KUPU AKO 34
‘Oku ‘i Ai Ho Ngafa ‘i he Fakataha‘anga ‘a Sihová!
“Hangē tofu pē ko e taha ‘a e sinó ka ‘oku lahi hono ngaahi kupú, pea ko e kotoa ‘o e ngaahi kupu ‘o e sino ko iá, neongo ‘ene lahí, ‘oku nau sino pē taha, ko ia ‘oku pehē pē foki ‘a e Kalaisí.”—1 KOL. 12:12.
HIVA 53 Ngāue Fā‘ūtaha
‘I HE KUPÚ NI *
1. Ko e hā ‘a e monū ‘oku tau ma‘ú?
KO HA monū ia ‘oku tau ma‘u ke hoko ko ha konga ‘o e fakataha‘anga ‘a Sihová! ‘Oku tau kau ki ha palataisi fakalaumālie ‘a ia ‘oku fonu ‘i he kakai melino mo fiefia. Ko e hā ho ngafa ‘i he fakataha‘angá?
2. Ko e hā ‘a e talanoa fakatātā na‘e ngāue‘aki ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘i he‘ene ngaahi tohi fakamānava‘í?
2 ‘E lava ke tau ako ‘a e me‘a lahi fekau‘aki mo e kaveinga ko ení mei ha talanoa fakatātā na‘e ngāue‘aki ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘i he‘ene ngaahi tohi fakamānava‘í. ‘I he‘ene ngaahi tohi ko ení, na‘e fakahoa ‘e Paula ‘a e fakataha‘angá ki he sino ‘o e tangatá. Na‘á ne toe fakahoa ‘a e fa‘ahinga taautaha ‘i he fakataha‘angá ki he ngaahi konga ‘o e sinó.—Loma 12:4-8; 1 Kol. 12:12-27; ‘Ef. 4:16.
3. Ko e hā ‘a e lēsoni ‘e tolu te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?
3 ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he lēsoni mahu‘inga ‘e tolu ‘e lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā ‘a Paulá. ‘Uluakí, te tau ako ai ‘oku ‘i ai hotau ngafa * taki taha ‘i he fakataha‘anga ‘a Sihová. Uá, te tau lāulea ki he me‘a ‘e lava ke tau fai kapau ‘oku faingata‘a ke tau ‘ilo‘i hotau ngafa ‘i he fakataha‘angá. Pea ko e tolú, te tau lāulea ki he ‘uhinga ‘oku fiema‘u ai ke tau hanganaki femo‘uekina ‘i hono fakahoko hotau ngafa ‘i he fakataha‘anga ‘a e ‘Otuá.
‘I AI HOTAU NGAFA TAKI TAHA ‘I HE FAKATAHA‘ANGA ‘A SIHOVÁ
4. Ko e hā ‘oku ako‘i mai ‘i he Loma 12:4, 5?
4 Ko e ‘uluaki lēsoni ‘e lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā ‘a Paulá ko kitautolu taki taha ‘oku ‘i ai hotau ngafa mahu‘inga ‘i he fāmili ‘o Sihová. ‘Oku kamata ‘e Paula ‘ene talanoa fakatātaá ‘aki ‘ene pehē: “Hangē tofu pē ko ‘etau ma‘u ‘i he sino pē taha ‘a e ngaahi kupu lahi, ka ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he ngaahi kupú kotoa ‘a e ngafa tatau, ‘oku pehē pē mo kitautolu, neongo ‘oku tau tokolahi, ‘oku tau sino pē taha ‘o fā‘ūtaha mo Kalaisi, ka ‘i he fakatāutahá ko e ngaahi kupu kitautolu ‘oku tau fekau‘aki.” (Loma 12:4, 5) Ko e hā na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Paulá? Ko kitautolu taautaha ‘oku kehekehe hotau ngafa ‘i he fakataha‘angá, ka ko kitautolu taki taha ‘oku tau mahu‘inga.
5. Ko e hā ‘a e “ngaahi me‘a‘ofa” kuo foaki ‘e Sihova ki he fakataha‘angá?
5 ‘I he taimi ‘okú ke fakakaukau ai ki he fa‘ahinga ‘oku ‘i ai honau ngafa ‘i he fakataha‘angá, ko e me‘a mu‘omu‘a pē nai ‘e ha‘u ki ho‘o fakakaukaú ko e fa‘ahinga ‘oku takimu‘á. (1 Tes. 5:12; Hep. 13:17) Ko e mo‘oni fakafou ‘ia Kalaisi, kuo foaki ‘e Sihova ha “ngaahi me‘a‘ofa ko e kau tangata” ki He‘ene fakataha‘angá. (‘Ef. 4:8) Ko e “ngaahi me‘a‘ofa ko e kau tangata” ko ení ‘oku kau ai ‘a e ngaahi mēmipa ‘o e Kulupu Pulé, fa‘ahinga kuo fakanofo ko e kau tokoni ki he Kulupu Pulé, ngaahi mēmipa ‘o e Kōmiti Va‘á, kau ‘ovasia sēketí, kau faiako ‘i he ngaahi ako fakateokalatí, kau mātu‘á mo e kau sevānití. Ko e kotoa ‘o e fanga tokoua ko ení ‘oku fakanofo kinautolu ‘e he laumālie mā‘oni‘oní ke tokanga‘i ‘a e fanga sipi mahu‘inga ‘a Sihová pea tokanga‘i ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e fakataha‘angá.—1 Pita 5:2, 3.
6. Fakatatau ki he 1 Tesalonaika 2:6-8, ko e hā ‘oku feinga mālohi ‘a e fanga tokoua kuo fakanofo ‘e he laumālie mā‘oni‘oní ke faí?
6 Kuo fakanofo ‘e he laumālie mā‘oni‘oní ‘a e fanga tokoua ke nau fakahoko ‘a e ngaahi fatongia kehekehe. Hangē pē ko e fengāue‘aki ‘a e ngaahi konga ‘o e sinó, hangē ko e nimá mo e va‘é, ke ma‘u ‘aonga mei ai ‘a e sinó kotoa, ko e fanga tokoua kuo fakanofo ‘e he laumālie mā‘oni‘oní ‘oku nau ngāue mālohi ke ma‘u ‘aonga mei ai ‘a e fakataha‘angá kotoa. ‘Oku ‘ikai ke nau kumi ha lāngilangi fakafo‘ituitui. ‘I hono kehé, ‘oku nau feinga mālohi ke langa hake mo fakaivimālohi‘i honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. (Lau ‘a e 1 Tesalonaika 2:6-8.) He fakamālō ē ko kitautolu kia Sihova ki he kau tangata ta‘esiokita mo taau fakalaumālie ko iá!
7. Ko e hā ‘a e ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘e he tokolahi ‘i he ngāue taimi-kakató?
7 ‘Oku ‘i ai ‘a e ni‘ihi ‘i he fakataha‘angá kuo fakanofo nai kinautolu ke hoko ko e kau misinale, kau tāimu‘a makehe pe kau tāimu‘a tu‘uma‘u. Ko hono mo‘oní, kuo ‘ai ‘e he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘i māmani lahi ‘a e ngāue fakamalangá mo e ngaohi ākongá ko ‘enau ngāue tu‘uma‘ú ia. ‘I he‘enau fai iá, kuo nau tokoni‘i ai ‘a e tokolahi ke nau hoko ko e kau ākonga ‘a Kalaisi Sīsū. Neongo ko e kau ‘evangeliō taimi-kakato ko ení ‘oku si‘i pē ‘enau ngaahi me‘a fakamatelié, kuo fakapale‘i kinautolu ‘e Sihova ‘aki ha mo‘ui fonu tāpuekina. (Mk. 10:29, 30) ‘Oku tau koloa‘aki ‘a e si‘i fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ko ení, pea ‘oku tau hounga‘ia ‘i he‘enau hoko ko e konga ‘o e fakataha‘angá!
8. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai kia Sihova ‘a e tokotaha malanga kotoa pē ‘o e ongoongo leleí?
8 Ko e fanga tokoua ‘osi fakanofó pē mo e kau ngāue fakafaifekau taimi-kakató ‘oku ‘i ai honau ngafa ‘i he fakataha‘angá? ‘Ikai ‘aupito! Ko e tokotaha malanga kotoa pē ‘o e ongoongo leleí ‘oku mahu‘inga ki he ‘Otuá mo e fakataha‘angá. (Loma 10:15; 1 Kol. 3:6-9) Ko hono mo‘oní, ko e taha ‘o e ngaahi taumu‘a mahu‘inga taha ‘a e fakataha‘angá ko hono ngaohi ‘a e kakaí ko e kau ākonga ‘a hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. (Māt. 28:19, 20; 1 Tīm. 2:4) Ko e fa‘ahinga kotoa ‘oku kau ki he fakataha‘angá, fakatou‘osi ‘a e kau malanga ‘osi papitaiso mo te‘eki papitaiso, ‘oku nau feinga ke fakamu‘omu‘a ‘a e ngāue ko ení.—Māt. 24:14.
9. Ko e hā ‘oku tau koloa‘aki ai hotau fanga tuofāfine Kalisitiané?
Luke 8:2, 3; Ngā. 16:14, 15; Loma 16:3, 6; Fil. 4:3; Hep. 11:11, 31, 35) He fakamālō ē ko kitautolu kia Sihova koe‘uhi ko e kau fefine Kalisitiane ‘i he‘etau ngaahi fakataha‘angá, ‘a ia ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi ‘ulungaanga faka‘ofo‘ofa hangē ko ení!
9 ‘Oku ‘oange ‘e Sihova ki he fanga tuofāfine Kalisitiané ha ngafa fakangeingeia ‘i he fakataha‘angá. ‘Okú ne fakamahu‘inga‘i ‘a e ngaahi uaifi, fa‘ē, kau uitou mo e fanga tuofāfine te‘eki mali ko eni ‘oku nau tauhi mateaki kiate iá. ‘Oku fa‘a lave ‘a e Folofolá ki he kau fefine tu‘u-ki-mu‘a na‘a nau fakahōifua‘i ‘a e ‘Otuá. ‘Oku fakaongoongolelei‘i kinautolu ‘i he‘enau fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘i he poto, tui, faivelenga, loto-to‘a, nima-homo mo e ngaahi ngāue lelei. (10. Ko e hā ‘oku tau fakamahu‘inga‘i ai ‘etau kau ta‘umotu‘á?
10 Ko ha toe tāpuaki foki kiate kitautolu ke ma‘u ‘a e fa‘ahinga ta‘umotu‘a tokolahi. Ko e ngaahi fakataha‘anga ‘e ni‘ihi ‘oku ‘i ai ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ta‘umotu‘a kuo nau lī‘oa mateaki ‘enau mo‘uí kotoa ki he tauhi kia Sihová. Ko e fa‘ahinga ta‘umotu‘a ‘e ni‘ihi na‘a nau toki ako ki muí ni mai ‘a e mo‘oní. Pe ko e hā pē ‘a e tu‘ungá, ko e fa‘ahinga ta‘umotu‘á ‘oku nau fekuki nai mo e mahamahakí ‘i he faka‘a‘au ke nau motu‘a angé. ‘Oku fakangatangata nai ‘e he ngaahi palopalema ko ení ‘a e me‘a ‘oku lava ke nau fai ‘i he fakataha‘angá mo e ngāue fakamalangá. Neongo iá, ko e fa‘ahinga ta‘umotu‘a ko ení ‘oku nau fai ‘a e me‘a ‘oku nau malavá ‘i he ngāue fakafaifekaú, pea ‘oku nau ngāue‘aki ‘a e kotoa honau iví ke fakalototo‘a‘i mo ako‘i ‘a e ni‘ihi kehé! Pea ‘oku tau ma‘u ‘aonga mei he‘enau taukeí. ‘Oku nau mātu‘aki faka‘ofo‘ofa kia Sihova pehē foki kiate kitautolu.—Pal. 16:31.
11-12. Kuo anga-fēfē hono fakalototo‘a‘i koe ‘e he fānau ‘i he fakataha‘angá?
11 Fakakaukau foki ki he‘etau fānaú. ‘Oku nau fehangahangai mo e ngaahi pole lahi ‘i he‘enau tupu hake ‘i he māmani ko eni ‘oku pule‘i ‘e Sētane ko e Tēvoló mo ‘ene ngaahi filōsofia fulikivanú. (1 Sio. 5:19) Neongo ia, ‘oku fakalototo‘a kiate kitautolu kotoa ke sio ki he‘etau fānaú ‘oku nau tali ‘i he fakatahá, kau ‘i he ngāue fakafaifekaú pea taukapo‘i loto-to‘a ‘enau tuí. ‘Io, ko kimoutolu fānau ‘oku ‘i ai homou ngafa mahu‘inga ‘i he fakataha‘anga ‘a Sihová!—Saame 8:2.
12 Kae kehe, ‘oku fāinga ‘a e ni‘ihi hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ke tui pe ‘oku ‘i ai hanau ‘aonga ki he fakataha‘angá. Ko e hā ‘e lava ke ne tokoni‘i kitautolu taautaha ke tau tui ‘oku ‘i ai hotau ngafa ‘i he fakataha‘angá? Tau vakai angé ki aí.
‘ILO‘I HO NGAFA ‘I HE FAKATAHA‘ANGÁ
13-14. Ko e hā ‘oku ongo‘i nai ai ‘e he ni‘ihi ‘oku ‘ikai hanau ‘aonga ki he fakataha‘angá?
13 Fakatokanga‘i ‘a e lēsoni hono ua ‘e lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā ‘a Paulá. ‘Okú ne taki ‘a e tokangá ki ha palopalema ‘oku fekuki mo e tokolahi he ‘ahó ni; ‘oku faingata‘a ke nau tui ‘oku ‘i ai honau ‘aonga ki he fakataha‘angá. ‘Oku tohi ‘e Paula: “Kapau ‘e pehē ‘e he va‘é, ‘Koe‘uhí ‘oku ‘ikai ko ha nima au, ‘oku ‘ikai ko ha konga au ia ‘o e sinó,’ ‘oku ‘uhinga iá ‘oku ‘ikai ko ha konga ia ‘o e sinó? Pea kapau ‘e pehē ‘e he telingá, ‘Koe‘uhí ‘oku ‘ikai ko ha mata au, ‘oku ‘ikai ko ha konga au ia ‘o e sinó,’ ‘oku ‘uhinga iá ‘oku ‘ikai ko ha konga ia ‘o e sinó?” (1 Kol. 12:15, 16) Ko e hā na‘e ako‘i mai heni ‘e Paulá?
14 Kapau ‘okú ke fakahoa koe ki he ni‘ihi kehe ‘i he fakataha‘angá, he‘ikai nai ke ke sio ai ki ho ‘aongá tonu. ‘Oku ‘i ai ‘a e ni‘ihi ‘i he fakataha‘angá ‘oku nau ma‘u nai ‘a e me‘a‘ofa ko e kau faiako, kau fokotu‘utu‘u maau pe kau tauhi-sipi pōto‘i. Mahalo ‘okú ke ongo‘i ‘oku ‘ikai ke ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a‘ofa tatau mo kinautolú. ‘Oku fakahaa‘i heni ‘okú ke anga-fakatōkilalo mo anga-fakanānā. (Fil. 2:3) Kae tokanga. Kapau ‘okú ke fakahoa ma‘u pē koe ki he fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ha ngaahi talēniti makehe, te ke loto-si‘i ai. Te ke ongo‘i nai ‘o hangē ko ia na‘e lave ki ai ‘a Paulá, ‘oku ‘ikai ‘aupito ke ‘i ai hao ngafa ‘i he fakataha‘angá. Ko e hā ‘e lava ke ne tokoni‘i koe ke fekuki mo e ngaahi ongo‘i peheé?
15. Fakatatau ki he 1 Kolinitō 12:4-11, ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau lāu‘ilo fekau‘aki mo ha ngaahi me‘a‘ofa nai ‘oku tau ma‘u?
15 Fakakaukau ki he mo‘oni‘i me‘a ko ení: Na‘e foaki ‘e Sihova ki he ni‘ihi ‘o e kau Kalisitiane ‘i he ‘uluaki senitulí ‘a e ngaahi me‘a‘ofa fakaemana ‘o e laumālie mā‘oni‘oní, ka na‘e ‘ikai ke ma‘u ‘e he kotoa ‘o e kau Kalisitiané ‘a e ngaahi me‘a‘ofa tatau. (Lau ‘a e 1 Kolinitō 12:4-11.) Na‘e foaki ‘e Sihova kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a‘ofa mo e malava kehekehe, ka ko e Kalisitiane taki taha na‘e ‘aonga. ‘I he ‘ahó ni, ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a‘ofa fakaemana ‘o e laumālie mā‘oni‘oní. Ka ‘oku kei ngāue‘aki pē ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ení. ‘Oku ‘ikai nai ke tau ma‘u ‘a e ngaahi talēniti tatau, ka ko kitautolu kotoa ‘oku tau ‘aonga kia Sihova.
16. Ko e hā ‘a e fale‘i mei he ‘apositolo ko Paulá ‘oku fiema‘u ke tau ngāue‘akí?
16 ‘I he ‘ikai ke tau fakahoa kitautolu ki he kau Kalisitiane kehé, ‘oku fiema‘u ke tau ngāue‘aki ‘a e fale‘i fakamānava‘i ‘a e ‘apositolo ko Paulá: “Tuku ki he tokotaha taki taha ke ne sivisivi‘i ‘ene ngaahi ngāue pē ‘a‘aná, pea te ne ma‘u leva ai ha ‘uhinga ke fiefia ‘i he fekau‘aki mo ia toko taha pē, ‘o ‘ikai ‘i hono fakahoa atu ki ha taha kehe.”—Kal. 6:4.
17. ‘E anga-fēfē ‘etau ma‘u ‘aonga kapau ‘oku tau muimui ki he fale‘i ‘a Paulá?
17 Kapau ‘oku tau muimui ‘i he fale‘i fakamānava‘i ‘a Paulá pea sivisivi‘i ‘etau ngāué tonu, ‘e kamata nai ai ke tau ‘ilo‘i ‘oku tau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a‘ofa mo e malava makehe. Ko e fakatātaá, ko ha mātu‘a ‘oku ‘ikai nai ke ne hoko ko ha faiako pōto‘i ‘i he peletifōmú, ka ‘okú ne pōto‘i nai ‘i he ngāue ngaohi ākongá. Pe ‘oku ‘ikai nai ke ne fu‘u fokotu‘utu‘u maau ‘o hangē ko e kau mātu‘a kehe ‘i he‘ene fakataha‘angá, ka ‘okú ne ‘iloa nai ko ha tauhi-sipi anga-‘ofa ‘a ia ko e kau malangá ‘oku nau ongo‘i tau‘atāina ke fakaofiofi kiate ia ki ha fale‘i Fakatohitapu. Pe ‘oku ‘ilo‘i nai ia ko ha tokotaha anga-talitali kakai. (Hep. 13:2, 16) ‘I he‘etau vakai mā‘ala‘ala ki hotau ngaahi mālohingá mo e me‘a‘ofá, te tau ma‘u ai ‘a e ‘uhinga ke ongo‘i lelei fekau‘aki mo e me‘a ‘oku lava ke tau fai ‘i he fakataha‘angá. Pea ‘oku ngalingali he‘ikai ke tau meheka ai ki hotau fanga tokoua ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a‘ofa ‘oku kehe ia meiate kitautolú.
18. ‘E lava fēfē ke tau fakatupulekina ‘etau ngaahi malavá?
18 Tatau ai pē pe ko e hā hotau ngafa ‘i he fakataha‘angá, ko kitautolu kotoa ‘oku totonu ke tau holi ke fakalelei‘i ‘etau ngāué pea fakatupulekina ‘etau ngaahi malavá. Ke tokoni ki he‘etau fakalakalaká, ‘oku ‘omai ‘e Sihova ‘a e ako faka‘ofo‘ofa fakafou ‘i he‘ene kautahá. Ko e fakatātaá, ‘i he‘etau fakataha lolotonga e uiké, ‘oku tau ma‘u ai ‘a e fakahinohino ki he founga ke tau hoko ‘o lavame‘a ange ai ‘i he‘etau ngāue fakafaifekaú. ‘Okú ke ngāue‘aki kakato ‘a e ako ko iá?
19. ‘E lava fēfē ke ke a‘usia ‘a e taumu‘a ke kau ki he Ako Ma‘á e Kau ‘Evangeliō ‘o e Pule‘angá?
19 Ko ha toe polokalama ako fakaofo ‘e taha ko e Ako Ma‘á e Kau ‘Evangeliō ‘o e Pule‘angá. Ko e ako ko ení ‘oku ‘atā ki he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘oku nau kau ‘i he ngāue fakafaifekau taimi-kakató ‘a ia ‘oku nau ta‘u 23 ki he 65. ‘E hā ngali nai he‘ikai ‘aupito te ke a‘usia ‘a e taumu‘a ko ení. Ka ‘i he ‘ikai ke ‘ai ha lisi ‘o e ngaahi ‘uhinga ‘oku ‘ikai te ke lava ai ‘o kau ki aí, ‘ai ha lisi ‘o e ngaahi ‘uhinga ‘okú ke loto ai ke kau ki aí. Pea ‘ai leva ha palani ke tokoni kiate koe ke a‘usia ai ‘a e ngaahi fiema‘u paú. ‘I he tokoni ‘a Sihová fakataha mo ho‘o ngāue mālohí, ko e me‘a nai ‘oku hā ngali ta‘emalava kiate koé ‘e malava mo‘oni ia.
NGĀUE‘AKI HO‘O NGAAHI ME‘A‘OFÁ KE LANGA HAKE ‘A E FAKATAHA‘ANGÁ
20. Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he Loma 12:6-8?
20 Ko e lēsoni hono tolu ‘e lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā ‘a Paulá ‘oku ma‘u ‘i he Loma 12:6-8. (Lau.) ‘Oku toe fakahaa‘i heni ‘e Paula ko e fa‘ahinga ‘i he fakataha‘angá ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi me‘a‘ofa kehekehe. Ka ‘okú ne fakamamafa‘i he taimi ko ení ‘a e totonu ke tau ngāue‘aki ha me‘a‘ofa pē ‘oku tau ma‘u ke langa hake mo fakaivimālohi‘i ‘a e fakataha‘angá.
21-22. Ko e hā ‘a e lēsoni ‘oku lava ke tau ako meia Robert mo Felice?
21 Fakakaukau ki ha fa‘ifa‘itaki‘anga ha tokoua te tau ui pē ko Robert. Hili ‘ene ngāue ‘i ha fonua muli, na‘e vahe‘i ia ke ngāue ‘i he Pēteli ‘i hono fonua tupu‘angá. Neongo na‘e fakapapau‘i ange ko e liliu hono vāhenga-ngāué na‘e ‘ikai ko ha‘ane tōnounou, na‘á ne pehē: “Ko e vakai ta‘epau na‘á ku ma‘u fekau‘aki mo aú—ongo‘i ta‘elavame‘á—na‘e
nōfo‘i ‘iate au ‘i ha laui māhina. Pea na‘e a‘u ki ha ngaahi taimi na‘á ku fakakaukau ke li‘aki ‘eku ngāue Pētelí.” Na‘e anga-fēfē ‘ene toe ma‘u ha fiefiá? Na‘e fakamanatu ange ‘e ha kaungāmātu‘a kiate ia kuo ako‘i kitautolu ‘e Sihova ‘i hotau vāhenga-ngāue ki mu‘á koe‘uhí ke malava ai ‘o tau lavame‘a ange ‘i hotau vāhenga-ngāue lolotongá. Na‘e ‘ilo‘i ‘e Robert na‘e fiema‘u ke ta‘ofi ‘ene sio ki he kuohilí kae kamata ke tokangataha ki he me‘a ‘oku lava ke ne fai ‘i he taimi ko ení.22 Ko Tokoua Felice Episcopo na‘á ne fehangahangai mo ha pole meimei tatau. Na‘á ne ma‘u tohi fakamo‘oni ako mo hono uaifí mei Kiliati ‘i he 1956 peá na ngāue fakasēketi ‘i Polivia. ‘I he 1964 na‘e fanau‘i ha‘ana ki‘i tama. Na‘e pehē ‘e Felice: “Na‘e faingata‘a ‘aupito ke ma mavahe mei homa vāhenga-ngāue mahu‘ingá. Ko hono mo‘oní, na‘e fe‘unga mo e ta‘u ‘e taha ‘eku ongo‘i faka‘ofa‘ia pē ‘iate au. Ka ‘i he tokoni ‘a Sihová, na‘á ku liliu ‘a e anga ‘eku fakakaukaú pea tokangataha ki hoku fatongia fo‘ou ko ha tamaí.” ‘Okú ke ongo‘i tatau mo Robert pe ko Felice? ‘Okú ke loto-si‘i koe‘uhi ‘oku ‘ikai ke ke ma‘u ‘a e monū tatau mo ia na‘á ke ma‘u he kuohilí? Kapau ko ia, te ke fiefia ange kapau te ke tokangataha pē ki he me‘a ‘oku lava ke ke fai he taimi ní ke ngāue kia Sihova mo ho fanga tokouá. Hanganaki femo‘uekina, ‘o ngāue‘aki ho‘o ngaahi me‘a‘ofá mo e ngaahi malavá ke tokoni ki he ni‘ihi kehé, pea te ke fiefia ai ‘i ho‘o langa hake ‘a e fakataha‘angá.
23. ‘Oku totonu ke tau vahe‘i hotau taimí ke fai ‘a e hā? Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu hokó?
23 Ko kitautolu taautaha ‘oku tau mahu‘inga kia Sihova. Ko hono finangaló ke tau hoko ko e konga hono fāmilí. Kapau ‘oku tau vahe‘i ‘a e taimi ke fakalaulauloto ki he me‘a ‘e lava ke tau fai ke langa hake ai hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné pea ngāue leva ke fakahoko ‘a e ngafa ko iá, te tau ongo‘i ai ‘oku tau kau ki he fakataha‘angá! Kae fēfē ‘a e anga ‘etau vakai ki he ni‘ihi kehe ‘i he fakataha‘angá? ‘E lava fēfē ke tau fakahāhā ‘etau hounga‘ia ‘iate kinautolú? ‘I he‘etau kupu hokó, te tau lāulea ai ki he kaveinga mahu‘inga ko iá.
HIVA 16 Hola ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá!
^ pal. 5 Ko kitautolu kotoa ‘oku tau loto ke ‘a Sihova ‘a kitautolu. Ka ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ‘oku tau fifili nai pe ‘oku ‘i ai hatau ‘aonga kiate ia. Ko e kupu ko ení te ne tokoni‘i kitautolu ke vakai ko kitautolu taki taha ‘oku ‘i ai hotau ngafa mahu‘inga ‘i he fakataha‘angá.
^ pal. 3 LEA MO HONO ‘UHINGA: Ko hotau ngafa ‘i he fakataha‘anga ‘a Sihová ‘oku ‘uhinga ia ki he ngāue ‘oku tau fai ke langa hake mo fakaivimālohi‘i ‘a e fakataha‘angá. ‘Oku ‘ikai ke makatu‘unga ia ‘i hotau puipuitu‘a fakamatakalí, faka‘ekonōmiká, fakasōsialé, fakafonuá pe fakaakó.
^ pal. 62 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘Oku fakahaa‘i ‘i he fakatātā ‘e tolú ‘a e me‘a ‘oku hoko ‘i he ki mu‘a, lolotonga mo e hili ‘a e fakatahá. Fakatātā 1: Ko ha mātu‘a ‘okú ne talitali loto-māfana ha tokotaha ‘a‘ahi, ko ha ki‘i talavou ‘oku ngāue ki he me‘a fakale‘olahí mo ha tuofefine ‘okú ne talanoa mo ha tuofefine ta‘umotu‘a. Fakatātā 2: Fa‘ahinga kei si‘i mo e ta‘umotu‘a ‘oku nau feinga ke fai ha tali lolotonga ‘a e Ako Taua Le‘o. Fakatātā 3: Ko ha ongo me‘a ‘okú na tokoni ‘i hono fakama‘a ‘a e Fale Fakataha‘angá. Ko ha fa‘ē ‘okú ne tokoni ki he‘ene ki‘i ta‘ahiné ke lī ha tokoni ki he puha me‘a‘ofá. Ko ha ki‘i talavou ‘okú ne tokanga‘i ‘a e ‘ū tohí, pea ko ha tokoua ‘okú ne fai ha fakalototo‘a ki ha tuofefine ta‘umotu‘a.