko ení. ‘Oku ‘osi ‘a e tōlilí, ‘oku fiemālie ‘a e mātu‘á, pea ko e ki‘i tamá, ‘okú ne ‘ilo ko e tōlilí ko ha ngaahi founga lavame‘a ia ke ma‘u ai ha ngaahi me‘a, ‘o fakalalahi ange ai ‘enau tōlilí.”