Ko e Hā Kuo Pau ke Liliú?
Ko e Hā Kuo Pau ke Liliú?
“Ko e Pule‘angá ‘oku ‘ikai ko e fakalelei‘anga ia ki he‘etau palopalemá; ko e palopalemá ko e pule‘angá.”—Ko e fuofua lea ia ‘a Ronald W. Reagan ‘i he‘ene hoko ko e palesiteni hono 40 ‘o ‘Ameliká.
KUO mahili atu ‘a e ta‘u ‘e tolungofulu tupu mei hono fai ‘e Ronald Reagan ‘a e lea ko iá. ‘I he taimi ko iá, na‘e fehangahangai ‘a ‘Amelika mo e pole mafatukituki—“ko ha faingata‘a faka‘ekonōmika lahi faka‘ulia,” ko hono ui ia ‘e Reagan. “ ‘Oku tau faingata‘a‘ia mei he taha ‘o e taimi lōloa taha mo kovi taha ‘o e ‘alu ki ‘olunga ‘a e totongi ‘o e koloá ‘i he hisitōlia hotau pule‘angá,” ko ‘ene fakamatalá ia. ‘I he laui hongofulu‘i ta‘u kuo tau fokotu‘una e mo‘uá, ‘o totongi malu‘i ‘aki hotau kaha‘ú mo e kaha‘u ‘etau fānaú ki ha fiemālie fakataimi he taimí ni. Ke hokohoko atu ‘a e liliu lōloa ko ení ‘oku papau ai ‘a e māveuveu lahi fakasōsiale, fakafonua, fakapolitikale mo faka‘ekonōmika.”
‘I he hā fakapōpō‘uli nai ‘a e anga ‘ene vakaí, ko Reagan na‘e ‘ikai ke fakatu‘atamaki faka‘aufuli. Na‘á ne pehē: “Ko e mahaki faka‘ekonōmika ‘oku tau faingata‘a‘ia aí kuo hoko mai ia kiate kitautolu ‘i ha laui hongofulu‘i ta‘u. ‘E ‘ikai ke nau mavahe atu ‘i ha laui ‘aho, laui uike pe laui māhina, ka te nau mavahe atu.”
‘Oku anga-fēfē hā ‘a e tu‘unga he ‘ahó ni? Na‘e pehē ‘e ha līpooti ‘a e Potungāue ki he Fakalakalaka ‘a e Nofo‘angá mo e Tu‘unga Fakakolo ‘i ‘Ameliká ‘i he 2009: “Ko e tokolahi fakautuutu ‘o e kakai ‘oku nau . . . laveangofua he ngaahi fakamafasia ‘o e fa‘unga ‘o e pule‘anga, ‘ikai ha nofo‘anga fe‘unga mo e ngaahi tokangaekina fakafaito‘o kuo ‘osi hono taimí. Ko hono mo‘oní, ko e [kautaha ‘a e Ngaahi Pule‘anga Fakatahatahá] UN-HABITAT ‘oku nau fakafuofua ‘i loto ‘i he ta‘u ‘e tolungofulu ka hoko maí, ko e toko taha ‘i he kakai ‘e toko tolu te nau meimei mo‘ui ‘o siva mo‘oni e ‘amanakí—‘i he ‘ikai ha tu‘unga ma‘a mo ha vai ma‘a, fakae‘a ki he uesia vave ‘o e liliu ‘o e ‘eá, tupulekina ‘a e mafola ‘o e mahakí mo e malava ke hoko ha ngaahi mahaki tō.”
Ko ha Hoha‘a Fakamāmanilahi
Tatau ai pē pe ‘okú ke nofo ‘i fē, fakakaukau angé ki he ngaahi fehu‘i ko ení:
● ‘Okú ke ongo‘i malu ange fakapa‘anga ‘i he tu‘unga na‘á ke ‘i ai ‘i he ta‘u ‘e hongofulu kuohilí?
● ‘Okú ke tui ko hono tokanga‘i ‘o e mo‘uí ‘oku fe‘unga pē kiate koe mo ho fāmilí?
● ‘Okú ke sio ki ha ‘ātakai ma‘a mo fakalakalaka ange?
● ‘I ho‘o vakai ki he kaha‘ú, ‘e lava ke ke sio ki he fakalakalaka ‘a e ngaahi me‘á ‘i he ta‘u ‘e 10, 20 pe 30 ka hoko maí?
Ko ha Aleapau Fakasōsiale
Ko e ngaahi pule‘anga lahi ‘oku nau ma‘u ‘a e me‘a ‘oku ui ko ha aleapau fakasōsialé—ko ha felotoi kuo tohi pe fokotu‘u mai ‘i he vaha‘a ‘o e kau pulé mo e kakai ‘o e fonuá ‘oku fakahaa‘i papau mai ai ‘a e ngaahi totonu mo e ngaahi fatongia ‘o e ongo tafa‘aki fakatou‘osí. Ko e fakatātā ‘i he fakalūkufuá ko e kakai ‘o e fonuá ‘oku ‘amanekina ke nau talangofua ki he ngaahi lao ‘o e fonuá, ke totongi ‘a e ngaahi tukuhaú mo pouaki ha ‘ātakai malu. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá ko e kau pulé ‘oku nau fa‘a palōmesi ‘a e ngaahi me‘a hangē ko e fe‘unga ‘o e tokanga‘i ‘o e mo‘uí, tu‘unga tatau mo e malu faka‘ekonōmika.
Kuo anga-fēfē ngāue ‘a e ngaahi pule‘angá ki he ngaahi ‘ēlia ko ia ‘e tolú? Fakakaukau ki he fakamo‘oni ‘i he ngaahi peesi ko eni ‘e tolú.
Fe‘unga ‘a Hono Tokanga‘i ‘o e Mo‘uí
Ko e me‘a ‘e sai‘ia e kakaí ke nau sio ki aí: Faito‘o ‘oku totongi ma‘ama‘a mo ola lelei.
Ko e mo‘oní:
● Ko ha līpooti ‘i he ma‘á mo e haisiní na‘e ‘omai ‘e he Pangikē ‘a Māmaní ‘oku pehē ai “ ‘i he ‘aho kotoa ko e fānau ‘e toko 6,000 ‘oku nau mate mei he ngaahi mahaki ‘oku fekau‘aki mo e ‘ikai ha tu‘unga ma‘a fe‘unga, ‘ikai ha haisini mo ha vai ma‘a. Ko e fakalelé ‘ata‘atā pē ‘okú ne tāmate‘i ‘a e tama ‘e tokotaha ‘i he sekoni ‘e 20 kotoa.
● Ko ha fu‘u fakatotolo na‘e fakahoko ‘i he 2008 ‘e he Kautaha Mo‘ui ‘a Māmaní (WHO) ki he founga ‘oku fakahoko ai ‘a e tokanga‘i ‘o e mo‘uí ‘i he “ngaahi fonua tu‘umālié mo masivá” na‘e fakamulituku ‘aki ai ‘oku “fakatu‘utāmaki ‘a e ‘ikai ha tufotufa tataú” pea ‘oku “tōnounou ke fakafeangai ki he tupulekina ‘a e ‘amanekina fakasōsiale ki ha tokanga‘i ‘o e mo‘uí ‘a ia ‘oku fakatefito ki he kakaí, faitotonu, ma‘ama‘a mo ola lelei.”
Hili ha ta‘u ‘e ua, na‘e ‘ilo ‘e he WHO “ko e ngaahi pule‘anga ‘i māmani lahi ‘oku nau fāinga ke totongi ki hono tokanga‘i ‘o e mo‘uí. ‘I he ‘alu ke motu‘a ange ‘a e kakaí, pea tokolahi ange ‘a e kakai ‘oku nau faingata‘a‘ia ‘i he ngaahi mahaki tauhí pea pehē ki he mahaki fo‘oú mo e hā ‘a e fu‘u mamafa ange ‘a e ngaahi faito‘ó, ko hono totongi ‘oku ‘alu he ‘ataá.”
● Kuo ‘asi hake ha liliu fakatupu mate ‘i he tokanga‘i ‘o e mo‘uí: Ko e faito‘o ‘oku fa‘a to‘o mo tafí ‘oku ‘ikai toe ‘aonga nai ia. Ko e ngaahi mahaki ko ia na‘á ne tāmate‘i ‘a e kakai ‘e laui miliona ‘i he ngaahi ta‘u kuo hilí, ‘o hangē ko e kiliá mo e tīpií, kuo faito‘o ia ‘e he ‘enitipaiōtikí, ‘a ia ko ē na‘e ‘uluaki ma‘u ‘i he 1940 tupu. Ka ‘i he taimi ni, fakatatau ki he līpooti ‘a e WHO ‘i he World Health Day 2011, “ko e ‘asi hake mo e mafola ‘a e faito‘o ‘okú ne taliteke‘i ‘a e fanga ki‘i siemu fakatupu mahakí kuo fakautuutu. ‘Oku ‘alu ke lahi ange ‘a e ‘ikai ke toe ngāue ‘a e ngaahi faito‘o ‘oku fiema‘ú. ‘Oku ‘alu ke si‘isi‘i ange ‘a e faito‘o ‘e lava ke ola leleí.”
Ko e me‘a kuo pau ke liliú: ‘Oku fiema‘u ke tau sio ki hono fakahoko ‘a e kikite ‘i he Tohi Tapú ‘a ia ‘oku tomu‘a tala ai ha taimi ‘a ia “ ‘oku ‘ikai ha nofo ai te ne pehe, ‘Oku ou mahaki.”—‘Aisea 33:24.
Fakamaau Totonu mo e Tu‘unga Tatau
Ko e me‘a ‘e sai‘ia e kakaí ke nau sio ki aí: Ko ha ngata‘anga ki he tomu‘a fehi‘a fekau‘aki mo e ngaahi kulupu tokosi‘í mo hono ngaohikovi‘i ‘o e kakai fefiné; ko ha mafamafatatau ‘i he vaha‘a ‘o e tu‘umālie ‘aupitó mo e masiva ‘ango‘angó.
Ko e mo‘oní:
● Ko ha līpooti ‘a e Konifelenisi Tu‘unga Taki ‘i he Ngaahi Totonu Fakasivile ki he Pa‘anga ‘a e Akó na‘e pehē ai: “Ko e fakamālohi fakahangatonu ki he fa‘ahinga tāutahá, ngaahi fale fai‘anga lotú mo e ngaahi fale ‘a e komiunitī koe‘uhi ko e tomu‘a fehi‘á makatu‘unga he matakalí, lotú, tangata pe fefiné pe fonua tupu‘angá ‘oku kei hoko atu ‘a e mā‘olunga hono ta‘etalí pea hokohoko atu ‘ene hoko ko e palopalema mafatukituki ‘i ‘Ameliká.”
● “ ‘Oku laui miliona ‘a e kakai fefine ‘i māmani lahi ‘oku hokohoko atu ‘enau hokosia ‘a e fakamaau ta‘etotonu, fakamālohi mo e ‘ikai tu‘unga tatau ‘i honau ngaahi ‘apí, ko e ngāue‘anga mo e mo‘ui ‘a e kakaí,” ko e lau ia ‘a e fakamatala na‘e tukuange mai ‘e he Ngaahi Pule‘anga Fakatahatahá makatu‘unga ‘i he līpooti ‘a e Progress of the World’s Women: In Pursuit of Justice. Ko e fakatātaá, ‘i ‘Afikānisitani ko e pēseti ‘e 85 nai ‘o e kakai fefine ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha tokoni fakafaito‘o ‘i he taimi fā‘elé. ‘I Īmeni, ‘oku ‘ikai ha ngaahi lao ia fekau‘aki mo e fakamamahi ‘i ‘apí. ‘I he Lepupilika Temokalati ‘o Kongó, ko e ‘avalisí, laka hake he kakai fefine ‘e taha afe ‘oku tohotoho‘i he ‘aho taki taha.
● ‘I ‘Okatopa 2011 na‘e pehē ai ‘e he Sekelitali Seniale ‘a e U.N. ko Ban Ki-moon: “Ko hotau māmaní ‘oku fepakipaki lahi faka‘ulia. ‘Oku lahi ‘a e me‘akaí ka ko e kakai ‘e toko taha piliona ‘oku nau fiekaia. Ko e founga mo‘ui tu‘umālie ki he toko si‘i, ka ‘oku masiva ‘a e tokolahi ‘aupito. ‘Oku fakalakalaka lahi ‘a e faito‘ó lolotonga ia ‘oku mate ‘i he ‘aho kotoa ‘a e ngaahi fa‘eé ‘i he fā‘elé . . . Ko e laui piliona ‘oku fakamoleki ‘i he ngaahi me‘atau ke tāmate‘i ‘aki ‘a e kakaí kae ‘ikai ke malu‘i kinautolu.”
Ko e me‘a kuo pau ke liliú: ‘Oku fiema‘u ke tau sio ki he tō‘onga ta‘efilifilimānako ki he ngaahi kulupu tokosi‘í mo e kakai fefiné pea fakangata kinautolu ko ia ‘oku “fa‘ao ‘a e totonu meiate kinautolu.”—‘Aisea 10:1, 2.
Malu‘anga Faka‘ekonōmika
Ko e me‘a ‘e sai‘ia e kakaí ke nau sio ki aí: Ngāue ki he tokotaha kotoa; malu‘anga fakapa‘anga.
Ko e mo‘oní:
● ‘Oku līpooti mei he Ako‘anga Vakai‘i ‘o e Māmaní ‘o pehē “ ‘oku tokolahi ‘a e kau ngāue pōto‘i ke ngāue‘i ‘a e tupu ‘o e ‘ekonōmika, ka ‘oku ‘ikai nai ha ngāue fe‘unga kiate kinautolu kotoa. Fakatatau ki he tu‘unga tōlalo faka‘ekonōmika lolotongá, ‘oku fakafuofua‘i ‘e he Kautaha Leipa Fakavaha‘apule‘angá (ILO) ko e ngaahi tu‘unga ‘o e kau ta‘ema‘u ngāué kuo a‘u ki he kakai ‘e toko 205 miliona ‘i he 2010.”
● “Ko e tu‘unga faka‘ekonōmika ‘a e māmaní ‘oku ‘alu ia ki ha tōlalo ‘a ia ‘oku fo‘ou mo lahi ange ‘i he ngaahi ngāué ‘a ia ‘e lava ke ne langa‘i ha ta‘emanonga fakasōsiale, ko e fakatokanga ia ‘a e Kautaha Leipa Fakavaha‘apule‘angá (ILO),” ko e fakamatala ia ‘a e ongoongo BBC. “Ko e māmālie ko ia ‘o e tupú ‘oku fakahaa‘i ai ko ha vaeua pē ‘o e ngaahi ngāue na‘e fiema‘ú ‘e toe kamatá. . . . Ko e kulupú (ILO) na‘a nau toe fakafuofua‘i ‘a e tu‘unga ta‘efiemālie ‘i he si‘isi‘i ‘a e ngāué mo e ‘itá koe‘uhi ko e ‘ikai ke nau feinga ke fakalelei‘i ‘a e tōlalo faka‘ekonōmiká. Na‘e pehē ai ‘oku lahi ‘a e ngaahi fonua ‘oku nau fehangahangai mo e malava ke hoko ha ta‘emanonga fakasōsiale, tautefito ki he fa‘ahinga ko ia ‘i he ‘Iulopé mo e feitu‘u ‘Alepeá.”
● ‘I ‘Amelika, “ko e ‘avalisi ‘o e mo‘ua ‘i he kaati fakamo‘uá kuo fakalaka ia ‘i he $11,000, ko e liunga tolu ia mei he 1990,” ko e lau ia ‘a e tohi The Narcissism Epidemic na‘e pulusi ‘i he 2009. ‘Oku tokolahi ‘a e kakai ‘oku nau hoko ‘o ma‘u ha mo‘ua, ko e fakahaa‘i mai ia ‘e he kau fa‘utohí, koe‘uhí pē ke hā ngali koloa‘ia. “Ko e kau ‘Amelika ‘oku nau sio ki he kakai mo e ngaahi kā mo e vala sitailá pea nau fakakaukau kuo pau pē ‘oku nau tu‘umālie,” ko e lau ia ‘a e tohí. “Ko e mo‘oní, ‘oku fa‘a lelei ange ke fakakaukau ‘oku ‘i ai honau mo‘ua.”
Ko e me‘a kuo pau ke liliú: ‘Oku totonu ke ‘i ai ha ngāue ki he toko taha kotoa, fakataha mo e vakai mafamafatatau ki he fakamolé. ‘Oku fakahaa‘i mai ‘e he Tohi Tapú ko e “pa‘anga ko e malu‘anga,” ka ‘oku toe fakatokanga mai ai “ko e ‘ofa ki he pa‘angá ko ha aka ia ‘o e ngaahi fa‘ahinga me‘a kotoa pē ‘oku koví.”—Koheleti 7:12; 1 Tīmote 6:10.
Mei he fakamatala ‘i he peesi 4 ki he 8, ‘oku hā ngalingali nai ‘oku si‘i ‘a e makatu‘unga ke falala-pau ai ki he kaha‘ú. Kae kehe, ko e tu‘ungá ‘oku ‘ikai ta‘e‘iai ha ‘amanaki. Ko hotau māmaní ‘e liliu ki he lelei ange—ka ‘e ‘ikai ke fakafou mai ia ‘i he ngaahi feinga ‘a e ngaahi founga-pule fakaetangatá.
[Puha/Kalafi ‘i he peesi 5]
Ko e hā ‘oku pehē ‘e he to‘utupú te nau liliu fekau‘aki mo e māmaní? Fakatatau ki he Uepisaiti 4children.org, ko ha savea ‘i Pilitānia ko e ni‘ihi ‘o e fānau ‘e toko 2,000 ‘i he vaha‘a ‘o e ta‘u 4 mo e 14 na‘e hā ai ko e ngaahi me‘a eni te nau faí:
(Kalafi)
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
100%
TA‘OFI ‘A E FIEKAIÁ
FAKANGATA ‘A E TAÚ
TO‘O ATU ‘A E MASIVÁ
75%
FAKATUPUNGA KE TŌ‘ONGAFAI ‘I HE TU‘UNGA TATAU KI HE KAKAI KOTOA
TA‘OFI ‘A E ‘ALU KE MAFANA ANGE ‘A E FO‘I KOLOPÉ
50%
25%
0%
[Puha/Kalafi ‘i he peesi 5]
Ko ha savea ‘i he 2009 na‘e fakahoko ‘e he Bertelsmann Foundation ‘i Siamane na‘e fakahaa‘i ai ‘a e hoha‘a lahi taha ‘o e ni‘ihi ‘o e to‘utupu ‘e toko 500 ‘i he vaha‘a ‘o e ta‘u 14 mo e 18.
‘Oku kau he ngaahi ‘īsiu na‘e fakakaukau ki ai ‘a e to‘utupú ‘oku ‘ikai loko mahu‘ingá ko e tautoitoí mo e tupu tokolahí. Na‘a mo e faingata‘a fakapa‘angá na‘e hiki ia ‘i lalo ‘i he lisi ‘o e ngaahi me‘a ke fakamu‘omu‘á. Fakatatau ki he fakamatala ‘a e Bertelsmann Foundation, ‘oku hoko ení koe‘uhí ko e to‘utupu na‘e fai ki ai ‘a e saveá kuo te‘eki ai ke nau fetaulaki kinautolu mo e ngaahi palopalema ko eni ‘i he mo‘uí tonu.
(Kalafi)
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
100%
75%
MASIVA
FELILIUAKI E ‘EÁ MO E FAKA‘AUHA ‘O E ‘ĀTAKAÍ
‘IKAI HA ME‘AKAI MO HA VAI INU
NGAAHI MAHAKI MAFOLALAHIA ‘I MĀMANI LAHI
50%
25%
0%
