Founga ke Ma‘u Ai ‘a e Tau‘atāina Mo‘oní
“Kapau ‘oku fakatau‘atāina‘i kimoutolu ‘e he Fohá, te mou tau‘atāina mo‘oni.”—SIONE 8:36.
HIVA: 32, 52
1, 2. (a) Ko e hā ‘oku fai ‘e he kakaí ke nau ma‘u ai ‘a e tau‘atāiná? (e) Ko e hā ‘a e olá?
‘I HE ‘ahó ni ‘oku talanoa ai ‘a e kakai ‘i he feitu‘u lahi ‘o e māmaní ‘o fekau‘aki mo e tatau ‘i he ngaahi totonú mo e tau‘atāiná. ‘Oku loto ‘a e ni‘ihi ke nau tau‘atāina mei he ngaohikovia ta‘etotonú, tomu‘a fehi‘á, mo e masivá. ‘Oku fiema‘u ‘e he ni‘ihi ke nau tau‘atāina ke lea‘aki ‘a e me‘a ‘oku nau loto ke lea‘akí, ke fili ‘a e me‘a ‘oku nau loto ke filí, pea ke mo‘ui ‘i he founga ‘oku nau loto ke mo‘ui aí. ‘Oku loto ‘a e kakai ‘i he feitu‘u kotoa pē ke nau tau‘atāina.
2 Ke ma‘u ‘a e tau‘atāiná, ‘oku fokotu‘utu‘u ‘e he kakaí ‘a e ngaahi laka fakahāhā pea a‘u ki he ngaahi liukava. Ka ‘oku nau ma‘u mo‘oni ‘a e me‘a ‘oku nau fiema‘ú? ‘Ikai. Ko e ola ‘oku fa‘a hokó ko e faingata‘a‘ia lahi ange pea na‘a mo e mate. Ko e lea ‘a Tu‘i Solomone ‘i he Tangata Malanga 8:9 ‘oku mo‘oni ‘aupito: “Lolotonga ‘a e taimi kuo pule ai ha tangata ki ha tangata ko e kovi pē ‘okú ne ‘omi kiate iá.”
3. Ko e hā ‘e lava ke tau fai ke hoko ai ‘o fiefia mo fiemālie mo‘oní?
3 ‘Oku tala mai ‘e he Tohi Tapú ‘a e me‘a ‘oku fiema‘u ke tau fai ke Sēm. 1:25) Ko e lao haohaoá ‘oku ha‘u ia meia Sihova, pea ‘okú ne ‘ilo‘i lelei taha ‘a e me‘a ‘oku tau fiema‘u koe‘uhi ke hoko ai ‘o fiefia mo fiemālie faka‘aufulí. Na‘e ‘oange ‘e Sihova kia ‘Ātama mo ‘Ivi ‘a e tau‘atāina mo‘oní mo e me‘a kehe kotoa pē na‘á na fiema‘u ke na hoko ai ‘o fiefiá.
hoko ai ‘o fiefia mo fiemālie mo‘oní. Na‘e pehē ‘e he ākonga ko Sēmisí: “Ko e tokotaha ‘okú ne sio fakamama‘u ki he lao haohaoa ‘okú ne ‘omai ‘a e tau‘atāiná pea hanganaki muimui aí . . . te ne fiefia ‘i he‘ene fai iá.” (TAIMI NA‘E TAU‘ATĀINA MO‘ONI AI ‘A E FA‘AHINGA ‘O E TANGATÁ
4. Ko e hā ‘a e tau‘atāina na‘e ma‘u ‘e ‘Ātama mo ‘Iví? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)
4 ‘I he‘etau lau ‘a e Sēnesi vahe 1 mo e 2, ‘oku tau ‘ilo ai na‘e ma‘u ‘e ‘Ātama mo ‘Ivi ‘a e fa‘ahinga tau‘atāina ko ē ‘oku faka‘ānaua ki ai ‘a e kakai ‘i he ‘aho ní. Na‘á na ma‘u ‘a e me‘a kotoa pē na‘á na fiema‘ú, na‘e ‘ikai te na ilifia ki ha me‘a, pea na‘e ‘ikai ke ngaohikovia ta‘etotonu kinaua ‘e ha taha. Na‘e ‘ikai te na hoha‘a fekau‘aki mo hano ma‘u ha me‘akai, ngāue, puke, pe mate. (Sēn. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Ka na‘á na tau‘atāina ‘o ‘ikai fakangatangata? Tau vakai angé ki aí.
5. Neongo ‘a e anga ‘o e fakakaukau ‘a e tokolahi, ko e hā ‘oku fiema‘u ‘e he kakaí koe‘uhi ke nau ma‘u ai ‘a e tau‘atāiná?
5 ‘Oku fakakaukau ‘a e kakai tokolahi ko hono ma‘u ‘a e tau‘atāina mo‘oní ‘oku ‘uhinga iá ‘e lava ke nau fai ha me‘a pē ‘oku nau loto ki ai ‘o ‘ikai hoha‘a fekau‘aki mo hono ngaahi nunu‘á. ‘Oku pehē ‘i he The World Book Encyclopedia ko e tau‘atāiná ko e “malava ke fai ha ngaahi fili pea ke fakahoko ia.” Kae kehe, ‘oku toe pehē ai ‘oku tau‘atāina ‘a e kakaí kapau ‘oku ‘ikai fakangatangata kinautolu ‘e ha pule‘anga ‘i he ngaahi founga ‘oku ta‘etotonu, ‘ikai fiema‘u, pe ‘ikai ‘uhinga lelei. ‘Oku ‘uhinga ení ‘oku fiema‘u ha fakangatangata ‘e ni‘ihi koe‘uhí ke lava ‘o ma‘u ai ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a e tau‘atāiná. Ka ko hai ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke ne fili pe ‘oku totonu, fiema‘u, mo ‘uhinga lelei ha fakangatangata pau?
6. (a) Ko e hā ‘oku ma‘u ai ‘e Sihova tokotaha pē ‘a e tau‘atāina faka‘aufulí? (e) Ko e hā ‘a e fa‘ahinga tau‘atāina ‘oku lava ke ma‘u ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea ko e hā hono ‘uhingá?
6 ‘Oku mahu‘inga ke tau manatu‘i ko Sihova pē ko e ‘Otuá ‘okú ne ma‘u ‘a e tau‘atāina faka‘aufuli mo ta‘efakangatangatá. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí na‘á ne fakatupu ‘a e me‘a kotoa pē pea ko ia ‘a e Pule māfimafi-aoniu ‘o e ‘univēsí. (1 Tīm. 1:17; Fkh. 4:11) Na‘e ngāue‘aki ‘e Tu‘i Tēvita ‘a e ngaahi lea lelei ke fakamatala‘i ‘aki ‘a e tu‘unga ‘o Sihová. (Lau ‘a e 1 Kalonikali 29:11, 12.) ‘I hono kehé, ko e tau‘atāina ‘a e me‘amo‘ui kotoa pē ‘i hēvani pea ‘i māmaní ‘oku ‘i ai hono ngata‘anga. Ko e tau‘atāina fakangatangata ia. ‘Oku fiema‘u mai ‘e Sihova ko e ‘Otuá ke tau manatu‘i ko ia pē ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke ne fili ‘a e ngaahi fakangatangata ‘oku totonu, fiema‘u, mo ‘uhinga leleí. Kuo fokotu‘u ‘e Sihova talu pē mei he kamata‘angá ‘a e ngaahi fakangatangata ki he‘ene me‘a fakatupú.
7. Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi kuo pau ke tau fai ‘oku ‘ai ai kitautolu ke tau fiefia?
7 Neongo na‘e ma‘u ‘e ‘Ātama mo ‘Ivi ha tau‘atāina lahi, na‘e ‘i ai ‘a e ngaahi fakangatangata ki he‘ena tau‘atāiná. Ko e ni‘ihi ‘o e ngaahi fakangatangata ko iá na‘e ongo fakanatula pē kiate kinaua. Ko e fakatātaá, ke hokohoko atu ‘ena mo‘uí, na‘e pau ke na mānava, kai, mo mohe. Na‘e ‘uhinga iá na‘e ‘ikai te na tau‘atāina? ‘Ikai. Ko hono mo‘oní, na‘e fakapapau‘i ‘e Sihova ko hono fai ‘a e ngaahi me‘a ko iá ‘e ‘ai ai ke na fiefia mo fiemālie. (Saame 104:14, 15; Tml. 3:12, 13) ‘Oku tau fiefia kotoa ‘i hono mānava‘aki ‘a e ‘ea leleí, kai ‘a e ngaahi me‘akai ‘oku tau ifo‘ia taha aí, mo hono ma‘u ha mālōlō lelei ‘i he po‘ulí. ‘Oku ‘ikai te tau ongo‘i ‘oku ta‘ota‘ofi kitautolu ‘i he‘etau fai ‘a e ngaahi me‘a ko iá. Kuo pau pē na‘e ongo‘i pehē ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi.
8. Ko e hā ‘a e fekau hangatonu na‘e fai ‘e he ‘Otuá kia ‘Ātama mo ‘Iví, pea ko e hā hono ‘uhingá?
Sēn. 1:28) Na‘e to‘o ‘ena tau‘atāiná ‘i he fekau ko ení? ‘Ikai ‘aupito! Na‘e ‘oange ai kiate kinaua ‘a e faingamālie ke na liliu ‘a e māmaní kotoa ko ha palataisi, ‘o ‘ai ia ko ha ‘api ‘a ia ‘e lava ke na mo‘ui ta‘engata ai mo ‘ena fānau haohaoá. Ko e taumu‘a eni ‘a e ‘Otuá. (‘Ai. 45:18) ‘I he ‘ahó ni, ‘oku ‘ikai ke talangata‘a ‘a e kakaí ki he ‘Otuá kapau ‘oku nau fili ke ‘oua te nau mali pe ma‘u fānau. Kae kehe, ‘oku mali ‘a e kakaí pea ma‘u fānau neongo ‘oku hoko heni ha ngaahi faingata‘a. (1 Kol. 7:36-38) Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘oku nau ‘amanekina ke ma‘u ai ‘a e fiefia mo e fiemālie. (Saame 127:3) Kapau na‘e talangofua ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi kia Sihova, na‘e mei lava ke na fiefia ‘i he‘ena nofo malí mo e fāmilí ‘o ta‘engata.
8 Na‘e ‘oange ‘e Sihova kia ‘Ātama mo ‘Ivi ha fekau hangatonu. Na‘á ne tala ange ke na ma‘u fānau, fakafonu ‘a e māmaní, pea tokanga‘i ia. (NA‘E ANGA-FĒFĒ ‘A E MOLE ‘A E TAU‘ATĀINA MO‘ONÍ?
9. Ko e hā ‘oku ‘ikai ai ke ta‘etotonu, ta‘efiema‘u, pe ta‘e‘uhinga ‘a e fekau ‘a e ‘Otuá ‘i he Sēnesi 2:17?
9 Na‘e ‘oange ‘e Sihova kia ‘Ātama mo ‘Ivi ha toe fekau ‘e taha pea tala mahino kiate kinaua ‘a e me‘a ‘e hokó kapau te na talangata‘a ki ai. Na‘á ne pehē: “Ko e ‘akau ‘o e ‘ilo ‘o e leleí mo e koví, kuo pau ke ‘oua te ke kai mei ai, he ‘i he ‘aho te ke kai ai mei aí ko e mo‘oni te ke mate.” (Sēn. 2:17) Na‘e ta‘etotonu, ‘ikai fiema‘u, pe ta‘e‘uhinga ‘a e fekau ko iá? Na‘e to‘o ai ‘a e tau‘atāina ‘a ‘Ātama mo ‘Iví? ‘Ikai ‘aupito. Ko hono mo‘oní, ‘oku fakakaukau ‘a e kau mataotao Tohi Tapu tokolahi ko e fekau ‘a e ‘Otuá na‘e mātu‘aki fakapotopoto mo ‘uhinga lelei. ‘Oku pehē ‘e ha taha ‘o kinautolu ‘okú ne ako‘i mai kiate kitautolu “ko e ‘Otuá pē tokotaha ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku lelei . . . ki he tangatá pea ko e ‘Otuá pē tokotaha ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku ‘ikai lelei . . . kiate kinautolú. Ke fiefia ‘i he ‘me‘a ‘oku leleí,’ kuo pau ke falala ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ki he ‘Otuá pea talangofua kiate ia. Kapau te nau talangata‘a, ‘e tuku kiate kinautolu ke nau fili pē ma‘anautolu ‘a e me‘a ‘oku leleí . . . mo e me‘a ‘oku ‘ikai leleí.” ‘Oku fu‘u faingata‘a ke fai ‘a e me‘a ko iá ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘iate kinautolu pē.
10. Ko e hā ‘oku ‘ikai ke tatau ai ‘a e tau‘atāina ke filí mo e totonu ke fakapapau‘i ‘a e me‘a ‘oku leleí mo e me‘a ‘oku koví?
10 ‘E fakakaukau nai ‘a e kakai ia ‘e ni‘ihi na‘e ‘ikai ke ‘oange ‘e Sihova kia ‘Ātama ‘a e tau‘atāina ke ne fai ‘a e me‘a na‘á ne loto ke faí. Kae kehe, ‘oku ‘ikai te nau ‘ilo‘i ko e tau‘atāina ke filí, pe ko e totonu ke fili ‘a e me‘a ke faí, ‘oku ‘ikai ke tatau ia mo e totonu ke fakapapau‘i ‘a e me‘a ‘oku leleí mo e me‘a ‘oku koví. Na‘e ma‘u ‘e ‘Ātama mo ‘Ivi ‘a e tau‘atāina ke fili pe te na talangofua ki he ‘Otuá pe ‘ikai. Ka ko Sihova pē tokotaha ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke ne fakapapau‘i ‘a e me‘a ‘oku leleí mo e me‘a ‘oku koví. Ko e “‘akau ‘o e ‘ilo ‘o e leleí mo e koví” na‘e fakamo‘oni‘i ai kia ‘Ātama mo ‘Ivi ‘a e mo‘oni‘i me‘a ko iá. (Sēn. 2:9) ‘Oku ‘ikai ke tau ‘ilo‘i ma‘u pē ‘a e ola ‘e hoko ‘i he‘etau ngaahi fili ‘oku faí, pea he‘ikai mo‘oni lava ke tau ‘ilo‘i pe ‘e lelei ma‘u pē ‘a e ngaahi olá. Ko e ‘uhinga ia ‘oku tau fa‘a sio ai ki hono fai ‘e he kakaí ‘a e ngaahi fili pe fakapapau fakataha mo e taumu‘a lelei, ka ko e ola ‘o e ngaahi fili ko ení ko e faingata‘a‘ia, fakatamaki, pe fakamamahi. (Pal. 14:12) ‘Io, ‘oku fakangatangata ‘a e me‘a ‘oku lava ke fai ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘I hono ‘oange kia ‘Ātama mo ‘Ivi ‘a e fekau ke ‘oua te na kai mei he fu‘u ‘akaú, na‘e ako‘i ai ‘e Sihova kiate kinaua na‘e pau ke na talangofua kiate ia ke ma‘u ai ‘a e tau‘atāina mo‘oní. Ko e hā na‘e fili ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi ke na faí?
11, 12. Ko e hā na‘e iku ai ki he fakatamaki ‘a e fili ‘a ‘Ātama mo ‘Iví? ‘Omai ha fakatātā.
11 Ko e me‘a fakamamahí, na‘e fili ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi ke na talangata‘a kia Sihova. Na‘e fili ‘a ‘Ivi ke ne fanongo kia Sētane ‘i he‘ene palōmesi: ‘“E ‘ā homo matá pea te mo hangē ko e ‘Otuá, ‘o Sēn. 3:5) Na‘e iku ‘a e fili ‘a ‘Ātama mo ‘Iví ki he tau‘atāina lahi ange, ‘o hangē ko ia na‘e pehē ‘e Sētane ‘e hokó? ‘Ikai ‘aupito. Ko hono mo‘oní, na‘á na ‘ilo‘i ko hono si‘aki ‘a e fakahinohino ‘a Sihová na‘e iku ki he fakatamaki. (Sēn. 3:16-19) Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí na‘e ‘ikai ke ‘oange ‘e Sihova ki he tangatá ‘a e tau‘atāina ke fili pē ‘iate kinautolu ‘a e me‘a ‘oku leleí mo e me‘a ‘oku koví.—Lau ‘a e Palōveepi 20:24 mo e fakamatala ‘i lalo; Selemaia 10:23.
‘ilo ‘a e leleí mo e koví.” (12 ‘Oku meimei tatau eni mo ha pailate ‘oku puna ‘i ha vakapuna. Ke tū‘uta malu ki he feitu‘u ‘oku ‘alu ki aí, ‘oku fakanatula pē ‘ene muimui ‘i ha halanga kuo fakapapau‘i, ‘o ne ngāue‘aki ‘a e ngaahi me‘angāue faifolau ‘i he vakapuná pea fetu‘utaki mo e fa‘ahinga ‘i he tauá ‘oku nau pule‘i ‘a e fepuna‘akí. Ka ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke muimui ‘a e pailaté ‘i he ngaahi fakahinohinó peá ne puna ki ha feitu‘u pē ‘okú ne loto ke ‘alu ki ai, ‘e lava ke iku ia ki he fakatamaki. ‘I he hangē ko e pailate ko iá, na‘e loto ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi ke na fai ‘a e ngaahi me‘á ‘i he founga pē ‘anaua. Na‘á na si‘aki ‘a e tataki ‘a e ‘Otuá. Ko e hā ‘a e olá? Ko e fakatamaki! Ko ‘ena filí na‘e iku ki he angahala mo e mate kiate kinaua mo e kotoa ‘ena fānau ‘i he hili kinauá. (Loma 5:12) Na‘e ‘ikai ke ma‘u ‘e ‘Ātama mo ‘Ivi ha tau‘atāina lahi ange ‘i he‘ena feinga ke na fili pē ‘iate kinaua ‘a e me‘a ‘oku leleí mo e me‘a ‘oku koví. ‘I hono kehé, na‘e mole meiate kinaua ‘a e tau‘atāina mo‘oni na‘e ‘oange ‘e Sihová.
FOUNGA KE MA‘U AI ‘A E TAU‘ATĀINA MO‘ONÍ
13, 14. ‘E lava fēfē ke tau ma‘u ‘a e tau‘atāina mo‘oní?
13 ‘Oku fakakaukau ‘a e kakai ‘e ni‘ihi ko hono ma‘u ‘a e tau‘atāina ta‘efakangatangatá ‘e lelei tahá. Ka ‘e pehē mo‘oni? Neongo ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi ‘aonga lahi ‘o hono ma‘u ‘a e tau‘atāiná, sioloto atu angé pe ‘e fēfē ‘a e māmaní kapau he‘ikai ‘aupito ha fakangatangata? ‘Oku pehē ‘e he The World Book Encyclopedia ‘oku fihi ‘a e ngaahi lao ‘a e sōsaieti fokotu‘utu‘u maau kotoa pē koe‘uhí kuo pau ke nau malu‘i pea ‘i he taimi tatau kuo pau ke nau ‘oange ha fakangatangata ki he tau‘atāina ‘a e kakaí. ‘Oku ‘ikai ma‘u pē ke faingofua eni. ‘I he ‘uhinga ko iá, ‘oku tau sio ki he lahi fau ‘a e ngaahi lao mo e tokolahi fau ‘a e kau loea mo e kau fakamaau ‘oku nau feinga ke fakamatala‘i mo ngāue‘aki iá.
Sione 8:31, 32) Ko ia ke ma‘u ‘a e tau‘atāina mo‘oní, ‘oku fiema‘u ke tau fai ‘a e me‘a ‘e ua. ‘Uluakí, ‘oku fiema‘u ke tau tali ‘a e mo‘oni na‘e ako‘i ‘e Sīsuú. Uá, ‘oku fiema‘u ke tau hoko ko ‘ene kau ākonga. Ko hono fai ‘a e ongo me‘a ko ení te ne ‘omai kiate kitautolu ‘a e tau‘atāina mo‘oní. Ka ko e tau‘atāina mei he hā? Na‘e pehē ‘e Sīsū: “Ko e tokotaha faiangahala kotoa pē ko ha pōpula ia ‘a e angahalá.” Na‘á ne toe pehē: “Kapau ‘oku fakatau‘atāina‘i kimoutolu ‘e he Fohá, te mou tau‘atāina mo‘oni.”—Sione 8:34, 36.
14 Na‘e fakamatala ‘a Sīsū Kalaisi ki he founga ‘e lava ke tau ma‘u ai ‘a e tau‘atāina mo‘oní. Na‘á ne pehē: “Kapau te mou nofo ma‘u ‘i he‘eku leá, ko e mo‘oni ko e kau ākonga kimoutolu ‘a‘aku, pea te mou ‘ilo ‘a e mo‘oní, pea ‘e fakatau‘atāina‘i kimoutolu ‘e he mo‘oní.” (15. Ko e hā ‘e lava ai ke ‘ai kitautolu ‘e he tau‘atāina na‘e tala‘ofa mai ‘e Sīsuú ke tau “tau‘atāina mo‘oni”?
15 Ko e tau‘atāina na‘e tala‘ofa ‘e Sīsū ki he‘ene kau ākongá ‘oku lelei mama‘o ange ia ‘i he fa‘ahinga tau‘atāina ko ē ‘oku fiema‘u ‘e he tokolahi taha ‘o e kakai ‘i he ‘aho ní. ‘I he pehē ‘e Sīsū, “Kapau ‘oku fakatau‘atāina‘i kimoutolu ‘e he Fohá, te mou tau‘atāina mo‘oni,” na‘á ne talanoa ai ‘o fekau‘aki mo e tau‘atāina mei he pōpula ki he angahalá, ‘a e fa‘ahinga kovi taha ‘o e pōpulá kuo faifai ange pea hokosia ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘I he founga fē ‘oku tau pōpula ai ki he angahalá? ‘Oku ‘ai kitautolu ‘e he angahalá ke tau fai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku koví. ‘Oku lava foki ke ne ta‘ofi kitautolu mei hono fai ‘a e me‘a ‘oku tau ‘ilo‘i ‘oku totonú pe mei he‘etau fai hotau lelei tahá. Ko e olá ko e ongo‘i feifeitamaki, mamahi, faingata‘a‘ia, pea iku ki he mate. (Loma 6:23) Na‘e ‘ilo‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘a e fakamamahi ‘o e hoko ko ha pōpula ‘a e angahalá. (Lau ‘a e Loma 7:21-25.) Ko e toki taimi pē ‘e to‘o ‘osi ai ‘a e angahalá te tau ma‘u ai ‘a e tau‘atāina mo‘oni na‘e ma‘u ki mu‘a ‘e ‘Ātama mo ‘Iví.
16. ‘E lava fēfē ke tau hoko ‘o tau‘atāina mo‘oni?
16 Ko e fakamatala ‘a Sīsū “kapau te mou nofo ma‘u ‘i he‘eku leá” ‘oku fakahaa‘i ai kapau ‘oku tau loto ke fakatau‘atāina‘i kitautolu ‘e Sīsū, ‘oku fiema‘u ke tau fai ‘a e ngaahi me‘a pau. Ko e hā ‘a e ngaahi me‘a ko iá? ‘I he tu‘unga ko e kau Kalisitiane ‘osi fakatapuí, kuo tau si‘aki kitautolu pea fili ke tali ‘a e ngaahi fakangatangata na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū ki he‘ene kau ākongá. (Māt. 16:24) Hangē pē ko ia na‘e tala‘ofa ‘e Sīsuú, te tau tau‘atāina mo‘oni ‘i he kaha‘ú ‘i he‘etau ma‘u ‘a e ngaahi ‘aonga kotoa ‘o e feilaulau huhu‘í.
17. (a) ‘E lava fēfē ke tau fiefia mo fiemālie mo‘oni? (e) Ko e hā te tau ako ‘i he kupu hono hokó?
17 Ke hoko ‘o fiefia mo fiemālie mo‘oni, kuo pau ke tau talangofua ki he ngaahi akonaki ‘a Sīsuú ‘i he tu‘unga ko ‘ene kau ākonga. Kapau te tau fai eni, ‘e faifai pē ‘o lava ke tau tau‘atāina kakato mei he hoko ko e kau pōpula ‘a e angahalá mo e maté. (Lau ‘a e Loma 8:1, 2, 20, 21.) ‘I he kupu hono hokó, te tau ako ai ki he founga ‘e lava ke tau ngāue‘aki fakapotopoto ai ‘a e tau‘atāina ‘oku tau ma‘u he taimi ní. ‘E lava leva ai ke tau fakalāngilangi‘i ‘a Sihova, ‘a e ‘Otua ‘o e tau‘atāina mo‘oní, ‘o ta‘engata.