Founga Ke Tau Kofu‘aki pea Hokohoko Atu Hono ‘Ai ‘a e Anga‘itangata Fo‘oú
“Mou kofu‘aki kimoutolu ‘a e anga‘itangata fo‘oú.”—KOL. 3:10.
HIVA: 43, 27
1, 2. (a) ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i ‘oku malava ke tau kofu‘aki ‘a e anga‘itangata fo‘oú? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘a ia ko e konga ia ‘o e anga‘itangata fo‘oú te tau ako ki ai ‘i he Kolose 3:10-14?
‘I HE Liliu Tohi Tapu ‘o e Māmani Fo‘oú ‘o e Tohi Tapu Mā‘oni‘oní, ‘oku tu‘o ua ai ‘etau ma‘u ‘a e kupu‘i lea “anga‘itangata fo‘ou.” (‘Ef. 4:24; Kol. 3:10) ‘Oku ‘uhinga ení ki ha anga‘itangata “na‘e fakatupu ‘o fakatatau ki he finangalo ‘o e ‘Otuá.” ‘Oku malava ke tau kofu‘aki ‘a e anga‘itangata fo‘ou ko ení? ‘Io. Na‘e fakatupu ‘e Sihova ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i hono ‘īmisí, ko ia ‘oku malava ai ke tau fa‘ifa‘itaki ki hono ngaahi ‘ulungaanga faka‘ofo‘ofá.—Sēn. 1:26, 27; ‘Ef. 5:1.
2 Ko e mo‘oni koe‘uhí ko ‘etau ma‘u tukufakaholo ‘a e ta‘ehaohaoá, ‘oku tau ma‘u kotoa ai ‘a e ngaahi holi fehālaaki ‘i he taimi ‘e ni‘ihi. ‘Oku toe uesia foki kitautolu ‘e hotau ‘ātakaí. Ka ‘i he tokoni mohu meesi ‘a Sihová, ‘oku lava ai ke tau hoko ko e fa‘ahinga kakai ‘okú ne fiema‘u mai kitautolu ki aí. Ke tokoni‘i kitautolu ke tau fakapapau‘i ke fai ení, tau lāulea angé ki ha ngaahi ‘ulungaanga ‘a ia ko e konga ia ‘o e anga‘itangata fo‘oú. (Lau ‘a e Kolose 3:10-14.) Pea te tau sio leva ki he founga ‘e lava ke tau fakahāhā ai ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko ení ‘i he‘etau ngāue fakafaifekaú.
“KO KIMOUTOLU KOTOA ‘OKU MOU TAHA PĒ”
3. Ko e hā ‘a e ‘ulungaanga ‘e taha ‘a ia ko e konga ia ‘o e anga‘itangata fo‘oú?
3 Na‘e fakamatala‘i ‘e Paula ko e ta‘efilifilimānakó ko ha konga mahu‘inga ia ‘o e anga‘itangata fo‘oú. Na‘á ne pehē: “‘Oku ‘ikai ‘i ai ha faikehekehe ‘i he Kalisí mo e Siú, kamú mo e ta‘ekamú, muli, Sitia, pōpula, pe tangata tau‘atāiná.” * (Sio ki he fakamatala ‘i lalo.) ‘I he fakataha‘angá, ‘oku ‘ikai totonu ke ongo‘i ‘e ha taha ‘okú ne lelei ange ia ‘i he ni‘ihi kehé koe‘uhí ko e matakali, fonua pe ko hono tu‘unga ‘i he koló. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘i he tu‘unga ko e kau muimui ‘o Kalaisí, ‘oku tau “taha pē.”—Kol. 3:11; Kal. 3:28
4. (a) ‘Oku fiema‘u ke fēfē ‘a e fakafeangai ‘a e kau sevāniti ‘a Sihová ki he ni‘ihi kehé? (e) Ko e hā ‘a e tu‘unga ‘e lava ke hoko ko e pole ki he fā‘ūtaha faka-Kalisitiané?
4 ‘I he taimi ‘oku tau kofu‘aki ai ‘a e anga‘itangata fo‘oú, ‘oku tau fakafeangai ai ki he kakai kotoa pē ‘i he anga-faka‘apa‘apa mo e ngeia, ‘o tatau ai pē pe ko e hā ‘a honau matakalí pe puipuitu‘á. (Loma 2:11) ‘I he feitu‘u ‘e ni‘ihi ‘o e māmaní, ‘oku lava ke mātu‘aki faingata‘a eni. Ko e fakatātaá, ‘i he kuohilí ‘i ‘Afilika Tonga, na‘e vahe‘i ai ‘e he pule‘angá ‘a e ngaahi feitu‘u ke nofo fakamatakali ai ‘a e kakaí. Ko e tokolahi taha ‘o e kakai aí, ‘o kau ai ‘a e Kau Fakamo‘oní, ‘oku nau kei nofo pē ‘i he feitu‘u ko ení. Na‘e fiema‘u ‘e he Kulupu Pulé ke fakalototo‘a‘i hotau fanga tokouá ke nau “fano atu.” Ko ia ‘i ‘Okatopa 2013, na‘a nau tali ai ha fokotu‘utu‘u makehe ‘a ia na‘e tokoni ia ki he fanga tokoua mei he ngaahi matakali kehekehe ke nau fe‘ilongaki lelei ange ai.—2 Kol. 6:13, fakamatala ‘i lalo.
5, 6. (a) Ko e hā ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u na‘e fai ‘i ha fonua ‘e taha ke tokoni‘i ai ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá ke nau toe fā‘ūtaha angé? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.) (e) Ko e hā ‘a e ola na‘e ma‘u mei aí?
5 Na‘e fai ‘e he fanga tokouá ha ngaahi fokotu‘utu‘u ke lava ‘i he faka‘osinga uike ‘e ni‘ihi ‘o feohi fakataha ai ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘o ha fakataha‘anga ‘e ua ‘okú na lea kehekehe pe matakali kehekehe. Ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine mei he ongo fakataha‘angá na‘a nau kau atu ‘i he ngāue fakamalangá, ‘alu fakataha ki he ngaahi fakatahá, pea fe‘a‘ahi‘aki ki honau ngaahi ‘apí. Ko e ngaahi fakataha‘anga ‘e lauingeau na‘a nau kau ‘i he fokotu‘utu‘u ko ení, pea na‘e ma‘u ai ‘e he ‘ōfisi va‘á ha ngaahi līpooti lelei. Na‘e a‘u ‘o maongo eni ki he fa‘ahinga na‘e ‘ikai ko e Kau Fakamo‘oni. Ko e fakatātaá, na‘e pehē ‘e ha faifekau ‘e taha: “‘Oku ‘ikai ko ha Fakamo‘oni au, ka te u pehē ‘oku mou ma‘u ha ngāue fakamalanga ‘oku tu‘u-ki-mu‘a ‘ene fokotu‘utu‘u māú, pea ‘oku mou fā‘ūtaha fakamatakali.” Na‘e fēfē ‘a e ongo‘i ‘a e fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ‘o fekau‘aki mo e fokotu‘utu‘u ko ení?
6 ‘I he ‘uluaki taimí, na‘e ongo‘i manavasi‘i ai ha tuofefine lea faka-Kosa ko Noma ke ne fakaafe‘i ‘a e Kau Fakamo‘oni mei he fakataha‘anga lea faka-Pilitāniá ki hono ki‘i ‘api masivá. Ka ‘i he hili ‘ene malanga fakataha mo e Kau Fakamo‘oni pālangí mo ‘a‘ahi ki honau ‘apí, na‘á ne ongo‘i fiemālie ange. Na‘á ne pehē: “Ko e kakai anga-maheni pē kinautolu ‘o hangē ko kitautolú!” Ko ia ‘i he taimi na‘e ha‘u ai ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine mei he fakataha‘anga lea faka-Pilitāniá ‘o malanga fakataha mo e fakataha‘anga lea faka-Kosá, na‘e fakaafe‘i ai ‘e Noma ‘a e ni‘ihi ‘o kinautolu ke nau kai ‘i hono ‘apí. Na‘e maongo kiate ia ‘i he‘ene fakatokanga‘i atu ‘a e taha ‘o ‘ene kau ‘a‘ahí, ko ha tokotaha mātu‘a pālangi na‘á ne tangutu fiefia pē ‘i ha ki‘i nge‘esi puha pelesitiki. Mālō mo e polokalama hokohoko ko ení, ke ma‘u ai ‘e he fanga tokouá mo e fanga tuofāfine tokolahi, ha ngaahi kaume‘a fo‘ou pea hokohoko atu ai ‘enau maheni mo e fa‘ahinga mei he ngaahi puipuitu‘a kehekehe.
KOFU‘AKI KIMOUTOLU ‘A E MANAVA‘OFÁ MO E ANGA-LELEÍ
7. Ko e hā ‘oku fiema‘u ai ke tau fakahāhā ma‘u pē ‘a e manava‘ofá?
7 ‘E kei fetaulaki pē ‘a e kakai ‘a Sihová mo e ngaahi ‘ahi‘ahi kae ‘oua kuo ngata ‘a e māmani ‘o Sētané. ‘E uesia kotoa nai kitautolu ‘e he ta‘ema‘ungāué, puke lahi, fakatanga, fakatamaki ‘Ef. 4:32) Ko e ongo ‘ulungaanga ko ení ko e konga ia ‘o e anga‘itangata fo‘oú. Te na tokoni‘i kitautolu ke tau fa‘ifa‘itaki ki he ‘Otuá pea fakafiemālie‘i ‘a e ni‘ihi kehé.—2 Kol. 1:3, 4.
fakanatula, mole ‘o e ngaahi koloá koe‘uhi ko e faihiá pe ngaahi faingata‘a kehe. Ke tau fetokoni‘aki lolotonga ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahí, ‘oku fiema‘u ke tau ma‘u ‘a e manava‘ofa mo‘oni. ‘E ue‘i kitautolu ‘e he manava‘ofa kaungāongo‘í ke tau fakafeangai ai ki he ni‘ihi kehé ‘i he anga-lelei. (8. Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a lelei ‘e lava ke hoko ‘i he‘etau manava‘ofa mo anga-lelei ki he tokotaha kotoa ‘i he fakataha‘angá? ‘Omai ha fakatātā.
8 ‘E lava fēfē ke tau fakahāhā ‘a e anga-lelei lahi ange ki he fa‘ahinga ‘i he‘etau fakataha‘angá kuo hiki mai mei ha fonua ‘e taha pe ‘oku nau tukuhāusia? ‘Oku fiema‘u ke tau talitali lelei kinautolu, hoko ko honau ngaahi kaume‘a, pea ‘ai ke nau ongo‘i lata. (1 Kol. 12:22, 25) Ko e fakatātaá, ko Dannykarl na‘á ne hiki mei Filipaini ki Siapani. Koe‘uhí ko ha muli ia, na‘e ‘ikai ke fakafeangai lelei kiate ia ‘o hangē ko e kau ngāue kehe ‘i he ngāue‘angá. Pea na‘á ne ma‘u ha fakataha ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová. Na‘e pehē ‘e Dannykarl: “Meimei ko e kotoa ‘o e kau ma‘u fakatahá ko e kau Siapani, neongo ia na‘a nau talitali māfana au, ‘o hangē pē na‘a mau maheni fuoloá.” Ko e anga-lelei ‘a e fanga tokouá na‘e hokohoko atu ai ‘enau tokoni‘i ia ke ne ‘unu‘unu ofi kia Sihova. Na‘e faai atu pē ‘o papitaiso ‘a Dannykarl, pea ‘okú ne ngāue ‘i he ‘ahó ni ko ha mātu‘a. ‘Oku fiefia ‘a hono kaungāmātu‘á ‘i he‘ene hoko mo hono uaifí, ko Jennifer, ko e konga ‘o e fakataha‘angá pea ‘oku nau pehē: “‘Okú na ma‘u ha mo‘ui faingofua ‘i hona tu‘unga ko e ongo tāimu‘a pea ‘okú na fokotu‘u ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘i he fuofua kumi ki he Pule‘angá.”—Luke 12:31.
9, 10. ‘Omai ha ongo fakatātā ‘o e ngaahi ola lelei ‘oku ma‘u ‘i he‘etau fakahaa‘i ‘a e manava‘ofá ‘i he ngāue fakafaifekaú.
9 ‘Oku tau ma‘u ‘a e faingamālie ke fai “ha ngāue ‘oku leleí ki he tokotaha kotoa” ‘i he taimi ‘oku tau malanga‘i ai ‘a e ongoongo lelei ‘o e Pule‘angá. (Kal. 6:10) Ko e Kau Fakamo‘oni tokolahi ‘oku nau ongo‘i manava‘ofa ki he fa‘ahinga ‘oku hiki maí pea ‘oku nau feinga ke ako ‘enau leá. (1 Kol. 9:23) Ko ‘enau ngaahi feingá kuo ma‘u ai ‘a e ngaahi ola lelei. Ko e fakatātaá, ko ha tuofefine tāimu‘a ‘i ‘Aositelēlia ko Tiffany, na‘á ne ako ‘a e lea faka-Suahilí kae lava ke ne tokoni ki ha fakataha‘anga Suahili ‘i he kolo ko Pilisipeiní. Neongo na‘e faingata‘a hono ako ‘a e leá, na‘e hoko ‘o toe mohu ‘uhinga ange ‘ene mo‘uí. ‘Oku pehē ‘e Tiffany: “Kapau ‘okú ke loto ke ma‘u ha ngāue fakafaifekau fakafiefia, ko e ngāue ‘i ha fakataha‘anga lea muli ‘oku fe‘unga ia mo koe. ‘Oku hangē ia ‘okú ke folau ‘eve‘eva ‘o ‘ikai mavahe mei ho koló. Te ke hokosia ai ‘etau fetokoua‘aki ‘i māmani lahí mo siotonu ‘i he fā‘ūtaha fakaofo ko iá.”
10 Na‘e fai ‘a e me‘a meimei tatau ‘e ha fāmili ‘i Siapani. Ko e ‘ofefiné ko Sakiko, ‘okú ne pehē: “Na‘a mau fa‘a fetaulaki ‘i he ngāue fakafaifekaú mo e kau Pelēsila na‘a nau hiki mai. ‘I he taimi na‘a Fakahā 21:3, 4 pe ko e Saame 37:10, 11, 29, na‘a nau tokanga lelei pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi na‘e a‘u ‘o nau tangi.” Na‘e ongo‘i manava‘ofa ‘a e fāmilí ki he kau hiki mai ko ení pea na‘a nau loto ke tokoni‘i kinautolu ke nau ako ‘a e mo‘oní, ko ia na‘e kamata ke nau ako ‘a e lea faka-Potukalí ‘i he tu‘unga ko ha fāmili. Ki mui ai, na‘e tokoni ‘a e fāmilí ke kamata‘i ha fakataha‘anga lea faka-Potukali. ‘I he faai mai ‘a e ngaahi ta‘ú, kuo nau tokoni‘i ai ‘a e tokolahi ‘i he fa‘ahinga kuo hiki maí ke nau hoko ko e kau sevāniti ‘a Sihova. ‘Oku pehē ‘e Sakiko: “Na‘e fiema‘u ‘a e ngāue lahi ke ako ai ‘a e lea faka-Potukalí, ka ko e ngaahi tāpuakí ‘oku mahulu atu ia ‘i he ngaahi feinga na‘a mau faí. ‘Oku mau fakamālō lahi ai kia Sihova.”—Lau ‘a e Ngāue 10:34, 35.
mau fakahaa‘i ange ai ‘a e ngaahi konga Tohi Tapu mei he‘enau Tohi Tapu faka-Potukalí, ‘o hangē ko eKOFU‘AKI KIMOUTOLU ‘A E ANGA-FAKATŌKILALÓ
11, 12. (a) Ko e hā ‘oku fiema‘u ai ke tau ma‘u ‘a e taumu‘a totonu ki he kofu‘aki ‘a e anga‘itangata fo‘oú? (e) Ko e hā te ne tokoni‘i kitautolu ke tau nofo‘aki anga-fakatōkilaló?
11 Ko ‘etau taumu‘a ki he kofu‘aki ‘a e anga‘itangata fo‘oú kuo pau ke fakalāngilangi‘i ai ‘a Sihova, ‘o ‘ikai ko hono ma‘u ‘a e fakahīkihikí mei he ni‘ihi kehé. Manatu‘i na‘a mo ha ‘āngelo haohaoa na‘á ne hoko ‘o pōlepole mo faiangahala. (Fakafehoanaki mo e ‘Isikeli 28:17.) ‘Oku tau ta‘ehaohaoa, ko ia ‘oku toe faingata‘a ange kiate kitautolu ke tau faka‘ehi‘ehi mei he pōlepolé. Neongo ia, ‘e lava ke tau kofu‘aki kitautolu ‘a e anga-fakatōkilaló. Ko e hā te ne tokoni‘i kitautolu ke tau fai ení?
12 Ko e me‘a ‘e taha te ne tokoni‘i kitautolu ke tau hoko ‘o anga-fakatōkilaló, ko hono lau ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá ‘i he ‘aho kotoa pē pea fakalaulauloto ki he me‘a ‘oku tau laú. (Teu. 17:18-20) ‘Oku fiema‘u ke tau fakalaulauloto tautefito ki he me‘a na‘e ako‘i mai ‘e Sīsuú pea mo e fa‘ifa‘itaki‘anga fisifisimu‘a ‘o ‘ene anga-fakatōkilaló. (Māt. 20:28) Na‘e anga-fakatōkilalo ‘aupito ‘a Sīsū ‘o ne fufulu ai ‘a e va‘e ‘o ‘ene kau ‘apositoló. (Sione 13:12-17) Ko e toe me‘a ‘e taha ‘e lava ke tau faí ko e lotu kia Sihova ki hono laumālié. ‘E lava ‘e hono laumālié ke tokoni‘i kitautolu ke tau‘i ha fa‘ahinga hehema pē ke ongo‘i ‘oku tau lelei ange ‘i he ni‘ihi kehé.—Kal. 6:3, 4; Fil. 2:3.
13. Ko e hā ‘a e ngaahi pale ‘i he hoko ‘o anga-fakatōkilaló?
13 Lau ‘a e Palōveepi 22:4. ‘Oku fiema‘u ‘e Sihova ke tau hoko ‘o anga-fakatōkilalo. ‘Oku ‘omai ‘e he anga-fakatōkilaló ‘a e ngaahi pale lahi. ‘I he taimi ‘oku tau anga-fakatōkilalo aí, ‘e hoko ‘a e fakataha‘angá ‘o toe melino mo fā‘ūtaha ange. ‘Ikai ko ia pē, ‘e ‘omai ai ‘e Sihova ‘ene ‘ofa ma‘ata‘ataá. Na‘e pehē ‘e he ‘apositolo ko Pitá: “Ko kimoutolu kotoa ke mou kofu‘aki kimoutolu ‘a e feangafakatōkilalo‘aki, koe‘uhí ‘oku taliteke‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e kau hīkisiá, ka ‘okú ne foaki ‘a e ‘ofa ma‘ata‘ataá ki he kau anga-fakatōkilaló.”—1 Pita 5:5.
KOFU‘AKI KIMOUTOLU ‘A E ANGA-MALUÚ MO E KĀTAKÍ
14. Ko hai ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei taha ‘i he anga-maluú mo e kātakí?
14 ‘I he māmani ‘o e ‘aho ní, kapau ‘oku anga-malū mo kātaki ha taha, ‘oku fa‘a fakakaukau ‘a e ni‘ihi kehé ‘okú ne vaivai. Ka ‘oku ‘ikai ke mo‘oni eni. Ko e ongo ‘ulungaanga faka‘ofo‘ofa ko ení ko e ha‘u ia meia Sihova, ‘a e Tokotaha mālohi taha ‘i he ‘univēsí. Ko ia ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei taha ‘i he anga-maluú mo e kātakí. (2 Pita 3:9) Ko e fakatātaá, fakakaukau ki he kātaki ‘a Sihova ‘i he taimi na‘e fehu‘i ai kiate ia ‘a ‘Ēpalahame mo Loté. (Sēn. 18:22-33; 19:18-21) Fakakaukau atu ki he anga ‘o e kātaki ‘a Sihova ‘i he‘ene feangainga mo e pule‘anga talangata‘a ‘o ‘Isilelí ‘o laka hake ‘i he ta‘u ‘e 1,500.—‘Isi. 33:11.
15. Ko e hā ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū ‘i hono fakahāhā ‘a e anga-maluú mo e kātakí?
15 Ko Sīsuú na‘e “anga-malū.” (Māt. 11:29) Na‘á ne mātu‘aki kātaki‘i ‘a e ngaahi vaivai‘anga ‘o ‘ene kau ākongá. Lolotonga ‘ene ngāue fakafaifekau ‘i he māmaní, na‘e fa‘a fakaanga‘i mo tukuaki‘i ta‘etotonu ‘a Sīsū. Ka na‘á ne anga-malū pē mo kātaki ‘o a‘u ki he‘ene pekia. ‘I he taimi na‘e faingata‘a‘ia lahi ai ‘a Sīsū ‘i he ‘akau fakamamahí, na‘á ne kole ki he‘ene Tamaí ke fakamolemole‘i ‘a e kau tangata na‘a nau tāmate‘i iá. Na‘á ne pehē: “‘Oku ‘ikai te nau ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku nau faí.” (Luke 23:34) Na‘a mo e taimi na‘e mafasia pe faingata‘a‘ia ai ‘a Sīsuú, na‘á ne hanganaki anga-malū mo kātaki.—Lau ‘a e 1 Pita 2:21-23.
16. ‘E lava fēfē ke tau fakahāhā ‘a e anga-maluú mo e kātakí?
16 Na‘e lave ‘a Paula ki he founga ‘e taha ‘e lava ke tau fakahāhā ai ‘a e anga-maluú mo e kātakí ‘i he‘ene tohi: “Hokohoko atu ‘a e fekātaki‘aki mo e fefakamolemole‘aki loto-lelei neongo ai pē ‘o kapau ‘oku ‘i ai ha taha ‘okú ne ma‘u ha ‘uhinga ke lāunga ai fekau‘aki mo ha taha. Hangē tofu pē ko ia ne fakamolemole‘i loto-lelei kimoutolu ‘e Sihová, kuo pau foki ke mou fai ‘a e me‘a tatau.” (Kol. 3:13) Ke tau lava ‘o fakamolemole‘i ‘a e ni‘ihi kehé, ‘oku fiema‘u ke tau anga-malū mo kātaki. ‘E pouaki mo tauhi ma‘u ai heni ‘a e fā‘ūtaha ‘i he fakataha‘angá.
17. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a e anga-maluú mo e kātakí?
17 ‘Oku fiema‘u mai ‘e Sihova ke tau anga-malū mo kātaki‘i ‘a e ni‘ihi kehé. Ko e ongo ‘ulungaanga ko ení ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ia kapau ‘oku tau loto ke mo‘ui ‘i hono māmani fo‘oú. (Māt. 5:5; Sēm. 1:21) ‘I he‘etau anga-malū mo kātakí, ‘oku tau fakalāngilangi‘i ai ‘a Sihova mo tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ‘a e me‘a tatau.—Kal. 6:1; 2 Tīm. 2:24, 25.
KOFU‘AKI KIMOUTOLU ‘A E ‘OFÁ
18. ‘Oku anga-fēfē ‘a e fehokotaki ‘a e ‘ofá mo e ta‘efilifilimānakó?
18 Ko e ngaahi ‘ulungaanga ko eni kuo tau lāulea ki aí ‘oku fehokotaki kotoa ia mo e ‘ofá. Ko e fakatātaá, ko e ākonga ko Sēmisí na‘e pau ke ne akonaki‘i hono fanga tokouá koe‘uhi na‘a nau fakafeangai lelei ange kinautolu ki he kakai tu‘umālié ‘i he kau masivá. Na‘á ne fakamatala‘i ‘oku fepaki eni mo e fekau ‘a e ‘Otuá ke “‘ofa ki ho kaungā‘apí ‘o hangē pē ko ho‘o ‘ofa kiate koé.” Na‘á ne toe pehē: “Kapau ‘oku hokohoko atu ho‘omou filifilimānakó, ‘oku mou faiangahala ai.” (Sēm. 2:8, 9) Kapau ‘oku tau ‘ofa ki he kakaí, he‘ikai ai ke tau tomu‘a fehi‘a ki ha taha koe‘uhí ko hono tu‘unga fakaakó, matakalí pe fakasōsialé. He‘ikai lava ke tau fakangalingali pē ‘oku tau ta‘efilifilimānako. Ko e ta‘efilifilimānakó ‘oku fiema‘u ke hoko ia ko e konga mo‘oni ‘o kitautolu.
19. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke kofu‘aki kitautolu ‘a e ‘ofá?
19 Ko e ‘ofá ‘oku toe “kātaki mo anga-lelei” pea “‘oku ‘ikai te ne fakafuofuolahi.” (1 Kol. 13:4) ‘Oku fiema‘u ke tau kātaki, anga-lelei mo anga-fakatōkilalo, kae lava ke tau hokohoko atu hono vahevahe ‘a e ongoongo leleí ki hotau ngaahi kaungā‘apí. (Māt. 28:19) Ko e ngaahi ‘ulungaanga ko ení ‘oku ‘ai ke toe faingofua ange ai ‘etau feohi mo hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine kotoa ‘i he fakataha‘angá. ‘I he‘etau fakahāhā kotoa ‘a e ‘ofa peheé, ‘e hoko ai ‘etau fakataha‘angá ‘o fā‘ūtaha pea ‘oatu ai ‘a e lāngilangí kia Sihova. ‘E vakai ‘a e ni‘ihi kehé ki he fā‘ūtaha ko ení pea ‘e tohoaki‘i ai kinautolu ki he mo‘oní. Ko ia ‘oku faka‘osi‘aki ‘i hono fakamatala‘i ‘e he Tohi Tapú ‘a e anga‘itangata fo‘oú: “Tuku kehe ‘a e ngaahi me‘á ni kotoa, mou kofu‘aki kimoutolu ‘a e ‘ofá, he ko ha fakama‘u haohaoa ia ‘o e fā‘ūtahá.”—Kol. 3:14.
“HOKOHOKO ATU HONO FAKAFO‘OU”
20. (a) Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i ‘oku totonu ke tau ‘eke hifo kiate kitautolú? Ko e hā hono ‘uhingá? (e) Ko e hā ‘a e kaha‘u fakaofo ‘e lava ke tau fakatu‘amelie atu ki aí?
20 ‘Oku totonu ke tau ‘eke hifo kiate kitautolu kotoa, ‘Ko e hā ‘a e ngaahi liliu ‘oku kei fiema‘u ke u fai kae lava ke u hu‘i atu pea si‘aki ai pē ‘a e anga‘itangata motu‘á?’ Kuo pau ke tau lotu kia Sihova pea kōlenga kiate ia ke ne tokoni‘i kitautolu. ‘Oku fiema‘u ke tau ngāue mālohi ke liliu ‘a e ngaahi fakakaukau pe ngāue halá koe‘uhí kae lava ke tau “ma‘u tofi‘a ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.” (Kal. 5:19-21) ‘Oku toe fiema‘u ke tau ‘eke hifo, ‘‘Oku ou hokohoko atu ‘i hono liliu ‘a e anga ‘o ‘eku fakakaukaú ke u hoko ai ‘o fakahōifua kia Sihova?’ (‘Ef. 4:23, 24) ‘Oku tau ta‘ehaohaoa, ko ia ‘oku fiema‘u ke tau hanganaki ngāue mālohi ke tau kofu‘aki pea hokohoko atu ‘a hono ‘ai ‘a e anga‘itangata fo‘oú. Ko ha fo‘i ngāue hokohoko eni. He mo‘ui fakaofo ē ‘e hoko ‘i he taimi ‘e kofu‘aki ai ‘e he tokotaha kotoa ‘a e anga‘itangata fo‘oú, pea fa‘ifa‘itaki haohaoa ki he ngaahi ‘ulungaanga faka‘ofo‘ofa ‘o Sihová!
^ pal. 3 ‘I he taimi ‘o e Tohi Tapú, na‘e fakakaukau ‘a e kakaí ki he kau Sitiá na‘a nau ta‘esivilaise pea fehi‘anekina‘i kinautolu.