Skip to content

Skip to table of contents

Fanga ‘Inisēkite ‘Oku Malava ke Kai—Ko ha Kai He‘ikai Ngalo ‘Iate Kimaua

Fanga ‘Inisēkite ‘Oku Malava ke Kai—Ko ha Kai He‘ikai Ngalo ‘Iate Kimaua

Fanga ‘Inisēkite ‘Oku Malava ke Kai​—Ko ha Kai He‘ikai Ngalo ‘Iate Kimaua

KUO fakaafe‘i ‘e ha ngaahi kaungāme‘a ‘a hoku uaifí mo au ke mau kai fakataha ‘i ha feitu‘u kaungā‘api ‘ikai mo‘umo‘ua ‘i Bangui, ko e kolomu‘a ‘o e Lepupilika ‘Afilika Lotolotó.

“Hū mai! ‘Oku mau fakatau ange pē ‘okú mo fiekaia!” ko ‘enau lea mai ia ‘i he‘ema a‘u atú. Na‘a mo e ki mu‘a ke ma hū atú, na‘á ma nāmu‘i ‘a e nanamu fakatupu ‘uakai ‘o e onioní, kālikí, mo e ngaahi sipaisí pea fanongo atu ki he longolongoa‘a mai ‘a homa ngaahi kaungāme‘á. Ko e tokotaha na‘á ne fakaafe‘i kimauá, ‘a Ella, ‘okú ne talitali kimaua ‘aki ‘a e talanoa fekau‘aki mo e me‘akai ‘e ‘omaí.

“Ko e fanga ‘inisēkité ko ha ma‘u‘anga polotini mahu‘inga ia ki he tokolahi ‘i ‘Afilika Lotoloto,” ko e lau ia ‘a Ella. “Ka ‘oku ‘ikai te mau kai ia koe‘uhí pē kuo pau ke mau kai; ‘oku mau kai iá koe‘uhí ‘oku nau ifo ‘aupito.” ‘Okú ne toe pehē, “‘I he ‘aho ní te tau kai ai ‘a e makongo—ko e fanga ‘unufe.”

Na‘e ‘ikai totonu ke ma ‘ohovale. Neongo ko e fanga ‘inisēkite ‘i he peleti ‘o e kai efiafí he‘ikai nai hā fakamānako ki he tokotaha kotoa, ‘i he fonua laka hake he teaú, ‘oku vakai ai ki he fanga ‘inisēkité ko ha me‘akai ifo.

Kātoanga Kai ‘i he Loto Vaó

‘Oku kai ha fanga ‘inisēkite kehekehe ‘i he Lepupilika ‘Afilika Lotolotó. Lolotonga ‘a e taimi ‘uhá, ko e fanga ki‘i ane ‘oku ui ko e bobo ‘oku nau fonufonu ‘i he ngaahi fokotu‘unga ane pe ‘i he ngaahi feitu‘u koló, takatakai ‘i he ngaahi maama ‘uhilá. Hili ha efiafi afā, ‘oku lele ‘a e fānaú ke tānaki kinautolu ‘i ha ngaahi kato fonu—‘o fa‘a mono ki honau ngutú fakataha mo ‘enau kata kikī fiefia. Ko e fanga ki‘i ané ‘oku kai ia ‘i hono fakamōmoa ‘i he la‘aá, fakapaku ‘aki ‘a e māsima, pea fakaifoifo ‘aki ‘a e polo fifisi, pe ‘oku haka nai ‘i he sitiu pe ko e tōpai.

Ko e Kindagozo ‘oku ‘uhinga iá ki he fanga he‘e lanu mata ‘a ia ‘oku nau fakatū‘uta ‘i he feitu‘ú ‘i he taimi la‘ala‘aá. Ko e kau ‘Afilika Lotolotó ‘oku nau fakapaku ‘a e fanga he‘é pe hakahaka kinautolu ‘i he vaí hili hono to‘o ‘a e va‘e mo e kapakau ‘o e fanga ‘inisēkité ni.

Ko e kalasi lahi ‘o e ‘unufé ‘oku toe kai ia ‘i he fonuá kotoa. Na‘e fakaafe‘i kimaua ke ma kai ‘a e ‘unufe ‘o e ‘Imipelesiá. Ko ha fu‘u mū lanu melomelo mo hono ngaahi fuá ‘i he ‘ulu sapeli. Hili hono fōfoa‘i ‘a e fanga ‘unufé, ‘oku tānaki kinautolu ‘o fufulu ‘e he kakai ‘o e koló. ‘Oku hakahaka leva ai ‘a e fanga ‘unufé ‘aki ‘a e temata, onioni, mo e ngaahi me‘a kehe fakatatau ki he founga feime‘atokoni ‘a e fāmilí. Ko e ni‘ihi ‘oku fakamōmoa pe faka‘ahu nai ke tolonga. ‘Oku toe lava foki ke tauhi ia ‘o a‘u ki he māhina ‘e tolu ke toki kai ‘amui.

Taau mo Lelei ki he Kakaí

Neongo ‘oku ‘ikai malava ke kai ‘a e ‘inisēkite kotoa pē, ko e fanga ‘inisēkite lahi ‘oku taau ‘i he taimi ‘oku tānaki ai mei he ngaahi feitu‘u ‘oku ‘atā mei he fanga ‘inisēkite maumaú mo e fafanga kelekelé pea teuteu‘i fakaleleí. Kae kehe, ko ha fakatokanga, ‘oku totonu ke faka‘ehi‘ehi mei ai ‘a e fa‘ahinga ko ia ‘oku kovi kia kinautolu ‘a e me‘a meimei tatau ‘o e fanga ‘inisēkité ‘i tahí, ‘a e fingotá, ‘a ia ‘oku ‘ikai foki hano huitu‘a. ‘I he kehe mei he lahi taha ‘o e fingotá, a ia ‘oku kai mei he me‘a kuo ‘au‘aungá, ko e fanga ‘inisēkite lahi taha ‘oku malava ke kaí ‘oku nau kai pē ‘a e lau‘i‘akau ‘oku ma‘á pea ma‘u mo‘ui mei he ngaahi ‘akau ‘a ē ‘oku ‘ikai malava nai ke fakamolū ‘e he tangatá.

Ko e fanga ‘unufé ‘oku ‘i ai ha lahi fakaofo ‘o e me‘akai fakatupu iví neongo ‘enau valevalé. Fakatatau ki he Kautaha Me‘atokoni mo e Ngoue ‘a e Ngaahi Pule‘anga Fakatahatahá, ko e ‘unufe fakamōmoá ‘oku ‘i ai ‘o laka hake he liunga ua ‘a e polotiní ‘i he polotini he pulú. ‘Oku toe ‘ilo‘i ‘e he kau mataotao ‘i he me‘akaí ko e fanga ‘inisēkité ko ha ma‘u‘anga me‘akai fakatupu ivi ia ‘i he ngaahi fonua langalanga haké.

Fakatu‘unga ‘i he kalasi ‘unufe ‘oku kaí, ko e ‘aunise pē ‘e 3.5 (kalami ‘e 100) ‘e lava ke ma‘u ai ha konga lahi ‘o e ngaahi minulolo mahu‘inga ‘oku fiema‘u faka‘ahó hangē ko e kalasiumé, ‘aioné, makanesiume, fosifolasi, potasiume, mo e singiki, pea pehē ki he ngaahi vaitamini lahi kehe. ‘Ikai ko ia pē, ko e mahoa‘a ngaohi mei he fanga ‘unufe kuo laikí ‘e lava ke heu ia ki ha huhu‘a ke tokoni ki he me‘akai ‘a e fānau fasimanavá.

Tuku kehe ‘a honau mahu‘inga fakaeme‘akaí, ‘oku toe ‘i ai ‘a e ngaahi ‘aonga kehe ki he ‘enitomafekí—ko hono kai ‘a e ‘inisēkité. Ko hono ngāue‘aki ‘a e ‘inisēkité ki he me‘akaí ‘oku lelei fakae‘ātakai. Ko e fai peheé ‘oku fiema‘u ki ai ‘a e vai si‘isi‘i pea si‘i ai hono tuku atu ‘o e kasa ‘oku tupu ai e mafana ‘a e ‘ea ‘o e māmaní. Tānaki atu ki aí, ko hono tānaki ‘o e fanga ‘inisēkité ki he me‘akaí ko ha founga fakanatula ia ‘o e fakasi‘isi‘i ‘a e ‘inisēkite maumaú.

Hikinga Tefitó

‘I he‘ema fakatu‘otu‘a atu ki he kai makehe ko ení, na‘á ma manatu‘i ai ko e fuakava Lao na‘e ‘oange ki he pule‘anga ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á na‘e fakahaa‘i ai ‘oku ma‘a ‘a e fanga he‘é. Ko e kau sevāniti ‘a e ‘Otua mo‘oní, hangē ko Sione ko e Faipapitaisó, na‘á ne kai ia. (Livitiko 11:22; Mātiu 3:4; Ma‘ake 1:6) Neongo ia, ‘oku tau mu‘aki toumoua nai ke kai ha me‘a ‘oku ‘ikai ke tau anga ki hono kaí.

Na‘e foki mai ‘a Ella mei he peitó mo ha hikinga tefito ‘oku kohu ‘a ia na‘á ne puke ‘a e tokanga ‘a e tokotaha kotoa. Na‘e kau fakataha mo kimaua ‘a e kau ‘Afilika Lotoloto ‘e toko valu ‘oku nau mata malimali, pea na‘e ‘i mu‘a ‘ia kimautolu ‘a e ongo fu‘u fo‘i poulu ‘unufe. ‘I he tu‘unga ko e ongo ‘a‘ahí, na‘á ma ma‘u ‘a e lāngilangi ‘o e ‘uluaki tufa mai ‘ema me‘akaí, pea na‘e ‘omai ‘a e me‘a lahi ‘aupito.

‘Oku lava ke ma pehē: “Kapau ‘okú ke ma‘u ‘a e monū ke kai ha me‘akai ‘ikai totongi mamafa, ifo, mo fakatupu ivi pehē, ‘oua ‘e toumoua! Ko ha kai ia he‘ikai ‘aupito ngalo ‘iate koe.”

[Fakatātā ‘i he peesi 13]

Ko e “makongo” te‘eki ai kuki—fanga ‘unufe

[Fakatātā ‘i he peesi 13]

Ko e “kindagozo” kuo maau ke kai—fanga he‘e