“He Fa‘ahinga Ihu!”
“He Fa‘ahinga Ihu!”
KO E fakafeangai ko iá ‘oku fa‘a hoko ia ‘i he taimi ‘oku ‘uluaki sio ai ‘a e kakaí ‘i ha ngeli tangata ihu lōloa fakataha mo ‘ene tāupe mo matolú. * ‘I he fanga ngeli tangata ‘e ni‘ihi, ko e tafa‘aki tekeutua ko ení ‘oku lava ke tupu ia ‘o meimei ‘inisi ‘e fitu (senitimita ‘e 18) hono lōloá—ko e vahe fā nai ia ‘e taha ‘o e lōloa ‘o e sino ‘o e monumanú. Koe‘uhi ko e ihu lōloá ‘oku mapelu hifo ia ‘i he funga ngutu mo e kumukumu ‘o e ngeli tangatá, kuo pau ke ne teke‘i ia ki tafa‘aki ‘i he taimi ‘oku kai aí! Kapau na‘e tu‘u meimei tatau pehē ho ihú, ‘e tautau hifo ia ‘o meimei a‘u ki he vaeua ‘o ho fatafatá.
Ko e hā ‘a e ‘aonga ‘o e ihu ko ení ki he ngeli tangata ihu lōloá? * ‘Oku kehekehe ‘a e fakakaukau ki aí. Mahalo pē ‘oku ‘alu atu mei hono ihú ‘a e mafana lahi ange ‘i he sinó pe ‘oku fakalahi ai ‘a e matolutolu ‘o hono le‘ó. Pe ‘oku hoko nai ia ko ha fakatokanga hā mai ki he fanga ngeli tangata kehé. Ko e mo‘oni, ko e ihu ‘o e ngeli tangata mālohí ‘oku pupula pea maliu ia ‘o kula ‘i he taimi ‘oku ‘ita ai pe fiefiá. Ko e toe tu‘unga ‘e taha ko e ‘i ai ha ngafa ‘o e ihú ‘i he tohoaki‘i ki he fehokotaki fakasinó, ‘i hono ‘ai ke tatū ‘a e mafu ‘o e ngeli fefiné! Kae kehe, ngalingali ‘oku fai ‘e he ihu lōloá ‘a e ngāue laka hake he tahá, ‘o kau nai ai ha ngāue ‘oku si‘i pe hala‘atā ha‘atau ‘ilo fekau‘aki mo ia.
Ngaahi Fo‘i Kete Fōlahi
Ko e fanga ngeli ihu lōloá—tangata mo e fefine—‘oku nau toe ma‘u ha kete fōlahi anga-kehe. Ko hono mo‘oní, ko e lahi ‘o honau keté ‘oku a‘u ia ki he vahe fā ‘e taha ‘o e mamafa ‘o honau sinó. Ko hono olá, ‘oku hā feitama ma‘u pē fakatou‘osi ‘a e fanga ngeli tangatá mo e fanga ngeli fefiné! Ko e hā ‘oku fōlahi ai honau keté?
Ko e kete ‘o e ngeli ihu lōloá, ‘i he hangē ko e kete ‘o e pulú, ‘oku fonu ia ‘i ha huhu‘a tuifio ‘o e mohuku mo e pekitīlia. ‘Oku fakapala ‘e he pekitīliá ‘a e me‘akaí pea fakamolū ‘a e selulousí, pea pehē ki he me‘a kona ‘i he ‘akau ‘e ni‘ihi ‘a ia ‘e mate ai ‘a e fanga monumanu kehé. Mālō mo honau sisitemi fakamolū-me‘akai fakaofó, ‘oku malava ai ‘a e fanga ngeli ihu lōloá ke mo‘ui lelei ‘i he lau‘i‘akaú mo e fua‘i‘akau ‘ikai ke melié mo e tenga ‘o e fa‘ahinga kehekehe ‘o e pīní, pāmé mo e ngaahi ‘akau kehe—ko e ngaahi ‘akau ‘a ia he‘ikai lava ke mo‘ui ai ‘a e fanga ngeli ‘oku nau ma‘u ‘a e kete ‘oku kehé.
Kae kehe, ko e sisitemi fakamolū-me‘akai mālohi ‘o e ngeli ihu lōloá ‘oku ‘i ai hono tafa‘aki kovi. Ko e monumanú kuo pau ke faka‘ehi‘ehi mei he fua‘i‘akau melié, ‘a ia ‘oku vave ‘ene palá. Ko e ngaahi fua‘i‘akau melie peheé te ne ‘ai ‘a e kete ‘o e ngelí ke fufula, ‘o a‘u nai ki he tu‘unga ‘e tupu ai ha mate ‘i he langa mamahi.
Koe‘uhi ko honau keté ‘oku mohu he me‘akai selulousí mo fihi, ‘oku fiema‘u ‘a e taimi lahi ki he fanga ngeli ihu lōloá ke fakamolū ai ‘enau me‘akaí. Ko ia ai, hili ha kai lahi he pongipongí, ‘oku nau mālōlō—he ngaahi houa lahi he taimi ‘e ni‘ihi—ki mu‘a ke nau toe kaí.
Ko ha Monumanu Fakafeohi
Pe ‘oku nau kai pe mālōlō, ko e fanga ngeli ihu lōloá ‘oku tātātaha ke nau nofo toko taha. Ko e fanga ngeli tangata mālohí ‘oku nau nofo ‘i ha kulupu ‘o e fanga ngeli fefine ‘oku a‘u ki he toko valú fakataha mo honau ngaahi ‘uhikí. Ko e fanga ngeli tangata ‘oku fā‘ele‘i ‘i he kulupú ‘oku fakamavahe‘i kinautolu ‘i he taimi ‘oku nau lalahi fe‘unga ai ke tokanga‘i pē kinautolú. Ko e fanga ki‘i ngeli ko ení ‘oku nau nofo fakataha mo e fanga ngeli tangata kehé, ‘o fa‘u ‘a e ngaahi kulupu ‘oku toe ‘i ai mo e ngeli tangata lahi ‘e taha pe ua. Ki he sio ‘a e ni‘ihi ‘oku ‘ikai te nau taukeí, ko e ngaahi kulupu peheé ‘e hā nai ‘o hangē ko ha kulupu ‘o e fanga ngeli fefine.
Ko e fanga ngeli ihu lōloá ‘oku nau ma‘u ha tō‘onga fakafeohi anga-kehe—‘oku fa‘a fio ‘a e ngaahi kulupu ngeli fefiné, tautefito ‘i he ngaahi efiafí ‘i he taimi ‘oku nau fakatahataha ai ‘i he ngaahi vaitafé. ‘I he ngaahi taimi peheé, ‘e faka‘ali‘ali ai ‘e ha ngeli tangata hono mālohí kapau ‘okú ne ongo‘i ‘oku mahu‘inga‘ia ha ngeli tangata ‘e taha ‘i he‘ene fanga ngeli fefiné. ‘Oku fa‘a hoko ko e ngeli tangata fai malu‘í—‘a ia ko hono mamafá ‘oku pāuni ‘e 45 (kilokalami ‘e 20) nai—te ne male‘ei ‘o tu‘u ve‘e fā mo fakamanga lahi pea siofi ‘a e ngeli ‘oku fakafe‘auhi mai kiate iá. “Kapau ‘oku ‘ikai ma‘u ai ‘a e ola na‘e fiema‘ú,” ko e lau ia ‘a e tohi ko e Proboscis Monkeys of Borneo, “‘oku mahiki fakafokifā mai leva mo faka‘ohovale ‘a e ngeli tangatá ‘i he ‘ulu ‘akaú, ‘o fa‘a ‘alu fakataha mo ha ngungulu le‘o-lahi, pea fa‘a ha‘aki ‘i he ngaahi va‘a ‘akau mōmoa ‘a ia ‘oku mafesifesi fakataha mo e pākakihi, ‘o toe ‘āsili ai ‘a e longoa‘á fakalūkufua.” ‘Oku hoko mo‘oni ha tau, ka ‘oku hā ngali tātātaha.
“‘Ikai ngata pē ‘i he anga-kehe ‘a e sio ki he fanga ngeli ihu lōloá; ‘oku nau toe fai ‘a e longoa‘a mātu‘aki kehekehe,” ko e lau ia ‘a e tohi na‘e lave ki ai ‘i ‘olungá. Ko e fanga monumanú ‘oku nau ngūngū, ngā, ngungulu, mo kikī, tautefito ‘i he efiafí ‘i he taimi ‘oku nau fakatahataha ai ofi ki he ngaahi vaitafé. ‘I he lotolotonga ‘o e longoa‘a kehekehe ko ení, ko e ngaahi fa‘eé ‘oku nau femo‘uekina fakalongolongo pē nai ‘i hono fafanga mo ngaahi honau fanga ki‘i ‘uhiki valevale kano‘imata meimei puluú. Faifai atu pē, ‘i he kamata ke mamalu ‘a e po‘ulí ‘i he vaotaá, ‘e ‘osi ma‘u ai ‘e he fanga monumanú ha nofo‘anga malu ‘i he ‘ulu‘akaú—‘o nau fa‘a nofo ‘i he ‘ulu‘akau mā‘olunga ‘i ha ve‘e vaitafe—‘a ia ‘oku nau fakanofonofo hifo ai ke nau mohe.
Fanga Ngeli Ve‘e Laulahi!
Tuku kehe ‘a honau ihú, ‘oku toe ‘i ai ha tu‘unga anga-kehe ‘o e fanga ngeli ihu lōloá—ko e laulahi ‘a e konga ‘o honau va‘é. Ko e laulahí ‘oku malava ai ‘a e monumanú ‘o ‘ikai ngata pē he‘ene kakau leleí kae toe lue lelei foki ‘i he kele he tongó. Ko e mo‘oni, ‘i he fakakaukau atu ki he ‘ulu tongo he talopikí, ngalingali te ke fakakaukau foki ki he fanga kalokatailé. ‘Oku lahi fau ‘a e fanga kalokatailé ‘i he nofo‘anga ‘o e ngeli ihu lōloá. ‘Oku anga-fēfē ‘a e kalofi ‘e he fanga ngeli nofo ofi ko eni ki he vaitafé ‘a hono kai kinautolú?
Ko e founga ‘e taha ‘oku nau ngāue‘akí ko ‘enau moulu fakalongolongo ki ha vaitafe ‘o kakau fakakulī laine taha ki he tafa‘aki ‘e tahá, ‘o ‘ikai ha me‘ime‘i ngaue ‘e taha ‘a e vaí. Kae kehe, ‘i he fāsi‘i ‘a e vaitafé, kuo vakai ai kia kinautolu ‘oku nau ngāue‘aki ha founga kehe. ‘Oku nau kaka mā‘olunga ‘i ha fu‘u ‘akau, lele ‘o mahiki mei ha va‘a, ‘i he fute nai ‘e 30 (mita ‘e 9) ‘i ‘olunga he vaí, tō pāfua ki he vaitafé, pea kakau leva he vave taha ‘enau malavá ‘i he toenga ‘o e vaí ki he tafa‘aki ‘e tahá. Na‘a mo e ngaahi fa‘ē ‘oku nau fafa honau ‘uhikí ‘oku nau ngāue‘aki ‘a e founga ko ení. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku tū‘ulu fakakātoa ai ha kulupu ki he vaí pea kakau he vave tahá ki he tafa‘aki ‘e tahá! Kae kehe, ko honau fili lahi tahá, ‘oku ‘ikai ko e kalokatailé.
Ngaahi Me‘amo‘ui ‘Oku ‘i he Tu‘unga Fakatu‘utāmaki
‘I hono lisi fakapule‘anga ‘oku ‘i he tu‘unga fakatu‘utāmakí, ko e fanga ngeli ihu lōloá ko honau tokolahí ‘oku laui afe si‘i pē ‘i honau nofo‘anga anga-mahení, pea ‘oku hokohoko atu ‘ene holó—ko e tupu lahi mei he fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko e ngaahi me‘a ‘oku fakatupunga ‘e he tangatá ‘oku kau ai ‘a e vela, tā e ‘ulu‘akaú, ‘ikai tokanga‘i lelei ‘a e folau ‘eve‘evá, mo hono faka‘ata‘atā ‘a e ngaahi vaotaá ki he ngaahi ngoue paame ke ma‘u ai ‘a e loló. Ko e me‘a tefito ‘e taha ko e tulimanú. Ko e kakai ‘e ni‘ihi ‘oku nau tāmate‘i ‘a e fanga ngeli ihu lōloá ‘i ha va‘inga pē. Ko e ni‘ihi ‘oku nau tāmate‘i ia ke ma‘u mei ai ‘a e me‘akai pe ke ngāue‘aki ko ha faito‘o tukufakaholo. Koe‘uhi ‘oku fa‘a mohe tekeutua ‘a e fanga monumanú ‘i he ‘ulu‘akau ofi ki he ngaahi vaitafé, ‘oku tautefito ai ‘enau laveangofuá. Ko e mo‘oni, ‘i he feitu‘u ‘e taha ‘a ia ‘oku ‘alu ma‘u pē ki ai ‘a e kau tulimanú ‘i ha fanga ki‘i vaka oma, na‘e holo ai ‘a e tokolahi ‘o e fanga ngelí ‘aki ‘a e pēseti ‘e 50 ‘i he ta‘u ‘e nima!
Ko e kau malu‘i ‘o e ‘ātakaí ‘oku nau feinga ke langa‘i ‘a e tokanga ki he faingata‘a‘ia ‘a e fanga monumanú, pea ko e fanga ngeli ihu lōloá ‘oku malu‘i kinautolu ‘e he lao ‘i Pōneó. Ka ‘e fe‘unga ‘a e ngaahi ngāue ko ení? ‘E tala ia ‘i he ‘alu ‘a e taimí. Kapau ‘e pulia ‘a e me‘amo‘ui ko ení mei he vaotaá, ko ha me‘a fakamamahi mo‘oni ē ‘e hokó, he ko e ngeli ihu lōloá ‘oku fai ha ako ai ki he ngaahi me‘a ‘oku anga-kehé! Ko e toe me‘a ‘e taha, ‘oku ‘ikai sai ki he monumanú ‘a hono puke ‘o tauhí.
Ko e mo‘oni ko e ngeli ihu lōloá, ko e taha pē ia ‘o e ngaahi me‘amo‘ui lahi ‘a ia ‘oku hā fakatu‘utāmaki ‘a hono kaha‘ú. Kuo ‘osi mole atu ‘a e ngaahi me‘amo‘ui ta‘efa‘alaua kehe. ‘I he tafa‘aki leleí, kuo fakataumu‘a ‘e he ‘Otuá ke ne pule‘i faka‘aufuli ‘a e fo‘i māmaní, to‘o atu ‘a e fulikivanú, pea ako‘i ‘a hono kakaí ki he founga totonu ke tokanga‘i‘aki ‘a honau ‘api fakaemāmaní. (Palōveepi 2:21, 22) “‘E ‘ikai te nau fai ha maumau, pea ‘e ‘ikai te nau fai ha faka‘auha ‘i he kotoa ‘o hoku mo‘unga tapu,” ko e tala‘ofa ia ‘a Sihova ko e ‘Otuá, “he ‘e fonu ‘a mamani ‘i he ‘ilo‘i ‘o Sihova, ‘o hange ko e mafola ‘a e vai ‘i he tahi.”—‘Aisea 11:9.
[Fakamatala ‘i lalo]
^ pal. 2 Ko e motu ko Pōneó ‘a e nofo‘anga ‘o e ngeli ihu lōloá. Ko e kakai ‘o e feitu‘ú ‘oku nau ui ‘a e monumanú ko e orang belanda, pe ko e “Tangata Netaleni.”
^ pal. 3 ‘Oku toe ma‘u ‘e he fanga ngeli fefiné ha ihu lahi, neongo ia ‘oku ‘ikai ke lahi tatau ia mo e ihu ‘o e ngeli tangatá.
[Fakatātā ‘i he peesi 22]
Ko e fanga ngeli ihu lōloá ‘oku nau ma‘u ha ihu anga-kehe mo e kete fōlahi
[Credit Line]
© Peter Lilja/age fotostock
[Fakatātā ‘i he peesi 23]
Ko e ihu ‘o e ngeli tangatá ‘oku mapelu hifo ia ‘i hono funga ngutú. Kuo pau ke ne teke‘i ia ki tafa‘aki ‘i he taimi ‘oku kai aí
[Credit Line]
© Juniors Bildarchiv/Alamy
[Fakatātā ‘i he peesi 24]
Pe ‘oku nau kai pe mālōlō, ko e fanga ngeli ihu lōloá ‘oku tātātaha ke nau nofo toko taha
[Credit Line]
© Peter Lilja/age fotostock
