Skip to content

Skip to table of contents

‘Oku ‘Uhinga ki he Hā ‘a e Hoko ko ha Tokotaha Fakalaumālié?

‘Oku ‘Uhinga ki he Hā ‘a e Hoko ko ha Tokotaha Fakalaumālié?

“Fakatauange ki he ‘Otuá . . . ke ne ‘ai kimoutolu ke mou ma‘u ‘a e fakakaukau fakae‘atamai tatau mo ia na‘e ma‘u ‘e Kalaisi Sīsuú.”​—LOMA 15:5.

HIVA: 25, 5

1, 2. (a) ‘Oku anga-fēfē ‘a e ongo‘i ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine tokolahi fekau‘aki mo e tu‘unga fakalaumālié? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i mahu‘inga te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

‘OKU pehē ‘e ha tuofefine ‘i Kānata ko e hoko ko ha tokotaha fakalaumālie, pe fakakaukau fakalaumālié kuó ne ‘ai ia ke ne fiefia ange pea kuó ne tokoni‘i ia ‘i he‘ene ngaahi palopalema ‘i he mo‘uí. Ko ha tokoua ‘i Pelēsila ‘a ia kuó ne mali ‘i he ta‘u ‘e 23 ‘okú ne pehē ko e hoko ‘o fakakaukau fakalaumālié kuo tokoni‘i ai ia mo hono uaifí ke na ma‘u ha nofo mali fiefia. Ko ha tokoua ‘i he ‘Otu Motu Filipainí ‘okú ne pehē ko e fakakaukau fakalaumālié kuo ‘oange ai kiate ia ‘a e nonga ‘o e fakakaukaú pea kuo tokoni‘i ai ia ke ne ma‘u ha vaha‘angatae lelei mo e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘i he puipuitu‘a kehekehe.

2 ‘Oku hā mahino ‘oku tau ma‘u ‘aonga ‘i he founga kehekehe lahi ‘i he taimi ‘oku tau fakakaukau fakalaumālie aí. Ko e hā ‘e lava ke tau fai ke hoko ai ‘o fakakaukau fakalaumālie lahi ange pea ma‘u ‘a e ngaahi ‘aonga ko iá? ‘Uluakí, ‘oku fiema‘u ke tau mahino‘i ‘a e me‘a ‘oku lea‘aki ‘e he Tohi Tapú fekau‘aki mo e kakai fakalaumālié, ‘a e fa‘ahinga ‘oku tataki ‘e he laumālie mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá pea ‘oku nau fakakaukau ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a Sihová. ‘I he kupu ko ení, te tau tali ai ‘a e fehu‘i mahu‘inga ‘e tolu: (1) ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e hoko ko ha tokotaha fakalaumālie pe fakakaukau fakalaumālie? (2) Ko e hā ‘a e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga te ne tokoni‘i kitautolu ke tau tupu fakalaumālié? (3) ‘E tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he‘etau feinga ke ma‘u “‘a e fakakaukau ‘a Kalaisí” ke tau hoko ko e kakai fakalaumālie?

KO E HĀ ‘A E TOKOTAHA FAKALAUMĀLIE?

3. ‘Oku anga-fēfē hono fakamatala‘i ‘e he Tohi Tapú ‘a e faikehekehe ‘i ha tokotaha fakakakano mo ha tokotaha fakalaumālie?

3 ‘Oku tokoni‘i kitautolu ‘e he ‘apositolo ko Paulá ke tau mahino‘i ‘a e faikehekehe ‘i he vaha‘a ‘o e “tangata fakalaumālié” mo ha “tangata fakakakano.” (Lau ‘a e 1 Kolinitō 2:14-16.) Ko ha tokotaha fakakakano “‘oku ‘ikai ke ne tali ‘e ia ‘a e ngaahi me‘a ‘a e laumālie ‘o e ‘Otuá, he ko e koto vale ‘a e ngaahi me‘a ia ko iá kiate ia; pea he‘ikai lava ke ne ‘ilo kinautolu.” ‘I hono kehé, ko ha tokotaha fakalaumālie “‘okú ne sivisivi‘i ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē” pea ‘okú ne ma‘u “‘a e fakakaukau ‘a Kalaisí,” ‘a ia ‘oku ‘uhinga iá ‘okú ne feinga ke fakakaukau ‘o hangē ko Kalaisí. ‘Oku fakalototo‘a‘i kitautolu ‘e Paula ke tau hoko ko e kakai fakalaumālie. Ko e hā ha toe ngaahi founga ‘oku kehe ai ‘a e kakai fakakakanó mei he kakai fakalaumālié?

4, 5. ‘E lava fēfē ke tau ‘ilo‘i ha tokotaha fakakakano?

4 ‘Oku anga-fēfē ‘a e fakakaukau ‘a ha tokotaha fakakakano? Ko ha tokotaha fakakakano ‘okú ne ohi ‘a e fakakaukau ‘a e māmaní, ‘a ia ‘oku fakahangataha ki he ngaahi holi siokitá. ‘Oku fakamatala‘i ‘e Paula ‘a e fakakaukau ko ení ko e “laumālie ko ia ‘oku ngāue he taimí ni ‘i he ngaahi foha ‘o e talangata‘á.” (‘Ef. 2:2) Ko e fakakaukaú ni ‘okú ne tākiekina ‘a e tokolahi taha ‘o e kakaí ke nau fa‘ifa‘itaki ki he fa‘ahinga takatakai ‘iate kinautolú. ‘Oku nau fai pē ‘a e me‘a ‘oku hā ngali totonu kiate kinautolú, ‘o ‘ikai tokanga fekau‘aki mo e ngaahi tu‘unga ‘a e ‘Otuá. Ko ha tokotaha fakakakano, pe fakakaukau fakakakano, ‘okú ne fakakaukau tefito pē ki he ngaahi me‘a fakakakanó pea fa‘a ongo‘i ‘oku mahu‘inga ange ‘a hono tu‘ungá, pa‘angá, pe ngaahi totonu fakafo‘ituituí ‘i ha toe me‘a pē.

5 Ko ha tokotaha fakakakano ‘okú ne fa‘a fai ‘a e me‘a ‘oku ui ‘e he Tohi Tapú “ko e ngaahi ngāue ‘a e kakanó.” (Kal. 5:19-21) ‘I he ‘uluaki tohi ‘a Paula ki he kau Kalisitiane ‘i Kolinitoó, ‘okú ne lave ai ki he ngaahi me‘a kehe ‘oku fai ‘e he kakai fakakakanó. ‘Oku nau fakafa‘afa‘ahi ‘i he ngaahi ta‘efelotoí, feinga ke fakamavahevahe‘i ‘a e kakaí, faka‘ai‘ai ‘a e ni‘ihi kehé ke nau angatu‘u, fe‘ave‘aki ‘a e toko taha taki taha ki he fakamaau‘angá, ‘ikai ha faka‘apa‘apa ki he tu‘unga-‘ulú, pea ‘ai ke fu‘u mahu‘inga ‘a e me‘akaí mo e inú ‘i he‘enau mo‘uí. Ko ha tokotaha fakakakano ‘oku ‘ikai te ne taliteke‘i ‘a e fakatauele ke ne fai ha me‘a ‘oku hala. (Pal. 7:21, 22) Na‘e pehē ‘e Sute ko e kakai fakakakanó ‘oku a‘u ‘o lava ke mole meiate kinautolu ‘a e laumālie ‘o Sihová.​—Sute 18, 19.

6. ‘E lava fēfē ke tau ‘ilo‘i ha tokotaha fakalaumālie?

6 ‘I he kehe mei ha tokotaha fakakakano, ko ha tokotaha fakalaumālie ‘okú ne tokanga lahi ki hono vaha‘angatae mo e ‘Otuá. ‘Okú ne faka‘atā ke tataki ia ‘e he laumālie mā‘oni‘oni ‘o e ‘Otuá pea feinga lahi ke fa‘ifa‘itaki kia Sihova. (‘Ef. 5:1) ‘Okú ne feinga ke ako ki he anga ‘o e fakakaukau ‘a Sihová pea ke sio ki he ngaahi me‘á ‘o hangē ko Sihová. ‘Oku mātu‘aki mo‘oni ‘a e ‘Otuá kiate ia. ‘I he ‘ikai hangē ko ha tokotaha fakakakanó, ko ha tokotaha fakalaumālie ‘okú ne faka‘apa‘apa ki he ngaahi tu‘unga ‘a Sihová ‘i he tafa‘aki kotoa ‘o ‘ene mo‘uí. (Saame 119:33; 143:10) ‘Oku ‘ikai te ne fai ‘a e “ngaahi ngāue ‘a e kakanó” ka ‘okú ne feinga ke fakatupulekina ‘a e “fua ‘o e laumālié.” (Kal. 5:22, 23) Ke fakamatala‘i lahi ange ‘a e ‘uhinga ‘o e fakakaukau fakalaumālié, fakakaukau ki he fakafehoanaki ko ení: Ko ha taha ‘oku sai ‘i he pisinisí ‘oku tala ‘okú ne fakakaukau pisinisi, pea ko ha taha ‘oku tokanga mo‘oni ki he‘ene lotu ki he ‘Otuá ‘oku tala ‘okú ne fakakaukau fakalaumālie.

7. Ko e hā ‘oku lea‘aki ‘e he Tohi Tapú fekau‘aki mo e kakai fakakaukau fakalaumālié?

7 Na‘e pehē ‘e Sīsū ko e kakai fakakaukau fakalaumālié ‘oku nau fiefia. ‘Oku tau lau ‘i he Mātiu 5:3: “Fiefia ē ko kinautolu ‘oku nau lāu‘ilo ki he‘enau fiema‘u fakalaumālié, he ‘oku ‘onautolu ‘a e Pule‘anga ‘o hēvaní.” ‘Oku fakamatala ‘i he Loma 8:6 ko ‘etau mo‘uí ‘oku fakatu‘unga ‘i he‘etau fakakaukau ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a Sihová: “Ko hono fokotu‘u ‘a e fakakaukaú ‘i he kakanó ‘oku iku ia ki he mate, ka ko hono fokotu‘u ‘a e fakakaukaú ‘i he laumālié ‘oku iku ia ki he mo‘ui mo e melino.” Ko ia kapau ‘oku tau fakakaukau fakalaumālie, ‘e lava ke tau ma‘u ‘i he taimí ni ‘a e melino mo e ‘Otuá, pea mo kitautolu, pea ‘e lava ke tau ma‘u ai ‘a e ‘amanaki ko e mo‘ui ta‘engata.

8. Ko e hā ‘e lava ke faingata‘a ai ‘a e hoko ko ha tokotaha fakalaumālie pea hokohoko atu ai peé?

8 Kae kehe, ‘oku tau mo‘ui ‘i ha māmani fakatu‘utāmaki. Koe‘uhi ‘oku takatakai‘i kitautolu ‘e he kakai ‘oku ‘ikai te nau fakakaukau ‘aki ‘a e fakakaukau ‘a e ‘Otuá, ‘oku fiema‘u ‘a e feinga mo‘oni ke malu‘i hotau ‘atamaí. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau fakafonu‘aki hotau ‘atamaí ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a Sihová, ‘e fakafonu ‘e he māmaní hotau ‘atamaí ‘aki ‘ene ngaahi fakakaukau fakakakanó. Ko e hā ‘e lava ke tau fai ke faka‘ehi‘ehi mei aí? ‘E lava fēfē ke tau tupu fakalaumālie?

AKO MEI HE NGAAHI FA‘IFA‘ITAKI‘ANGA LELEÍ

9. (a) Ko e hā ‘e lava ke ne ako‘i mai ke tau hoko ‘o fakakaukau fakalaumālié? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga lelei te tau lāulea ki aí?

9 Hangē pē ko e fiema‘u ke ako ha ki‘i tama mei he‘ene ongo mātu‘á pea fa‘ifa‘itaki ki he‘ena fa‘ifa‘itaki‘anga leleí, ‘oku fiema‘u ke tau ako mo fa‘ifa‘itaki ki he fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ha vaha‘angatae vāofi mo Sihová. ‘E ako‘i mai ‘e he me‘á ni ‘a e founga ke tau hoko ai ‘o fakakaukau fakalaumālié. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ‘oku tau ako ki he me‘a ke ‘oua ‘e faí ‘aki hono siofi ‘a e kakai fakakaukau fakakakanó. (1 Kol. 3:1-4) ‘Oku ‘i he Tohi Tapú fakatou‘osi ‘a e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga lelei mo e kovi. Tau sivisivi‘i angé ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘e lava ke tau ako mei ai: Ko Sēkope, Mele, pea mo Sīsū.

Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sēkopé? (Sio ki he palakalafi 10)

10. Na‘e anga-fēfē hono fakahāhā ‘e Sēkope ko ha tokotaha fakalaumālie ia?

10 ‘I he hangē ko e tokolahi ‘o kitautolú, na‘e ‘ikai ke faingofua ‘a e mo‘ui ‘a Sēkopé. Ko hono tokoua tonu ko ‘Īsoá, na‘á ne loto ke tāmate‘i ia. Ko ‘ene tamai-‘i-he-fonó na‘á ne toutou feinga ke kākaa‘i ia. Ka ko e tui ‘a Sēkope ki he tala‘ofa ‘a Sihova kia ‘Ēpalahamé na‘e hanganaki mālohi. Na‘e ‘ilo‘i ‘e Sēkope ‘e hoko hono fāmilí ko e konga ‘o hono fakahoko ‘o e tala‘ofa fisifisimu‘a ko ení, ko ia na‘á ne tokanga‘i lelei kinautolu. (Sēn. 28:10-15) Na‘e ‘ikai ke faka‘atā ‘e Sēkope ‘a e fakakaukau fakakakano ‘a e kakai takatakai ‘iate iá ke ne ‘ai ke ngalo ai ‘iate ia ‘a e ngaahi tala‘ofa ‘a Sihová. Ko e fakatātaá, na‘e kōlenga ‘a Sēkope kia Sihova ke ne fakahaofi ia ‘i he‘ene fakakaukau na‘á ne ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki mei hono tokouá. Na‘á ne lotu: “Kuó ke folofola mai: ‘Te u failelei mo‘oni kiate koe, pea te u ‘ai ho hakó ke hangē ko e ‘one‘one ‘o e tahí.’” (Sēn. 32:6-12) Na‘e tui mālohi ‘a Sēkope ki he ngaahi tala‘ofa ‘a Sihová peá ne fakamo‘oni‘i ia ‘aki ‘ene founga mo‘uí.

Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Melé? (Sio ki he palakalafi 11)

11. ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i ko Melé ko ha tokotaha fakakaukau fakalaumālie?

11 Fakakaukau he taimí ni kia Mele. Na‘e fili ia ‘e Sihova ke ne hoko ko e fa‘ē ‘a Sīsuú he ko ha tokotaha fakakaukau fakalaumālie ia. Lau ‘a e me‘a na‘e lea‘aki ‘e Mele ‘i he‘ene ‘a‘ahi ki hono kāinga ko Sākalaia mo ‘Ilisapesí. (Lau ‘a e Luke 1:46-55.) ‘Oku lava ke tau ‘ilo‘i na‘e ‘ofa ‘a Mele ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá peá ne ‘ilo‘i lelei ‘a e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. (Sēn. 30:13; 1 Sām. 2:1-10; Mal. 3:12) Pea na‘a mo e hili ‘a e mali ‘a Mele mo Siosifá, na‘á na tatali ‘o ‘ikai te na fehokotaki fakasino kae ‘oua kuo ‘alo‘i ‘a Sīsū. Ko ‘ena ngāue kuo vahe‘i mai mei he ‘Otuá na‘e mahu‘inga ange ia kiate kinaua ‘i he‘ena ngaahi holí. (Māt. 1:25) Pehē foki, na‘e siofi fakalelei ‘e Mele ‘a e me‘a kotoa pē na‘e hoko ‘i he tupu hake ‘a Sīsuú peá ne fanongo ki he ngaahi me‘a na‘á ne ako‘í. Na‘á ne “tauhi . . . ‘a e ngaahi leá ni kotoa ‘i hono lotó.” (Luke 2:51) ‘Oku hā mahino na‘á ne mahu‘inga‘ia ‘aupito ‘i he ngaahi tala‘ofa ‘a e ‘Otuá fekau‘aki mo e Mīsaiá. ‘E lava ke tau fa‘ifa‘itaki kia Mele pea feinga ma‘u pē ke fai ‘a e me‘a ‘oku fiema‘u mai ‘e he ‘Otuá ke tau faí?

12. (a) Na‘e anga-fēfē ‘a e fa‘ifa‘itaki ‘a Sīsū ki he‘ene Tamaí? (e) ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki kia Sīsū? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)

12 ‘I he kakai kotoa kuo mo‘ui maí, ko Sīsū ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei taha ‘o ha tokotaha fakakaukau fakalaumālie. Lolotonga ‘ene mo‘ui mo ‘ene ngāue fakafaifekau ‘i he māmaní, na‘á ne fakamo‘oni‘i na‘á ne loto ke fa‘ifa‘itaki ki he‘ene Tamaí. Ko e fakakaukau, ongo‘i, mo e ngāue ‘a Sīsuú na‘e hangē pē ko Sihová. Na‘á ne fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá pea faka‘apa‘apa‘i ‘a ‘ene ngaahi tu‘ungá. (Sione 8:29; 14:9; 15:10) Ko e fakatātaá, fakahoa ‘a e anga hono fakamatala‘i ‘e ‘Aisea ‘a e manava‘ofa ‘a Sihová mo e anga hono fakamatala‘i ‘e Ma‘ake ‘a e ngaahi ongo‘i ‘a Sīsuú. (Lau ‘a e ‘Aisea 63:9; Ma‘ake 6:34.) ‘Oku tau fa‘ifa‘itaki kia Sīsū ‘aki ‘a e mateuteu ma‘u pē ke fakahāhā ‘a e manava‘ofa ki he fa‘ahinga ‘oku nau fiema‘u tokoní? ‘I he hangē ko Sīsuú, ‘oku tau tokangataha ki hono malanga‘i mo ako‘i ‘a e ongoongo leleí? (Luke 4:43) Ko e kakai fakakaukau fakalaumālié ‘oku nau manava‘ofa pea feinga ke tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé.

13, 14. (a) Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he kakai fakakaukau fakalaumālie ‘i he ‘aho ní? (e) ‘Omai ha fakatātā.

13 ‘I he ‘ahó ni, ‘oku tokolahi ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakakaukau fakalaumālie ‘oku nau feinga lahi ke fa‘ifa‘itaki kia Kalaisi. Te ke fakatokanga‘i nai ‘oku nau faivelenga ‘i he ngāue fakafaifekaú, anga-talitali kakai, mo manava‘ofa. Neongo ‘oku ‘ikai te nau haohaoa, ‘oku nau feinga mālohi ‘aupito ke fakatupulekina ‘a e ngaahi ‘ulungaanga lelei pea fai ‘a e me‘a ‘oku fiema‘u ‘e Sihova ke nau faí. Ko Rachel, ko ha tuofefine ‘i Pelēsila, ‘okú ne pehē: “‘Oku ou manako ‘i he fa‘ifa‘itaki ki he sitaila ‘a e māmaní. Ko hono olá, na‘e ‘ikai ke loko taau ‘a ‘eku ‘ai valá. Ka ko hono ako ‘a e mo‘oní na‘á ne ue‘i au ke u fai ‘a e feinga na‘e fiema‘ú ke u hoko ko ha tokotaha fakalaumālie. Na‘e ‘ikai ke faingofua ‘a hono fai ‘a e ngaahi liliú, ka na‘á ku hoko ‘o fiefia ange ai pea ma‘u ‘a e taumu‘a mo‘oni ‘i he mo‘uí.”

14 Ko Reylene, ko ha tuofefine ‘i he ‘Otu Motu Filipainí, na‘e kehe ‘a ‘ene palopalemá ‘ana. Neongo na‘á ne ‘i he mo‘oní, na‘á ne tokangataha ki hono ma‘u ha ako mā‘olunga ange mo ha ngāue lelei. ‘I he faai atu ‘a e taimí, na‘e hoko ‘a ‘ene ngaahi taumu‘a fakalaumālié ‘o ‘ikai toe loko mahu‘inga kiate ia. ‘Okú ne pehē, “na‘e kamata ke u ‘ilo‘i na‘e mole ha me‘a ‘i he‘eku mo‘uí, ko ha me‘a na‘e mahu‘inga mama‘o ange ‘i he‘eku ngāué.” Na‘e liliu ‘e Reylene ‘a e anga ‘o ‘ene fakakaukaú pea ‘ai ‘a ‘ene ngāue kia Sihová ko e me‘a mahu‘inga taha ia ‘i he‘ene mo‘uí. ‘Okú ne falala he taimí ni ki he tala‘ofa ‘a Sihova ‘i he Mātiu 6:33, 34 pea ‘okú ne pehē, “‘Oku ou ‘ilo‘i fakapapau ‘e tokanga‘i au ‘e Sihova!” ‘Okú ke ‘ilo‘i nai ‘oku ‘i ai ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘i ho‘o fakataha‘angá ‘oku nau ma‘u ‘a e fakakaukau tatau. ‘I he‘etau sio ki he anga ‘o ‘enau fa‘ifa‘itaki kia Kalaisí, ‘oku tau loto ke fa‘ifa‘itaki ki he‘enau fa‘ifa‘itaki‘anga faitōnungá.​—1 Kol. 11:1; 2 Tes. 3:7.

MA‘U “‘A E FAKAKAUKAU ‘A KALAISÍ”

15, 16. (a) Ko e hā ‘oku fiema‘u ke tau fai ke tau hangē ai ko Kalaisí? (e) ‘E lava fēfē ke tau faka‘atā ke tākiekina kitautolu ‘e he “fakakaukau ‘a Kalaisí”?

15 ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki kia Kalaisi? ‘Oku fakamatala ‘i he 1 Kolinitō 2:16 ‘oku fiema‘u ke tau ma‘u “‘a e fakakaukau ‘a Kalaisí.” ‘Oku fakamanatu mai ‘i he Loma 15:5 ke tau fakatupulekina “‘a e fakakaukau fakae‘atamai tatau mo ia na‘e ma‘u ‘e Kalaisi Sīsuú.” Ke hangē ko Kalaisí, ‘oku fiema‘u ke tau ako ‘a e anga ‘o ‘ene fakakaukaú, ongo‘í, mo e ngāué. Na‘e tokanga lahi ange ‘a Sīsū ki hono vaha‘angatae mo e ‘Otuá ‘i ha toe me‘a pē. Ko ia ko e hoko ‘o hangē ko Sīsuú ‘okú ne ‘ai ke tau hoko lahi ange ai ‘o hangē ko Sihová. Ko e ‘uhinga ia ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ai ke tau ako ke fakakaukau ‘o hangē ko Sīsuú.

16 ‘E lava fēfē ke tau ako ke fakakaukau ‘o hangē ko Sīsuú? Na‘e sio ‘a ‘ene kau ākongá ‘i he‘ene fakahoko ‘a e ngaahi maná, fanongo ki he‘ene ako‘i ‘a e fu‘u kakaí, sio ki he anga ‘o ‘ene fakafeangai ki he kakai kehekehe, pea fakatokanga‘i ‘a e anga ‘o hono tataki ia ‘e he fakakaukau ‘a Sihová. Na‘a nau pehē: “Ko e kau fakamo‘oni kimautolu ki he ngaahi me‘a kotoa na‘á ne fai.” (Ngā. 10:39) ‘I he ‘ahó ni, ‘oku ‘ikai lava ke tau sio kia Sīsū. Ka ‘oku tau ma‘u ‘a e fakamatala ‘i he Kōsipelí, ‘a ia ‘okú ne tokoni‘i kitautolu ke tau ‘ilo‘i lelei ‘aupito ia. ‘I he‘etau lau mo fakalaulauloto ki he tohi ‘a Mātiu, Ma‘ake, Luke, mo Sioné, ‘oku tau ako lahi ange ai fekau‘aki mo e anga ‘o e fakakaukau ‘a Sīsuú. ‘Oku tokoni‘i kitautolu ‘e he me‘á ni ke tau “muimui ofi ‘i hono topuva‘é” koe‘uhi ke tau lava ai ‘o ma‘u “‘a e tūkunga fakaefakakaukau tatau” mo ia na‘á ne ma‘ú.​—1 Pita 2:21; 4:1.

17. ‘E anga-fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he fakakaukau ‘o hangē ko Kalaisí?

17 Te tau ma‘u ‘aonga fēfē kapau ‘oku tau fakakaukau ‘o hangē ko Kalaisí? Hangē pē ko hono ‘ai ke mālohi hotau sinó ‘i hono kai ‘a e me‘akai fakatupu mo‘ui leleí, ko hono fakafonu hotau ‘atamaí ‘aki ‘a e fakakaukau ‘a Kalaisí ‘okú ne ‘ai kitautolu ke tau mālohi fakalaumālie. ‘Oku tau hoko māmālie ai ‘o ‘ilo‘i ‘a e me‘a te ne fai ‘i ha fa‘ahinga tu‘unga pē. Te tau malava leva ai ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto ‘oku fakahōifua‘i ai ‘a e ‘Otuá pea ‘omai kiate kitautolu ha konisēnisi ma‘a. ‘Ikai ‘okú ke fakakaukau ko e ngaahi ‘uhinga lelei eni ke hoko ai ‘o “fa‘ifa‘itaki ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí”?​—Loma 13:14.

18. Ko e hā kuó ke ako fekau‘aki mo e hoko ko ha tokotaha fakakaukau fakalaumālié?

18 Kuo tokoni‘i kitautolu ‘e he kupu ko ení ke tau mahino‘i ‘a e ‘uhinga ‘o e hoko ko ha tokotaha fakakaukau fakalaumālié. Kuo tau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘a e kakai na‘e tataki ‘e he laumālie mā‘oni‘oní. Kuo tau toe ako foki ko hono ma‘u “‘a e fakakaukau ‘a Kalaisí” ‘okú ne tokoni‘i kitautolu ke tau fakakaukau ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a Sihová pea ma‘u ha vaha‘angatae vāofi mo ia. Ka ‘oku toe ‘i ai ‘a e me‘a lahi ange ‘e lava ke tau ako. Ko e fakatātaá: ‘E lava fēfē ke tau ‘ilo‘i pe ‘oku tau mālohi fakalaumālie? Ko e hā ‘e lava ke tau fai ke hoko ai ‘o mālohi fakalaumālie angé? Pea ‘oku anga-fēfē hono tākiekina ‘e hotau tu‘unga fakalaumālié ‘a ‘etau mo‘uí? Te tau sio ki ai ‘i he kupu hono hokó.