Skip to content

Skip to table of contents

Tauhi Maʻu Hoʻo Tuʻu-ʻAtaá ʻi ha Māmani Māvahevahe

Tauhi Maʻu Hoʻo Tuʻu-ʻAtaá ʻi ha Māmani Māvahevahe

“Totongi fakafoki . . . ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá.”​—MĀT. 22:21.

HIVA: 33, 137

1. ʻE lava fēfē ke tau talangofua ki he ʻOtuá pea ki he ngaahi founga-pule fakaetangatá?

 ʻOKU akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ke tau talangofua ki he ngaahi founga-pule ʻa e tangatá, ka ʻoku toe fakahaaʻi mai kuo pau ke tau talangofua maʻu pē ki he ʻOtuá. (Ngā. 5:29; Tai. 3:1) ʻOku malava fēfē eni? Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū ha tefitoʻi moʻoni te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ko hai ʻoku totonu ke tau talangofua ki aí. Naʻá ne pehē ʻoku totonu ke tau totongi fakafoki kia “Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá, ka ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá.” [1] (Māt. 22:21) ʻOku tau totongi fakafoki kia “Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá” ʻi he taimi ʻoku tau talangofua ai ki he ngaahi lao ʻa e puleʻangá, fakahaaʻi ʻa e fakaʻapaʻapa ki he kau maʻu mafai ʻo e puleʻangá, pea totongi mo e tukuhaú. (Loma 13:7) Neongo ia, kapau ʻoku tala mai ʻe he puleʻangá ke tau fai ha meʻa ʻoku ʻikai finangalo ki ai ʻa e ʻOtuá, ʻoku tau fakafisi ke fai ia, ka ke fai maʻu pē ʻi ha founga anga-fakaʻapaʻapa.

2. ʻOku anga-fēfē ʻetau fakahaaʻi ʻoku ʻikai ke tau kau ki ha faʻahi ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikale ʻo e māmaní?

2 Ko e founga ʻe taha ke tau totongi fakafoki ai ki he “ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá,” ko e ʻikai ke tau kau ki ha tafaʻaki ʻi he ngaahi ʻīsiu fakapolitikale ʻo e māmani ko ení. ʻOku tau tuʻu-ʻatā ʻi he ngaahi meʻa ko ení. (ʻAi. 2:4) Koeʻuhí ko hono fakaʻatā ʻe Sihova ke pule ʻa e ngaahi founga-pule fakaetangatá, ʻoku ʻikai ai ke tau fakafepaki kia kinautolu. ʻOku ʻikai foki ke tau kau ʻi ha faʻahinga ngāue mamahiʻi fonua pe kātoanga fakafonua. (Loma 13:1, 2) ʻOku ʻikai ke tau feinga ke liliu ʻa e ngaahi founga-pulé pe feinga ke tākiekina ʻa e kau politikí, pea ʻoku ʻikai ke tau kau ʻi he fili fakapolitikalé pe hoko ko ha tokotaha politiki.

3. Ko e hā kuo pau ai ke tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā?

3 ʻOku lahi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku tala mai ai ʻe he ʻOtuá ke tau tuʻu-ʻataá. Ko e ʻuhinga ʻe taha he ʻoku tau faʻifaʻitaki ai kia Sīsū, ʻa ia naʻe ʻikai ke ne hoko ‘ko ha konga ʻo e māmaní.’ Naʻe ʻikai ʻaupito ke ne kau ki ha faʻahi ʻi he meʻa fakapolitikalé pe ʻi he taú. (Sione 6:15; 17:16) Ko e toe ʻuhinga ʻe tahá ʻoku tau poupouʻi ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Koeʻuhí ko e ʻikai ke tau poupouʻi ʻa e ngaahi founga-pule fakaetangatá, ʻoku tau maʻu ai ha konisēnisi maʻa ʻi he taimi ʻoku tau malangaʻi ai ko e Puleʻanga pē ʻo e ʻOtuá te ne fakaleleiʻi kotoa ʻa e palopalema ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e ngaahi lotu loí ʻoku nau fakafaʻafaʻahi ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé, pea ʻoku māvahevahe ai heni ʻa e kakaí. Ka koeʻuhí ko ʻetau tuʻu-ʻataá, ʻoku tau fāʻūtaha ai mo hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfine takatakai ʻi he māmaní.​—1 Pita 2:17.

4. (a) ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻe hoko ʻo faingataʻa ange ke nofoʻaki tuʻu-ʻataá? (e) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau mateuteu he taimí ni ke nofoʻaki tuʻu-ʻataá?

4 ʻOku tau nofo nai ʻi ha feituʻu ʻa ia ʻoku ʻikai ʻamanekina mai ʻe he kakaí ke tau kau ki ha tafaʻaki ʻi he meʻa fakapolitikalé. Ka ko ʻetau ofi ange ki he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻa Sētané, ʻe toe faingataʻa ange ke tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā. ʻOku “lotolotokehe” mo “taʻefieauna” ʻa e kakaí ʻi he ʻahó ni pea te nau hoko ʻo toe māvahevahe ange. (2 Tīm. 3:3, 4) Kuo uesia ha niʻihi hotau fanga tokouá ʻi he hoko fakafokifā ʻa e ngaahi liliu fakapolitikale ʻi honau fonuá. Ko e ʻuhinga ia ʻoku fiemaʻu ai ke tau mateuteu ke hanganaki tuʻu-ʻatā he taimi ní, naʻa mo e ʻi ha tuʻunga faingataʻa. Tau lāulea ki he meʻa ʻe fā ʻe lava ke tau fai ke mateuteu aí.

FAKAKAUKAU KI HE FOUNGA-PULE ʻA E TANGATÁ ʻO HANGĒ KO E FAKAKAUKAU ʻA SIHOVÁ

5. Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa Sihova ki he ngaahi founga-pule fakaetangatá?

5 Ko e founga ʻuluaki ʻe lava ke tau teuteu ai he taimí ni ke nofoʻaki tuʻu-ʻataá ko ʻetau fakakaukau ki he founga-pule ʻa e tangatá ʻo hangē ko e fakakaukau ʻa Sihová. ʻI he taimi naʻe fakatupu ai ʻe Sihova ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe ʻikai ke ne ʻoange kiate kinautolu ʻa e totonu ke nau pule ki ha tangata kehe. (Sel. 10:23) ʻOkú ne vakai ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ko e fāmili pē ʻe taha. Ka kuo hanga ʻe he ngaahi founga-pule fakaetangatá ʻo fakamavahevaheʻi ʻa e kakaí ʻaki hono taukaveʻi ko honau fonuá ʻa e lelei tahá. Neongo ʻoku hā ngali lelei ha founga-pule, ʻoku ʻikai lava ke nau fakaleleiʻi kotoa ʻa e ngaahi palopalemá. Pehē foki, kuo nau hoko ko e ngaahi fili ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia naʻe kamata pule ʻi he 1914. ʻOku vavé ni ke fakaʻauha ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e founga-pule fakaetangata kotoa ko ení.​—Lau ʻa e Saame 2:2, 7-9.

6. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau fakafeangai ki he faʻahinga maʻu mafai ʻi he puleʻangá?

6 ʻOku fakaʻatā ʻe he ʻOtuá ʻa e founga-pule fakaetangatá koeʻuhí ke nau lava ʻo tauhi ʻa e melinó mo e māú. ʻOku tokoni eni kiate kitautolu ke malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Loma 13:3, 4) ʻOku aʻu ʻo tala mai ʻe he ʻOtuá ke tau lotu maʻá e faʻahinga ko ia ʻoku nau maʻu ʻa e mafaí koeʻuhí ke tau lava ai ʻo lotu kiate ia ʻi he nonga. (1 Tīm. 2:1, 2) ʻI he taimi ʻoku fai mai ai kia kitautolu ha fakafeangai taʻetotonu, ʻe lava nai ke tau kole tokoni ki he kau maʻu mafai ʻi he puleʻangá. Ko e meʻa ia naʻe fai ʻe Paulá. (Ngā. 25:11) Neongo ʻoku tala ʻe he Tohi Tapú ko Sētane ʻokú ne puleʻi ʻa e ngaahi founga-pule fakaetangatá, ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi ai ʻokú ne puleʻi taautaha ʻa e kau maʻu mafaí ʻi ha puleʻanga. (Luke 4:5, 6) Ko ia, ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻoatu ki ha taha ʻa e fakakaukau ʻo pehē ʻoku puleʻi ʻe he Tēvoló ha ʻōfisa fakapuleʻanga. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻoku ʻikai totonu ke tau laukovi ki he niʻihi kehé.​—Tai. 3:1, 2.

7. Ko e hā ʻa e fakakaukau kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei aí?

7 ʻOku tau talangofua ki he ʻOtuá ʻaki ʻa e ʻikai ke tau leleiʻia ʻi he kau politikí pe kulupu fakapolitikalé, naʻa mo e taimi ʻe lava ke ʻaonga ai kia kitautolu ʻenau ngaahi fakakaukaú. ʻI ha ngaahi taimi, heʻikai nai ke faingofua eni kiate kitautolu. Ko e fakatātaá, sioloto atu ki ha kakai ʻoku nau angatuʻu ki ha founga-pule ʻo fakatupunga ai ha faingataʻa lahi, ʻo aʻu ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e moʻoni, heʻikai te ke kau mo e faʻahinga ko ia ʻoku angatuʻú, ka te ke fakakaukau ʻoku moʻoni ʻa e kau angatuʻú pea ʻamanaki te nau lavameʻa? (ʻEf. 2:2) Kapau ʻoku tau loto ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā, ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ongoʻi ʻoku tonu pe ʻoku lelei ange ʻa e tafaʻaki ʻe tahá ʻi he tafaʻaki ʻe tahá. ʻE hā mahino eni ʻi he meʻa ʻoku tau leaʻakí mo e meʻa ʻoku tau faí.

HOKO ʻO “PŌTOPOTOʻI” KAE “VALE ʻI HE KOVÍ”

8. ʻI he taimi ʻoku faingataʻa ai ke nofoʻaki tuʻu-ʻataá, ʻe lava fēfē ke tau hoko ʻo “pōtopotoʻi” kae “vale ʻi he koví”?

8 Ko e founga hono ua ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā aí, ko e hoko ʻo “pōtopotoʻi ʻo hangē ko e ngatá kae vale ʻi he koví ʻo hangē ko e lupé.” (Lau ʻa e Mātiu 10:16, 17.) ʻOku tau “pōtopotoʻi” ʻi he taimi ʻoku tau fakakaukau tokamuʻa ai ki he ngaahi faingataʻá. Pea ʻoku tau nofoʻaki “vale ʻi he koví” ʻi he taimi ʻoku tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā ai ʻi he ngaahi taimi faingataʻa ko iá. Tau lāulea angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga ko iá mo e meʻa ʻe lava ke tau fai ke tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā aí.

9. Ko e hā kuo pau ai ke tau tokanga ʻi he taimi ʻoku tau talanoa ai ki he niʻihi kehé?

9 Fetalanoaʻakí. Kuo pau ke tau mātuʻaki tokanga ʻi he taimi ʻoku kamata ke talanoa ai ʻa e kakaí ki ha ngaahi ʻīsiu fakapolitikale. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻoku tau talanoa ai ki ha taha ʻo fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, heʻikai ke tau pehē ʻoku tau loto-tatau pe ʻikai loto-tatau ki he ngaahi fakakaukau ʻa ha kulupu pe taki fakapolitikale pau. ʻI he ʻikai ke tau lāulea ki he meʻa ʻoku loto ke fai ʻe he tangatá ke fakaleleiʻi ʻaki ʻa e ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku tau fakahaaʻi mei he Tohi Tapú ʻa e founga ʻe fakaleleiʻi tuʻuloa ai ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e ngaahi palopalemá. Kapau ʻoku loto ʻa e kakaí ke tau fakakikihi fekauʻaki mo ha kaveinga, hangē ko e mali ʻa e tangata mo e tangata, fefine mo e fefine pe fakatōtamá, fakahaaʻi kia kinautolu ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá pea mo e founga ʻokú ke feinga ke muimui ai ʻi hoʻo moʻuí. Kapau ʻoku pehē ʻe ha taha ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi lao pau ʻoku totonu ke toʻo pe liliu, ʻoku ʻikai ke tau kau ki ha faʻahi, pea heʻikai ke tau vilitaki ke liliu ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa e tokotaha ko iá.

10. ʻE lava fēfē ke tau fakapapauʻi ʻoku tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā ʻi he taimi ʻoku tau mamata ai pe lau ha meʻa ʻi he ngaahi maʻuʻanga ongoongó?

10 Ko e ngaahi maʻuʻanga ongoongó. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻomai ʻa e fakamatalá ʻi ha founga ʻokú ne poupouʻi mālohi ha tafaʻaki ʻe taha ʻo e ʻīsiú. ʻOku hoko moʻoni eni tautefito ʻi he ngaahi fonua ʻoku puleʻi ai ʻe he puleʻangá ʻa e ongoongó. Kapau ʻoku fakafaʻafaʻahi ʻa e ngaahi kautahá pe kau faiongoongó, kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua te tau kamata ke fakakaukau ʻo hangē ko kinautolú. Ko e fakatātaá, ʻeke hifo kiate koe, ‘ʻOku ou saiʻia ke fanongo ki ha faiongoongo pau koeʻuhí ʻoku ou loto-tatau mo e meʻa ʻokú ne leaʻakí ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakapolitikalé?’ Ke tokoniʻi koe ke ke nofoʻaki tuʻu-ʻataá, fakaʻehiʻehi mei he sio pe lau ʻa e ngaahi līpooti ko ia ʻoku nau fakafaʻafaʻahi ʻi he ngaahi ʻīsiu fakapolitikalé. ʻI hono kehé, feinga ke maʻu ʻa e ngaahi līpooti ʻoku ʻikai ke kau ki ha faʻahí. Pea fakahoa maʻu pē ʻa e meʻa ʻokú ke fanongo ki aí mo e “sīpinga ʻo e ngaahi lea leleí” ʻa ia ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú.​—2 Tīm. 1:13.

11. Ko e hā ʻe faingataʻa nai ai ke tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā ʻi he taimi ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai kia kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau maʻú?

11 Tuli ki he ngaahi meʻa fakamatelié. ʻI he taimi ʻoku fuʻu mahuʻinga ai kiate kitautolu ʻa e paʻangá mo e ngaahi meʻa ʻoku tau maʻú, te tau ongoʻi nai ʻoku faingataʻa ke hanganaki tuʻu-ʻatā. Hili ʻa e 1970, naʻe pau ki he Kau Fakamoʻoni tokolahi ʻi Malauī ke nau tukuange ʻa e meʻa kotoa naʻa nau maʻú, koeʻuhí naʻa nau fakafisi ke kau ʻi ha kulupu fakapolitikale. Ko e meʻa fakamamahí, naʻe ʻikai lava ʻe he niʻihi ke nau tukuange ʻa e moʻui fiemālie ko iá. ʻOku manatuʻi ʻe ha tuofefine ko Ruth: “Naʻe fakaheeʻi kimautolu fakataha mo ha niʻihi, ka ki mui ai naʻa nau kau ki he paati fakapolitikalé pea foki ki honau ʻapí koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau loto ke hokosia ʻa e moʻui faingataʻa ʻi he kemi hūfangá.” Ka ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai ke nau fai pehē. ʻOku nau hanganaki tuʻu-ʻatā neongo kapau ʻe iku ke siʻisiʻi ai ʻenau paʻangá pe mole ʻa e meʻa kotoa ʻoku nau maʻú.​—Hep. 10:34.

12, 13. (a) Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa Sihova ki he faʻahinga ʻo e tangatá? (e) ʻE lava fēfē ke tau ʻiloʻi ʻoku tau hoko ʻo fuʻu pōlepole ʻaki hotau fonuá?

12 Pōlepole. ʻOku angaʻaki ʻe he kakaí ʻenau pōlepole mo hīkisia fekauʻaki mo honau matakalí, anga-fakafonuá, koló pe fonuá. Ka ʻoku ʻikai ke fakakaukau ʻa Sihova ʻoku lelei ange ʻa e tokotaha pe faʻahinga kakai ko eé ʻi he faʻahinga ko eé. Kiate ia, ʻoku tau tatau kotoa pē. Ko hono moʻoní, naʻe ngaohi kotoa kitautolu ʻe Sihova ke tau kehekehe, pea ʻoku lava ke tau fiefia mo saiʻia ʻi he kehekehe ko ení. ʻOku ʻikai ke ne loto ke tau tukuange hotau anga-fakafonuá. Ka ʻoku ʻikai ke ne loto foki ke tau fakakaukau ʻoku tau lelei ange ʻi he niʻihi kehé.​—Loma 10:12.

13 ʻOku ʻikai ʻaupito totonu ke tau fuʻu pōlepole ʻaki hotau fonuá pe puleʻangá ʻo tau fakakaukau ai ʻoku lelei ange ia ʻi ha fonua. Kapau ʻoku tau ongoʻi pehē, ʻe hoko nai ʻo faingataʻa ʻaupito kiate kitautolu ke tau nofoʻaki tuʻu-ʻatā. Naʻe hoko eni ʻi he ʻuluaki senitulí. Naʻe ʻikai ke fakafeangai totonu ʻa e niʻihi ʻo e fanga tokoua Hepeluú ki he kau uitou Kalisí. (Ngā. 6:1) ʻE lava fēfē ke tau ʻiloʻi kapau ʻoku kamata ke tau fakatupulekina ʻa e faʻahinga pōlepole ko iá? Kapau ʻoku ʻoatu ʻe ha tokoua pe tuofefine mei ha feituʻu ʻe taha ha fokotuʻu, ʻokú ke fakakaukau leva, ‘ʻOku lelei ange ʻemau fai ʻa e ngaahi meʻa ʻi hení,’ pea talitekeʻi leva ia? Kapau ko ia, manatuʻi ʻa e akonaki mahuʻinga ko ení: “ʻAki ʻa e anga-fakatōkilalo ʻo mou vakai ki he niʻihi kehé ʻoku nau māʻolunga ange ʻiate kimoutolu.”​—Fil. 2:3.

ʻE TOKONIʻI KOE ʻE SIHOVA

14. ʻE lava fēfē ke tokoni kiate kitautolu ʻa e lotú, pea ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu ʻoku fakamoʻoniʻi ai ení?

14 Ko e founga hono tolu ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā aí ko e falala kia Sihova. Lotu ʻo kole ʻa e laumālie māʻoniʻoní, ʻa ia ʻe lava ke ʻoatu ai kiate koe ʻa e kātaki mo e mapuleʻi-kitá. ʻE tokoniʻi koe ʻe he ongo ʻulungaanga ko ení kapau ʻoku taʻefaitotonu pe fakamaau taʻetotonu ha founga-pule. Kole kia Sihova ki ha poto ke ke ʻiloʻi ai ha tuʻunga ʻe faingataʻa nai kia koe ke ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā ai. Pea kole kiate ia ke ne tokoniʻi koe ke ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú ʻi he tuʻunga ko iá. (Sēm. 1:5) ʻE fakahū pilīsone pe tauteaʻi nai koe ʻi ha faʻahinga founga koeʻuhí ko hoʻo mateaki kia Sihová. Kapau ko ia, lotu ki ha loto-toʻa ke ke lava ʻo fakamatalaʻi mahino ki he niʻihi kehé ʻa e ʻuhinga ʻokú ke tuʻu-ʻatā aí. ʻE lava ke ke fakapapauʻi ʻe tokoniʻi koe ʻe Sihova ke ke kātaki.​—Lau ʻa e Ngāue 4:27-31.

15. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he Tohi Tapú ke tau nofoʻaki tuʻu-ʻataá? (Toe sio ki he puha “Folofola ʻa e ʻOtuá​—Fakaivimālohiʻi ʻEna Tuipaú.”)

15 Kuo ʻomai ʻe Sihova ʻa e Tohi Tapú ke ne fakaivimālohiʻi kitautolu. Fakalaulauloto ki he ngaahi veesi te ne tokoniʻi koe ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā aí. Feinga ke ako ʻa e ngaahi veesi ko ení pea manatuʻi ia, koeʻuhí te ne tokoniʻi koe kapau ʻe faifai ange pea ʻikai ke ke maʻu ha Tohi Tapu. ʻOku lava ʻe he Tohi Tapú ke ne toe fakaivimālohiʻi hoʻo ʻamanaki ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he ʻOtuá fekauʻaki mo e kahaʻú. ʻOku fiemaʻu kiate kitautolu ʻa e ʻamanaki ko ení ke tau kātakiʻi ʻa e fakatangá. (Loma 8:25) Fili ʻa e ngaahi veesi ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻoku tautefito hoʻo saiʻia ke fiefia ai ʻi he māmani foʻoú, pea sioloto atu ʻokú ke ʻi ai.

MAʻU ʻAONGA MEI HE KAU SEVĀNITI FAITŌNUNGA ʻA SIHOVÁ

16, 17. Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e kau sevāniti faitōnunga ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻa nau nofoʻaki tuʻu-ʻataá? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

16 Ko e meʻa hono fā te ne tokoniʻi kitautolu ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā aí, ko e fakakaukau ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e kau sevāniti faitōnunga ʻa Sihová. Ko e tokolahi ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohi Tapú naʻa nau maʻu ʻa e loto-toʻa, pea naʻa nau fai ha ngaahi fili fakapotopoto ʻo tokoniʻi ai kinautolu ke nau hanganaki tuʻu-ʻatā ai. Fakakaukau kia Setaleki, Mēsake mo ʻApitenikō, ʻa ia naʻa nau fakafisi ke lotu ki he ʻīmisi naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e puleʻanga Pāpiloné. (Lau ʻa e Taniela 3:16-18.) ʻOku tokoniʻi ʻe he talanoa Fakatohitapu ko ení ʻa e kau Fakamoʻoni tokolahi ʻi he ʻahó ni ke nau hoko ʻo loto-toʻa pea fakafisi ke lotu ki he fuka ʻo e fonua ʻoku nau nofo aí. Naʻe ʻikai ke kau ʻa Sīsū ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé pe ngaahi ʻīsiu ʻokú ne fakamavahevaheʻi ai ʻa e kakaí. Naʻá ne ʻiloʻi ʻe hoko ʻene faʻifaʻitakiʻanga leleí ke tokoniʻi ai ʻene kau ākongá. Naʻá ne pehē: “Kae loto-toʻa! Kuó u ikuna ʻa e māmaní.”​—Sione 16:33.

17 Kuo hanganaki tuʻu-ʻatā ʻa e Kau Fakamoʻoni tokolahi ʻi hotau ʻahó ni. Ko e niʻihi ʻo kinautolu kuo fakamamahiʻi, tuku pilīsone pea aʻu ʻo tāmateʻi koeʻuhí ko ʻenau nofoʻaki faitōnunga kia Sihová. Ko ʻenau ngaahi faʻifaʻitakiʻangá ʻoku lava ke tokoniʻi ai kitautolu ke tau hoko ʻo loto-toʻa. Naʻe pehē ʻe ha tokoua ʻe taha mei Toake: “Ko Franz Reiter ko ha tokoua kei talavou ia naʻe tāmateʻi koeʻuhí naʻá ne fakafisi ke kau ʻi he kau tau ʻa Hitilā. Ko e tohi naʻá ne fai ki heʻene faʻeé ʻi he pō ki muʻa ke ne maté naʻe fakahaaʻi ai ʻene tui mo e falala-pau mālohi kia Sihová, pea ʻoku ou loto ke muimui ʻi heʻene faʻifaʻitakiʻangá kapau te u fehangahangai mo ha ʻahiʻahi tatau.” [2]

18, 19. (a) ʻE lava fēfē ke tokoniʻi koe ʻe he ngaahi mēmipá ʻi ho fakatahaʻanga ke ke nofoʻaki tuʻu-ʻataá? (e) Ko e hā ʻokú ke fakapapauʻi ke faí?

18 ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi hoʻo fakatahaʻangá ke ke tuʻu-ʻatā ai pē. Fakahā ke ʻiloʻi ʻe he kau mātuʻá kapau ʻokú ke ʻi ha tuʻunga faingataʻa. ʻE lava ke nau ʻoatu kiate koe ha faleʻi lelei mei he Tohi Tapú. Kapau ʻoku toe ʻiloʻi ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻangá ho tuʻungá, ʻe lava ke nau ʻoatu ʻa e fakalototoʻa. Kole ke nau lotu maʻau. Ka ʻoku totonu foki ke tau poupouʻi hotau fanga tokouá pea lotu maʻa kinautolu. (Māt. 7:12) Ke maʻu ʻa e lisi ʻo e hingoa ʻo e fanga tokoua ʻoku ʻi pilīsoné, sio ki he kupu ʻi he jw.org ʻa ia ʻoku ui ko e “Jehovah’s Witnesses Imprisoned for Their Faith​—By Location,” ʻoku lava ke maʻu ia ʻi he NEWSROOM > LEGAL DEVELOPMENTS. Fili ha hingoa ʻe niʻihi pea kole kia Sihova ke ne tokoniʻi ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ko ení ke nau loto-toʻa mo nofoʻaki mateaki kiate ia.​—ʻEf. 6:19, 20.

19 ʻI heʻetau ofi ange ki he ngataʻangá, ʻoku lava ke tau ʻamanekina ʻe toe lahi ange hono tenge kitautolu ʻe he ngaahi puleʻangá ke tau kau ki ha tafaʻaki. Ko e ʻuhinga ia ʻoku mahuʻinga ai kia kitautolu ke tau mateuteu he taimí ni ke nofoʻaki tuʻu-ʻatā ʻi he māmani māvahevahe ko ení!

^ [1] (palakalafi 1) Naʻe lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e founga-pulé ʻi heʻene lave ʻo kau kia Sisá. ʻI he taimi ko iá, naʻe hoko ʻa Sisa ko e taki peá ne maʻu mo e mafai fakaetangata māʻolunga tahá.

^ [2] (palakalafi 17) Sio ki he tohi Jehovah’s Witnesses​—Proclaimers of God’s Kingdom, peesi 662, mo e puha “Naʻá Ne Mate ke Fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá” ʻi he vahe 14 ʻo e tohi God’s Kingdom Rules!