Skip to content

Skip to table of contents

To‘utupu, ‘Oku Mou Tokangataha ki he Ngaahi Taumu‘a Fakalaumālié?

To‘utupu, ‘Oku Mou Tokangataha ki he Ngaahi Taumu‘a Fakalaumālié?

“Tuku kia Sihova ha me‘a pē ‘okú ke fai, pea ‘e lavame‘a ho‘o ngaahi palaní.”​—PAL. 16:3.

HIVA: 11, 24

1-3. (a) Ko e hā ‘a e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e to‘utupu kotoa pē, pea ko e hā ‘e lava ke tau fakahoa ia ki aí? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.) (e) Ko e hā te ne tokoni‘i ‘a e to‘utupu Kalisitiané ‘i he tu‘unga ko ení?

SIOLOTO atu ‘okú ke palani ke ‘alu ki ha kātoanga makehe ‘i ha kolo mama‘o. Ke fononga ki aí, ‘oku fiema‘u ke ke heka pasi. ‘I he tau‘anga pasí, ‘okú ke ‘uluaki ongo‘i puputu‘u he ‘oku fu‘u tokolahi ‘a e kakaí pea lahi ‘aupito mo e ngaahi pasí. Ka ko e me‘a fakafiefiá, ‘okú ke ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u tofu pē ‘okú ke loto ke ‘alu ki aí mo e pasi ke heka aí. He‘ikai te ke heka ‘i ha toe pasi kehe, he ‘okú ke ‘ilo‘i ‘e ‘ave ai koe ki he feitu‘u hala.

2 Ko e mo‘uí ‘oku hangē ko e fononga ko iá, pea ko kimoutolu to‘utupú ‘oku mou hangē ko e kakai ‘i he tau‘anga pasí. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku fu‘u lahi ‘a e ngaahi fili ke fai ‘i he mo‘uí ‘o lava ai ke mou ongo‘i puputu‘u. Ka ‘o kapau ‘oku mou ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u tofu pē ‘oku mou loto ke ‘alu ki aí, ‘e faingofua ange ai ke mou fai ‘a e ngaahi fili ‘oku totonú. Ko fē ‘a e hala ‘oku totonu ke mou ‘alu aí?

3 ‘E tali ‘e he kupu ko ení ‘a e fehu‘i ko iá pea te ne fakalototo‘a‘i kimoutolu ke mou fakahangataha ho‘omou mo‘uí ki hono fakahōifua‘i ‘a Sihová. ‘Oku ‘uhinga ení ke mou muimui ‘i he fale‘i ‘a Sihová ‘i he fili kotoa kuo pau ke mou fai ‘i he mo‘uí, hangē ko e fili ‘o e akó pe ko e ngāue te ke ma‘ú pe te ke mali nai mo ma‘u ha fānau. Pea ‘oku ‘uhinga iá ko e ngāue ke a‘usia ‘a e ngaahi taumu‘a fakalaumālié, ‘a ia, ko e ngaahi taumu‘a te ne ‘ai kimoutolu ke mou ofi ange ai kia Sihova. Kapau te mou hanganaki tokangataha ki he tauhi kia Sihová, ‘e lava ke mou fakapapau‘i te ne tāpuaki‘i kimoutolu pea tokoni‘i kimoutolu ke mou lavame‘a.​—Lau ‘a e Palōveepi 16:3.

KO E HĀ KE FOKOTU‘U AI HA NGAAHI TAUMU‘A FAKALAUMĀLIÉ?

4. Ko e hā te tau sivisivi‘i ‘i he kupu ko ení?

4 ‘Oku lelei ke fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a fakalaumālie. Ko e hā hono ‘uhingá? Te tau sivisivi‘i ‘a e ‘uhinga ‘e tolu. Ko e ‘uluakí mo e uá te ne tokoni‘i koe ke ke ‘ilo‘i ko e ngāue ke a‘usia ‘a e ngaahi taumu‘a fakalaumālié te ne ‘ai koe ke ke hoko ai ko e kaume‘a lelei ange ‘o Sihova. Ko hono tolú te ne fakahaa‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku lelei ai ke fokotu‘u ‘a e ngaahi taumu‘a ko ení ‘i ho‘o kei si‘í.

5. Ko e hā ‘a e ‘uhinga mahu‘inga taha ki hono fokotu‘u ‘a e ngaahi taumu‘a fakalaumālié?

5 Ko e ‘uhinga mahu‘inga taha ki hono fokotu‘u ‘o e ngaahi taumu‘a fakalaumālié ko e fakamālō‘ia‘i ‘a Sihova ‘i he‘ene ‘ofá mo e me‘a kuó ne fai ma‘atautolú. Na‘e pehē ‘e ha tokotaha-tohi-saame ‘e taha: “‘Oku lelei ke fakamālō kia Sihova . . . He kuó ke ‘ai au ke u fiefia, ‘e Sihova, koe‘uhí ko ho‘o ngaahi ngāué; koe‘uhi ko e ngaahi ngāue ‘a ho nimá ‘oku ou kaila fiefia.” (Saame 92:1, 4) Fakakaukau fekau‘aki mo e me‘a kotoa pē kuo foaki atu ‘e Sihová: Ko ho‘o mo‘uí, ko ho‘o tuí, ko e Tohi Tapú, ko e fakataha‘angá, mo e ‘amanaki ‘o e mo‘ui ta‘engata ‘i he Palataisí. ‘I ho‘o fokotu‘u ‘a e ngaahi taumu‘a fakalaumālié, ‘okú ke fakahaa‘i ai kia Sihova ‘okú ke fakamālō ‘i he ngaahi me‘a kotoa ko ení, pea ‘oku ‘ai ai koe ke ke ofi ange kiate ia.

6. (a) ‘Oku anga-fēfē ‘a e kaunga ho‘o ngaahi taumu‘a fakalaumālié ki ho vaha‘angatae mo Sihová? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi taumu‘a ‘e ni‘ihi ‘e lava ke ke fokotu‘u ‘i ho‘o kei si‘í?

6 Ko e ‘uhinga hono ua ke fokotu‘u ai ‘a e ngaahi taumu‘a fakalaumālié he ‘i ho‘o ngāue ke a‘usia iá, ‘okú ke fai ai ‘a e ngāue lelei ma‘a Sihova. ‘E ‘ai koe ‘e he me‘á ni ke ke toe ofi ange ai kiate ia. Na‘e tala‘ofa ‘a e ‘apositolo ko Paulá: “‘Oku ‘ikai ke ta‘emā‘oni‘oni ‘a e ‘Otuá ke ne fakangalo‘i ho‘omou ngāué pea mo e ‘ofa na‘a mou fakahaa‘i ki hono huafá.” (Hep. 6:10) ‘Oku ‘ikai ‘aupito ke ke fu‘u kei si‘i ke fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a. Ko e fakatātaá, ko Christine na‘á ne ta‘u 10 ‘i he‘ene fili ke ne lau ma‘u pē ‘a e ngaahi talanoa ki he mo‘ui ‘a e Kau Fakamo‘oni faitōnungá. Na‘e ta‘u 12 ‘a Toby ‘i he‘ene fokotu‘u ‘a e taumu‘a ko hono lau ‘a e Tohi Tapú fakakātoa ki mu‘a ke ne papitaisó. Na‘e ta‘u 11 ‘a Maxim pea ta‘u 10 ‘a hono tuofefine ko Noemi ‘i he taimi na‘á na papitaiso aí. Na‘á na fakatou fokotu‘u ‘a e taumu‘a ke ngāue ‘i he Pētelí. Ke hanganaki tokangataha ki he taumu‘a ko iá, na‘á na fakapipiki ‘i he holisi ‘o honau falé ha foomu tohi kole ki Pēteli. Fēfē koe? ‘E lava ke ke fakakaukau ki ha ngaahi taumu‘a ‘e lava ke ke fokotu‘u pea kamata ngāue ke a‘usia ia?​—Lau ‘a e Filipai 1:10, 11.

7, 8. (a) ‘Oku lava fēfē ke faingofua ange hono fai ‘a e ngaahi filí ‘i hono fokotu‘u ha ngaahi taumu‘á? (e) Ko e hā na‘e fili ai ha tokotaha ta‘u hongofulu tupu ke ‘oua ‘e ‘alu ki he ‘univēsití?

7 Ko e hā ‘a e ‘uhinga hono tolu ‘oku lelei ai ke fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a ‘i ho‘o kei si‘í? ‘I ho‘o kei si‘í, ‘oku lahi ‘a e ngaahi fili ke ke faí. ‘Oku fiema‘u ke ke fili ‘a e ako pe ko e ngāue te ke ma‘ú, mo e ngaahi me‘a lahi kehe. Ko e ngaahi fili ko eni ‘i he mo‘uí ‘oku hangē ko ha manga-hala ‘okú ke a‘u ki ai ‘i ha‘o fononga. Kapau ‘okú ke ‘ilo‘i ‘a e feitu‘u ‘okú ke ‘alu ki aí, ‘e faingofua ke fili ‘a e hala ke ‘alu aí. ‘I he founga tatau, kapau ‘okú ke ‘ilo‘i ho‘o ngaahi taumu‘á, ‘e faingofua ange ai ke ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto. ‘Oku pehē ‘i he Palōveepi 21:5: “Ko e ngaahi palani ‘a e tokotaha fa‘a ngāué ‘e iku mo‘oni atu ki he lavame‘a.” Ko e tōmu‘a ange ho‘o fai ‘a e ngaahi palaní ‘aki hono fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a leleí, ko e vave ange ia ‘a ho‘o lavame‘á. Ko e me‘a eni na‘e hokosia ‘e Damaris ‘i he fiema‘u ke ne fai ha fili mahu‘inga ‘i he‘ene ta‘u hongofulu tupú.

8 Na‘e lelei ‘aupito ‘a e tu‘unga fakaako ‘o Damaris ‘i he‘ene ‘osi mei he ako‘anga mā‘olungá, pea na‘e mei lava ke ne ‘alu ki he ‘univēsití ‘o ako lao kae ta‘etotongi ‘a ‘ene akó. ‘I hono kehé, na‘á ne fili ke ngāue ‘i ha pangikē. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘i he‘ene kei si‘i ‘aupitó, na‘á ne fili ai te ne tāimu‘a. ‘Okú ne pehē: “Na‘e ‘uhinga iá ko e ngāue konga-taimi. ‘I hano ma‘u ha mata‘itohi lao ‘i he ‘univēsití, ‘e lava ke u ma‘u ai ha pa‘anga lahi, ka ‘e si‘i ‘a e faingamālie ke u ma‘u ha ngāue konga-taimí.” Kuo tāimu‘a ‘a Damaris ‘i he ta‘u ‘e 20. ‘Okú ne ongo‘i na‘á ne fokotu‘u ‘a e taumu‘a totonú pea fai ‘a e fili totonú ‘i he‘ene ta‘u hongofulu tupú? ‘Io. ‘I he pangikē ‘okú ne ngāue aí, ‘okú ne fetaulaki ai mo e kau loea tokolahi ‘oku nau fai ‘a e ngāue na‘á ne mei fai kapau na‘á ne ‘alu ki he ‘univēsití. ‘Okú ne pehē ko e tokolahi ‘o kinautolú ‘oku ‘ikai ‘aupito te nau fiefia ‘i he‘enau ngāué. ‘Oku ongo‘i ‘e Damaris kuó ne fiefia lahi ‘i he ngaahi ta‘u kotoa ko eni ‘o e tāimu‘á pea kuo tokoni‘i ai ia ke ne hao mei he ‘ikai ke fiefia ‘o hangē ko kinautolú.

9. Ko e hā ‘oku tau laukau‘aki ai ‘a ‘etau to‘utupú?

9 Ko e laui afe ‘o ‘etau to‘utupu takatakai ‘i he māmaní ‘oku nau fakalakalaka pea ‘oku taau ke fakaongoongolelei‘i kinautolu. Ko ‘enau kaume‘a mo Sihová mo ‘enau ngaahi taumu‘a fakalaumālié ‘a e me‘a tefito ‘i he‘enau mo‘uí. Ko e to‘utupu ko ení ‘oku nau fiefia mo‘oni ‘i he mo‘uí, pea ‘i he taimi tatau, ‘oku nau ako ke muimui ‘i he fakahinohino ‘a Sihová ‘i he me‘a kotoa pē, ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e akó, ngāué, mo e mo‘ui fakafāmilí. Na‘e pehē ‘e Solomone: “Falala kia Sihova ‘aki ho lotó kotoa.” Na‘á ne toe tānaki mai: “‘I he kotoa ho ngaahi ‘alungá, tokanga kiate ia, pea te ne fakatonutonu ho ngaahi halá.” (Pal. 3:5, 6) To‘utupu, ‘oku ‘ofa lahi ‘a Sihova ‘iate kimoutolu! ‘Oku mou mahu‘inga kiate ia, pea te ne malu‘i, tataki, mo tāpuaki‘i kimoutolu.

TEUTEU LELEI KE TALANOA KI HE NI‘IHI KEHÉ FEKAU‘AKI MO SIHOVA

10. (a) Ko e hā kuo pau ke hoko ai ‘a e ngāue fakamalangá ko e taha ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha kiate kitautolú? (e) ‘E lava fēfē ke toe lelei ange ho‘o fakamatala‘i ‘a ho‘o tuí?

10 ‘I ho‘o fakahangataha ho‘o mo‘uí ki hono fakahōifua‘i ‘a Sihová, te ke loto ai ke talanoa ki he ni‘ihi kehé fekau‘aki mo ia. Na‘e pehē ‘e Sīsū Kalaisi “kuo pau ke tomu‘a malanga‘i . . . ‘a e ongoongo leleí.” (Mk. 13:10) Ko ia ko e ngāue fakamalangá ‘oku fiema‘u fakavavevave pea ‘oku totonu ke hoko ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha kiate kitautolú. ‘E lava ke ke fokotu‘u ha taumu‘a ke kau lahi ange ‘i he malangá? ‘E lava ke ke tāimu‘a? Kae fēfē kapau ‘oku ‘ikai te ke fu‘u sai‘ia ‘i he malangá? Pea ‘e lava fēfē ke toe lelei ange ho‘o fakamatala‘i ‘a ho‘o tuí? ‘E tokoni‘i koe ‘e he me‘a ‘e ua: Teuteu lelei, pea ‘oua ‘e fo‘i ‘i hono tala ki he ni‘ihi kehé ‘a e me‘a ‘okú ke ‘ilo fekau‘aki mo Sihová. Te ke ‘ohovale nai ‘i he lahi ‘a e fiefia te ke ma‘u ‘i he malangá.

‘Oku anga-fēfē ho‘o teuteu ke talanoa ki he ni‘ihi kehé fekau‘aki mo Sihová? (Sio ki he palakalafi 11, 12)

11, 12. (a) Ko e hā ‘e lava ke ke fai ke mateuteu ai ke talanoa ki he ni‘ihi kehé fekau‘aki mo Sihová? (e) Na‘e anga-fēfē hono ngāue‘aki ‘e ha ki‘i tokoua ha faingamālie ke talanoa ai fekau‘aki mo Sihova ‘i he ‘apiakó?

11 ‘E lava ke ke kamata‘aki hano teuteu ha tali ki ha fehu‘i ‘oku angamaheni‘aki hono ‘ohake ‘e he kaungāakó. ‘Oku ‘i he‘etau uepisaiti jw.org mo e ‘ū tohi kehe ha ngaahi kupu kuo fa‘u ke ne tokoni‘i ‘a e to‘utupú ke nau teuteu ‘iate kinautolu pē ‘a e founga ke tali ai ‘a e ngaahi fehu‘i anga-mahení. Hangē ko ení, ko e fehu‘i “Ko e hā ‘okú ke tui ai ki he ‘Otuá?” Ko e kupu “‘Oku Totonu Ke U Tui ki he ‘Evalūsiō?” ‘i he polosiua Tali ki he Fehu‘i ‘e 10 ‘Oku ‘Eke ‘e he To‘utupú, te ne tataki koe ‘i ho‘o teuteu ‘a ho‘o talí.​—Lau ‘a e 1 Pita 3:15.

12 Tala ki ho kaungāakó ‘e lava ke nau kumi ki ha ngaahi me‘a ‘i he jw.org. Ko e me‘a ia na‘e fai ‘e Luca. Na‘e talanoa ‘ene kalasí fekau‘aki mo e ngaahi lotu kehekehe. Na‘e fakatokanga‘i ‘e Luca na‘e fakamatala‘i ‘i he tohi akó ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová na‘e ta‘etotonu. Neongo na‘e manavasi‘i ‘a Luca, na‘á ne kole ki he faiakó pe ‘e lava ke ne talanoa mo e kalasí fekau‘aki mo e ‘uhinga ‘oku hala ai ‘a e ngaahi me‘a ko iá. Na‘e faka‘atā ia ‘e he faiakó ke ne fakamatala‘i ‘a e me‘a ‘okú ne tui ki aí, pea na‘á ne malava ke fakahaa‘i ‘a e uepisaití ki he kalasí kotoa. Ko ‘enau homueká, na‘e fiema‘u ‘e he faiakó ‘a e tokotaha kotoa ‘i he kalasí ke sio ‘i he vitiō Iku‘i e Houtamakí ‘o ‘Ikai Fuhu. ‘E lava ke ke sioloto atu ki he fiefia ‘a Luca ‘i he‘ene talanoa fekau‘aki mo Sihova ‘i he ‘apiakó?

13. Ko e hā ‘oku ‘ikai totonu ai ke tau fo‘i ‘i he‘etau fehangahangai mo e ngaahi faingata‘á?

13 ‘I ho‘o fehangahangai mo e ngaahi faingata‘á, ‘oua ‘e loto-si‘i kae hanganaki ngāue ki ho‘o ngaahi taumu‘á. (2 Tīm. 4:2) Ko e me‘a ia na‘e fai ‘e Katharina. Na‘á ne ta‘u 17 ‘i he‘ene fokotu‘u ‘a e taumu‘a ke ne malanga ki hono kaungāngāue taki taha. Na‘e ngāhi‘i ia ‘e ha taha ‘o kinautolu ‘i ha ngaahi taimi. Ka na‘e ‘ikai ke ngalo ‘iate ia ‘a ‘ene taumu‘á. Na‘e maongo ‘a ‘ene ‘ulungaanga leleí ki ha tokotaha ngāue ‘e taha, ‘a ia ko hono hingoá ko Hans. Na‘e kamata ke ne lau ‘etau ‘ū tohí, ako Tohi Tapu, peá ne papitaiso. Na‘e ‘ikai ke ‘ilo‘i eni ‘e Katharina he ‘i he taimi ko ení na‘á ne ‘osi hiki mei ai. Ko ia na‘á ne ‘ohovale ‘aupito ‘i he ta‘u ‘e 13 ki mui ai, lolotonga ‘ene ‘i ha fakataha mo hono fāmilí, ko e tokotaha-malanga ma‘á e kakaí ko Hans! Na‘á ne fiefia ‘aupito ‘i he ‘ikai te ne fo‘i ‘i he‘ene taumu‘a ke malanga ki hono kaungāngāué.

‘OUA ‘E NGALO HO‘O NGAAHI TAUMU‘Á

14, 15. (a) Ko e hā ‘oku totonu ke ke manatu‘í ‘i hono tenge koe ‘e he ni‘ihi kehé ke ke fai ‘a e me‘a ‘oku nau faí? (e) Ko e hā ‘e lava ke ke fai ke kei mālohi ai pē ‘i hono tenge koe ‘e he ni‘ihi kehé?

14 Kuo fakalototo‘a‘i koe ‘i ha tu‘unga ‘e he kupu ko ení ke ke fili ke fakahangataha ‘a ho‘o mo‘uí ki hono fakahōifua‘i ‘a Sihová pea ke fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a fakalaumālie. Ka ko e to‘utupu tokolahi ‘oku nau ta‘u tatau mo koe ‘oku nau loto pē ke ma‘u ha taimi fiefia. Pea ‘oku ngalingali te nau fakatauele‘i koe ke ke fai ‘a e me‘a ‘oku nau faí. ‘E fiema‘u ‘i ha taimi ke ke ‘ai ke sio ‘a e ni‘ihi kehé ki he mahu‘inga kiate koe ke a‘usia ho‘o ngaahi taumu‘á. ‘Oua ‘e tuku ke ‘ai koe ‘e he ni‘ihi kehé ke ngalo ‘a e ngaahi taumu‘a ko ení. Kapau na‘á ke ‘i he tau‘anga pasi na‘e lave ki ai ‘i he kamata‘anga ‘o e kupú, te ke heka ‘i ha fa‘ahinga pasi pē, koe‘uhí na‘e ma‘u ‘e he kakai ‘i aí ha taimi fiefia? ‘Ikai ‘aupito!

15 Ko ia ko e hā ‘e lava ke ke fai ke kei tu‘u mālohi ai pē ‘i hono tenge koe ‘e he ni‘ihi kehé ke ke fai ‘a e me‘a ‘oku nau faí? Faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi tu‘unga ‘a ia ‘e faingata‘a ai ke taliteke‘i ‘a e tengé. (Pal. 22:3) Fakakaukau ki he ngaahi nunu‘a fakamamahi ‘o hono fai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku halá. (Kal. 6:7) Pea fakahaa‘i anga-fakatōkilalo ‘okú ke fiema‘u ha fale‘i lelei. Fanongo ki he me‘a ‘oku tala atu kiate koe ‘e ho‘o ongo mātu‘á mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine taukei ‘i he fakataha‘angá.​—Lau ‘a e 1 Pita 5:5, 6.

16. ‘Oku anga-fēfē hono fakahaa‘i ‘i he hokosia ‘a Christoph ‘oku mahu‘inga ke anga-fakatōkilalo?

16 Ko e anga-fakatōkilaló na‘e tokoni‘i ai ‘a Christoph ke ne tali ‘a e fale‘i leleí. ‘I he hili pē ‘ene papitaisó, na‘á ne kamata ‘alu ma‘u pē ki ha fale fakamālohisino. Na‘e fakaafe‘i ai ia ‘e he to‘utupu kehé ke ne kau ‘i he‘enau kalapu sipotí. Na‘á ne talanoa mo ha mātu‘a ‘o fekau‘aki mo ia, pea na‘e tala ange ‘e he mātu‘á ke ne fakakaukau fekau‘aki mo e fakatu‘utāmaki ‘e ni‘ihi, hangē ko e hoko ‘o mātu‘aki fe‘au‘auhí. Kae kehe na‘e kei fili pē ‘a Christoph ia ke kau ‘i he kalapu sipotí. Ka ‘i he hili mei ai ha taimi, na‘á ne fakatokanga‘i na‘e anga-fakamālohi ‘a e sipotí pea a‘u ‘o fakatu‘utāmaki. Na‘á ne toe talanoa mo e kau mātu‘á, pea na‘a nau ‘oange ha fale‘i mei he Tohi Tapú. ‘Oku pehē ‘e Christoph, “Na‘e fekau‘i mai ‘e Sihova kiate au ‘a e kau fale‘i lelei, pea na‘á ku fanongo kiate Ia, neongo kapau na‘e fiema‘u ki ai ha taimi.” ‘Okú ke anga-fakatōkilalo fe‘unga ke tali ‘a e fale‘i leleí?

17, 18. (a) Ko e hā ‘oku fiema‘u ‘e Sihova ma‘á e to‘utupu he ‘aho ní? (e) ‘E lava fēfē ke ke faka‘ehi‘ehi mei he faka‘ise‘isa ‘i ho‘o ngaahi filí ‘i ho‘o fu‘u lahí? ‘Omai ha hokosia.

17 ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Ke ke fiefia, ‘e tangata [pe fefine] kei talavou, lolotonga ho‘o kei si‘í, pea tuku ke fiefia ho lotó ‘i he ngaahi ‘aho ‘o ho‘o talavoú.” (Tml. 11:9) ‘Oku fiema‘u ‘e Sihova ke ke fiefia ‘i ho‘o kei si‘í. ‘I he kupu ko ení, kuó ke ako ai ko e founga ‘e taha ke fiefia aí ko e hanganaki tokangataha ki ho‘o ngaahi taumu‘a fakalaumālié pea muimui ‘i he fale‘i ‘a Sihová ‘i he kotoa ho‘o ngaahi palaní mo e ngaahi filí. Ko e tōmu‘a ange ho‘o fai eni ‘i ho‘o mo‘uí, ko e vave ange ia ho‘o hokosia ‘a e tataki, malu‘i, mo e tāpuaki ‘a Sihová. Fakakaukau ki he fale‘i lelei kotoa ‘okú ne ‘oatu ‘i he‘ene Folofolá, pea ngāue‘aki ‘a e fale‘í: “Ke ke manatu leva ki ho Tokotaha-Fakatupu Ma‘ongo‘ongá ‘i he ngaahi ‘aho ‘o ho‘o talavoú.”​—Tml. 12:1.

18 ‘Oku vave ‘a e tupu ‘a e to‘utupú ‘o hoko ko e kakai lalahí. Ko e me‘a fakamamahí, ‘oku faka‘ise‘isa ki mui ‘a e tokolahi ‘o kinautolu ‘i he‘enau fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a hala pe na‘e ‘ikai ‘aupito ha‘anau taumu‘a ‘i he‘enau kei si‘í. Ka ‘o kapau ‘okú ke hanganaki tokangataha ki ho‘o ngaahi taumu‘a fakalaumālié, te ke fiefia ‘i ho‘o ngaahi filí ‘i ho‘o hoko ‘o fu‘u lahí. Ko e anga ia ‘o e ongo‘i ‘a Mirjana. ‘I he‘ene ta‘u hongofulu tupú, na‘e sai ‘aupito ‘a ‘ene sipotí. Na‘e a‘u ‘o fakaafe‘i ia ke ne kau ‘i he Sipoti ‘Olimipiki ‘i he Taimi Momokó. ‘I hono kehé, na‘á ne fili ke ne ngāue taimi-kakato kia Sihova. ‘I he ta‘u ‘e 30 tupu ki mui ai, ‘okú ne kei ‘i he ngāue taimi-kakató pē mo hono husepānití. ‘Okú ne pehē ko e kakai ‘oku nau fiema‘u ‘a e ongoongoá, lāngilangí, mafaí, mo e koloá ‘oku ‘ikai ‘aupito te nau fiefia mo‘oni. ‘Okú ne toe pehē ko e ngaahi taumu‘a lelei tahá ko e ngāue ki he ‘Otuá pea tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau ‘ilo‘i ia.

19. Ko e hā ‘oku lelei ai ke mou tokangataha ki ho‘omou ngaahi taumu‘a fakalaumālié ‘i ho‘omou kei si‘í?

19 Ko kimoutolu to‘utupú ‘oku taau mo‘oni ke fakaongoongolelei‘i koe‘uhí neongo ‘a e ngaahi faingata‘a ‘oku mou fehangahangai mo iá, ‘oku mou tokangataha ‘i ho‘omou mo‘uí ki he ngāue kia Sihová. ‘Oku mou fokotu‘u ha ngaahi taumu‘a fakalaumālie, pea ‘oku mou vakai ki he ngāue fakamalangá ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ‘i ho‘omou mo‘uí. Pehē foki, ‘oku ‘ikai te mou faka‘atā ‘a e māmaní ke ne ‘ai ke ngalo ho‘omou ngaahi taumu‘á. ‘E lava ke mou fakapapau‘i ‘oku ‘ikai ke ta‘e‘aonga ho‘omou ngāue mālohí. ‘Oku mou ma‘u ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘oku nau ‘ofa ‘iate kimoutolu mo poupou‘i kimoutolu. Ko ia “tuku kia Sihova ha me‘a pē ‘okú ke fai, pea ‘e lavame‘a ho‘o ngaahi palaní.”