Skip to content

Skip to table of contents

Fehuʻi mei he Kau Lautohí

Fehuʻi mei he Kau Lautohí

Ko fē ʻa e taimi naʻe hoko ai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ko e kau pōpula, pe nofo pōpula ʻi Pāpilone ko e Lahí?

Naʻe kamata nai eni hili ʻa e taʻu 100 pea ngata ʻi he 1919. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai heni ʻa e fakatonutonu ki heʻetau mahinó?

Ko e kotoa ʻo e fakamoʻoní ʻoku fakahaaʻi ai ʻi he 1919, naʻe fakatauʻatāinaʻi ʻa e kau Kalisitiane paní mei Pāpilone ko e Lahi pea fakatahatahaʻi kinautolu ki ha fakatahaʻanga kuo maʻa. Fakakaukau ki he meʻá ni: ʻI he hili pē ʻa e kamata pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi hēvani ʻi he 1914, naʻe ʻahiʻahiʻi ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá pea naʻe māmālie hono fakamaʻa kinautolu mei he lotu loí. a (Mal. 3:1-4) ʻI he 1919 leva, naʻe fakanofo ʻe Sīsū ʻa e “tamaioʻeiki anga-tonu mo potó” ke ne ʻomai ʻa e “meʻakaí ʻi he taimi totonu” ki he kakai maʻa ʻa e ʻOtuá. (Māt. 24:45-47) ʻI he taʻu tatau, naʻe tukuange mai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei he nofo pōpula fakaefakatātā ki Pāpilone ko e Lahí. (Fkh. 18:4) Ka ko fē ʻa e taimi naʻe kamata ke nofo pōpula ai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá?

ʻI he kuohilí, naʻa tau fakamatalaʻi ai ko e kakai ʻa e ʻOtuá naʻa nau hoko ko e kau pōpula ʻi Pāpilone ko e Lahi ʻi ha vahaʻa taimi nounou ʻo kamata ʻi he 1918. Naʻe pehē ʻi he Taua Leʻo ʻo Nōvema 1, 1992 hangē pē ko hono taki pōpula ʻa e kau ʻIsilelí ki Pāpiloné, ʻi he 1918 naʻe hoko ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová ko e kau pōpula ʻi Pāpilone ko e Lahi. Ka ʻoku fakahaaʻi mei he fekumi lahi angé naʻe hoko ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ko e kau pōpula ʻi he ngaahi taʻu lahi ki muʻa ʻi he 1918.

Naʻe tomuʻa tala ʻi he kikite he ʻIsikeli 37:1-14 ʻe hoko ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ko e kau pōpula pea tukuange ki mui ai. Naʻe maʻu ʻe ʻIsikeli ha vīsone fekauʻaki mo ha teleʻa naʻe fonu ʻi he ngaahi hui. Naʻe pehē ʻe Sihova: “Ko e ngaahi hui ni ko e fale kotoa ia ʻo Isileli.” (Veesi 11) Naʻe ʻuhinga eni ki he puleʻanga ʻIsilelí pea ʻe ngāueʻaki ki mui ai ki he “ʻIsileli ʻa e ʻOtuá,” ʻa ia ko e kau paní. (Kal. 6:16; Ngā. 3:21) ʻI he vīsoné, naʻe hoko ʻa e ngaahi huí ʻo moʻui pea hoko ko ha fuʻu kau tau. ʻOku fakamatalaʻi heni ʻa e founga naʻe tukuange mai ai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei Pāpilone ko e Lahí ʻi he 1919. Ka ʻoku anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻi he kikite ko ení ko e kau pōpula kinautolu ʻi ha vahaʻa taimi lōloa?

ʻUluakí, naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻIsikeli ko e ngaahi hui ʻo e kakai maté naʻe “momoa ʻaupito.” (ʻIsi. 37:2, 11) ʻOku ʻuhinga ení naʻe mate ʻa e kakaí ʻi ha vahaʻa taimi lōloa ʻaupito. Uá, naʻe sio ʻa ʻIsikeli naʻe toe moʻui māmālie mai ʻa e kau maté, ʻo ʻikai hoko fakafokifā. Naʻá ne fanongo ki ha “ʻuʻulu; pea ta ko e fuʻu ngaūe ʻena, pea ʻoku fengātoloʻi mai ʻa e ngaahi hui taki taha ke fakataha mo hono kaungahui.” Naʻá ne sio leva ki he “ngaahi uoua, pea kuo heheka ʻa e kakano.” Hokó, naʻe ʻufiʻufi ʻe he kilí ʻa e kakanó. Ki mui ai, naʻe “hu ʻa e manava kiate kinautolu, pea nau moʻui.” Faifai atu pē, hili ʻa e toe moʻui mai ʻa e kakaí, naʻe ʻoange ʻe Sihova kia kinautolu ha fonua ke nau nofo ai. Naʻe fiemaʻu ʻa e taimi ke fakahoko kotoa ai eni.​—ʻIsi. 37:7-10, 14.

Hangē pē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻi he kikite ko ení, naʻe hoko ʻa e kau ʻIsilelí ko e kau pōpula ʻi ha vahaʻa taimi lōloa. Naʻe kamata ʻenau nofo pōpulá ʻi he taʻu 740 ki muʻa ʻia Kalaisí ʻi he taimi naʻe fakamālohiʻi ai ʻa e matakali ʻe hongofulu ʻo ʻIsilelí, ʻa e puleʻanga fakatokelaú, ke nau mavahe mei honau fonuá. Ki mui ai, ʻi he taʻu 607 ki muʻa ʻia Kalaisí, naʻe fakaʻauha ʻe he kau Pāpiloné ʻa Selusalema, pea ko e matakali ʻe ua kehé, ʻa e puleʻanga fakatonga ʻo Siutá, naʻe toe fakamālohiʻi ke nau mavahe mei honau fonuá. ʻI he taʻu 537 leva ki muʻa ʻia Kalaisí, naʻe ngata ʻa e nofo pōpulá ʻi he taimi naʻe foki ai ʻa e kiʻi tokosiʻi ʻo e kau Siú ke toe langa ʻa e temipalé pea nau toe lotu kia Sihova ʻi Selusalema.

Ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he ngaahi fakaikiiki kotoa ko ení kuo pau pē naʻe hoko ʻa e kau Kalisitiane paní ko e kau pōpula ʻi Pāpilone ko e Lahi ʻi ha vahaʻa taimi lōloa, ʻo ʻikai mei he 1918 ki he 1919 pē. Naʻe toe lave ʻa Sīsū ki he vahaʻa taimi lōloa ko ení ʻi heʻene pehē ko e kau Kalisitiane loí, ʻa e teá, te nau tupu fakataha mo e ‘ngaahi foha ʻo e Puleʻangá,’ ʻa e uité. (Māt. 13:36-43) Lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ko iá, naʻe ʻi ai pē ʻa e kau Kalisitiane moʻoni tokosiʻi. Ko e tokolahi taha ʻo kinautolu naʻa nau pehē ko e kau Kalisitiané naʻa nau tali ʻa e ngaahi akonaki loí pea hoko ko e kau tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní. Ko e ʻuhinga ia ʻoku lava ai ke tau pehē ko e fakatahaʻanga Kalisitiané naʻa nau nofo pōpula ʻi Pāpilone ko e Lahi. Naʻe kamata nai ʻa e nofo pōpula ko ení ʻi he hili ʻa e taʻu 100 pea hokohoko atu ʻo aʻu ki hono fakamaʻa ʻa e temipale fakalaumālie ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá.​—Ngā. 20:29, 30; 2 Tes. 2:3, 6; 1 Sio. 2:18, 19.

Lolotonga ʻa e taʻu ʻe lauingeau ko iá, naʻe loto ʻa e kau taki lotú mo e kau taki fakapolitikalé ke nau puleʻi ʻa e kakaí. Ko e fakatātaá, naʻe ʻikai fakaʻatā ʻa e kakaí ke nau maʻu ha Tohi Tapu pe ke lau ʻa e Tohi Tapú ʻi ha lea ʻoku lava ke nau mahinoʻí. Ko e niʻihi naʻa nau lau ʻa e Tohi Tapú naʻe aʻu ʻo tutu ʻi ha ʻakau. Pea ko e faʻahinga naʻa nau lea fakafepaki ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he kau taki lotu ko iá naʻe tauteaʻi lahi. Naʻe ʻikai mei malava ke ako ʻe ha taha ʻa e moʻoní pe akoʻi ia ki he niʻihi kehé.

ʻOku tau toe ako mei he vīsone ʻa ʻIsikelí naʻe toe moʻui ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá pea tukuange māmālie kinautolu mei he lotu loí. Ko ia ko fē ʻa e taimi naʻe kamata ke hoko ai ení pea ʻi he founga fē? ʻOku lave ʻa e vīsoné ki ha “ʻuʻulu.” Naʻe kamata eni ke hoko ʻi he taʻu ʻe lauingeau siʻi kuohilí ki muʻa ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá. Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ko iá, naʻe ʻi ai ha faʻahinga faitōnunga naʻa nau loto ke maʻu ʻa e moʻoní pea tauhi ki he ʻOtuá neongo naʻe ʻātakaiʻi kinautolu ʻe he ngaahi akonaki loí. Naʻa nau ako ʻa e Tohi Tapú pea fai ʻa e meʻa kotoa naʻa nau malavá ke tala ki he kakaí ʻa e meʻa naʻa nau akó. Naʻe ngāue mālohi ʻa e niʻihi ke liliu ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi lea naʻe mahinoʻi ʻe he kakai ko iá.

ʻI he ofi leva ki he ngataʻanga ʻo e 1800 tupú, naʻe hangē ia naʻe hā mai ʻa e kakanó mo e kilí ʻi he ngaahi huí. Naʻe ngāue mālohi ʻa Charles Taze Russell mo hono ngaahi kaumeʻá ʻi he fekumi ki he moʻoni Fakatohitapú pea tauhi kia Sihova. Naʻa nau toe tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau mahinoʻi ʻa e moʻoní ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e Zion’s Watch Tower mo e ʻū tohi kehe. Ki mui ai, naʻe tokoni ʻa e “Tulama-ʻAta ʻo e Fakatupú” ʻi he 1914 mo e tohi The Finished Mystery ʻi he 1917 ke fakaivimālohiʻi ʻa e tui ʻa e kakai ʻa Sihová. Faifai atu pē, ʻi he 1919, naʻe hangē ia naʻe ʻoange ki hono kakaí ʻa e moʻuí mo ha fonua foʻou. Talu mei ai, ko e faʻahinga kuo nau ʻamanaki ke moʻui taʻengata ʻi māmaní kuo nau kau fakataha mo e kau paní. ʻOku nau lotu kotoa kia Sihova, pea nau hoko fakataha ko e “hosite lahi ʻaupito ʻaupito.”​—ʻIsi. 37:10; Sāk. 8:20-23. b

Ko ia ʻoku hā mahino naʻe hoko ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ko e kau pōpula ʻi Pāpilone ko e Lahi hili ʻa e taʻu 100. Ko e vahaʻa taimi eni naʻe hoko ai ʻa e kakai tokolahi ko e kau tafoki ʻo fakafepaki ki he moʻoní ʻaki ʻenau tali ʻa e ngaahi akonaki ʻa e lotu loí pea talitekeʻi ʻa e moʻoní. ʻI he ngaahi taʻu lahi, naʻe faingataʻa ʻaupito ke tauhi kia Sihova, ʻo hangē pē ko ia ko e kau ʻIsilelí ʻi he taimi naʻa nau hoko ai ko e kau pōpulá. Ka ʻi he ʻahó ni kuo malangaʻi ʻa e moʻoní ki he tokotaha kotoa pē. He fiefia ē ka ko kitautolu ʻi heʻetau moʻui ʻi he taimi “ko e kau fakapotopoto te nau ngingila”! ʻE lava ʻa e tokolahi he taimí ni ke nau “fakamaʻa kinautolu,” “sivi,” pea tali ʻa e lotu moʻoní!

ʻI he taimi naʻe feinga ai ʻa Sētane ke ʻahiʻahiʻi ʻa Sīsuú, naʻá ne ʻave moʻoni ʻa Sīsū ki he temipalé, pe naʻá ne fakaʻaliʻali ange ʻa e temipalé kia Sīsū ʻi ha vīsone?

ʻOku ʻikai ke tau ʻiloʻi pau ʻa e founga naʻe fakaʻaliʻali ange ai ʻe Sētane ʻa e temipalé kia Sīsuú.

Naʻe hiki ʻe he ongo tohi Tohi Tapu ko Mātiu mo Luké ʻa e meʻa naʻe hokó. Naʻe pehē ʻe Mātiu “naʻe ʻave leva ʻe he Tēvoló” ʻa Sīsū ki Selusalema “ʻo ne fokotuʻu ia ʻi he ʻā ʻo e funga temipalé,” ʻa ia ko e foʻi feituʻu māʻolunga taha ʻo e temipalé. (Māt. 4:5) Naʻe pehē ʻe Luke ko e Tēvoló naʻá ne “taki atu ia ki Selusalema ʻo ne fokotuʻu ia ʻi he ʻā ʻo e funga temipalé.”​—Luke 4:9.

ʻI he kuohilí, naʻe pehē ʻi heʻetau ʻū tohí naʻe ʻikai nai ke ʻave moʻoni ʻe Sētane ʻa Sīsū ki he temipalé ʻi he taimi naʻá ne feinga ai ke ʻahiʻahiʻi iá. Naʻe fakahoa ʻe he Watchtower ʻo Maʻasi 1, 1961, ʻa e meʻá ni ki he taimi naʻe feinga ai ʻa Sētane ke ʻahiʻahiʻi ʻa Sīsuú ʻaki hono fakaʻaliʻali ange kiate ia ʻa e kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní mei ha moʻunga māʻolunga. Naʻe pehē ai naʻe ʻikai ha moʻunga māʻolunga feʻunga ke malava ai ha taha ʻo sio ki he kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní. Naʻe pehē leva ʻe he Watchtower ʻi he founga tatau, ngalingali naʻe ʻikai ʻave moʻoni ʻe Sētane ʻa Sīsū ki ha temipale moʻoni. Kae kehe, naʻe pehē ki mui ʻi he ngaahi kupu he Watchtower kapau naʻe puna ʻa Sīsū mei he temipalé, naʻe mei mate ai.

ʻOku pehē ʻe he niʻihi koeʻuhi naʻe ʻikai ko ha Līvai ʻa Sīsū, heʻikai mei fakaʻatā ia ke ne tuʻu ʻi he tumuʻaki ʻo e feituʻu toputapu ʻi he temipalé. Ko ia ʻoku nau pehē kuo pau pē naʻe feinga ʻa Sētane ke ʻahiʻahiʻi ʻa Sīsū ʻaki hono ngāueʻaki ha vīsone. ʻI he taʻu ʻe lauingeau ki muʻa ai, naʻe ʻave foki ʻa ʻIsikeli ki ha temipale ʻi ha vīsone.​—ʻIsi. 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Ka ʻo kapau naʻe ʻave ʻa Sīsū ki he temipalé ʻi ha vīsone, ʻe fifili nai ha niʻihi:

  • Naʻe ongoʻi moʻoni ʻe Sīsū naʻe ʻahiʻahiʻi ia ke ne puna mei he temipalé?

  • Ko e ngaahi taimi kehe naʻe feinga ai ʻa Sētane ke ʻahiʻahiʻi ʻa Sīsuú, naʻá ne kole kia Sīsū ke liliu ʻa e maká ke hoko ko ha mā pea loto ke fai ange ʻe Sīsū ha foʻi tōʻonga lotu kiate ia. Ko ia ngalingali naʻe loto foki ʻa Sētane ke puna ʻa Sīsū mei ha temipale moʻoni?

Ka ʻo kapau naʻe ʻikai ke ngāueʻaki ʻe Sētane ha vīsone kae ʻave ʻa Sīsū ki ha temipale moʻoni, ʻe fifili nai leva ha niʻihi:

  • Naʻe maumauʻi ʻe Sīsū ʻa e Laó ʻaki ʻene tuʻu ʻi he tumuʻaki ʻo e feituʻu toputapu ʻi he temipalé?

  • Naʻe anga-fēfē ʻa e ʻalu ʻa Sīsū mei he toafá ki he temipale ʻi Selusalemá?

Tau lāulea angé ki ha toe fakamatala ʻe niʻihi te ne tokoniʻi kitautolu ke tali ʻa e ongo fehuʻi ʻe ua fakamuimuí.

Naʻe tohi ʻe Palōfesa D. A. Carson ʻo pehē ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “temipale” naʻe ngāueʻaki ʻi he Mātiú mo e Luké ʻoku ʻuhinga nai ia ki he feituʻu fakakātoa ʻi he temipalé kae ʻikai ki he feituʻu toputapú pē, ʻa e feituʻu naʻe fakaʻatā ke hū ki ai ʻa e kau Līvaí. Ko e tuliki fakatonga hahake ʻo e temipalé naʻe ʻato lafalafa ʻa ia ko e feituʻu māʻolunga taha ia ʻi he temipalé. Kuo pau pē naʻe tuʻu ʻa Sīsū ʻi he ʻato ko iá. Ko e mamaʻo mei he feituʻu ko iá ki he konga ki lalo ʻo e Teleʻa ko Kitiloné naʻe mita nai ʻe 140 (fute ʻe 450). Naʻe pehē ʻe he faihisitōlia ko Siosifasí ko e feituʻu ko ení naʻe fuʻu māʻolunga he kapau naʻe tuʻu ai ha taha ʻo sio hifo ki lalo, te ne “ninimo.” Neongo naʻe ʻikai ko ha Līvai ʻa Sīsū, naʻá ne mei tuʻu ai ʻo ʻikai ha taha ke ne fakafepakiʻi ia.

Ka naʻe anga-fēfē ʻa e ʻalu ʻa Sīsū mei he toafá ki he temipale ʻi Selusalemá? ʻOku ʻikai ke tau ʻilo pau. ʻOku pehē pē ʻe he Tohi Tapú naʻe ʻave ʻa Sīsū ki Selusalema. ʻOku ʻikai ke tala mai ai ʻa e vāmamaʻo ʻo Sīsū mei Selusalemá pe ko e hā ʻa e fuoloa ʻo hono ʻahiʻahiʻi ia ʻe Sētané. Ko ia ngalingali naʻe luelue ʻa Sīsū ki Selusalema, neongo naʻe fiemaʻu nai heni ʻa e vahaʻa taimi lōloa.

ʻI he taimi naʻe fakaʻaliʻali ange ai ʻe Sētane kia Sīsū ʻa e “ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e māmaní,” naʻá ne ngāueʻaki nai ha vīsone, koeʻuhí ʻoku ʻikai malava ke ne sio ki he kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga ko ení mei ha moʻunga pē ʻi he māmaní. ʻOku meimei tatau nai eni mo e founga ʻetau ngāueʻaki ha TV ke huluʻi ai ki ha taha ʻa e ngaahi ʻata ʻo e ngaahi feituʻu kehekehe ʻo e māmaní. Naʻe ngāueʻaki nai ʻe Sētane ha vīsone, ka naʻá ne loto moʻoni ke punou ʻa Sīsū ʻo lotu ange kiate ia. (Māt. 4:8, 9) Ko ia ʻi he taimi naʻe ʻave ai ʻe Sētane ʻa Sīsū ki he temipalé, ngalingali naʻá ne loto moʻoni ke tuku ʻe Sīsū ʻene moʻuí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻaki ʻene puna mei he temipalé. Ka naʻe talitekeʻi ʻe Sīsū ʻa Sētane. Naʻe mei mafatukituki fēfē ʻa e ʻahiʻahi ko ení kapau naʻe ʻahiʻahiʻi ʻa Sīsū ʻi ha vīsone!

Ko ia ngalingali naʻe ʻalu moʻoni ʻa Sīsū ki Selusalema ʻo tuʻu ʻi he tumuʻaki māʻolunga taha ʻo e temipalé. Ko hono moʻoní, hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e kupú ni, ʻoku ʻikai ke tau ʻilo pau ʻa e founga tofu pē ko ia naʻe fakaʻaliʻali ange ai ʻe Sētane ʻa e temipalé kia Sīsuú. Ka ʻe lava ke tau fakapapauʻi naʻe feinga maʻu pē ʻa Sētane ke fai ʻe Sīsū ha meʻa ʻoku hala pea ʻi he taimi taki taha ko iá, naʻe talitekeʻi mālohi ʻe Sīsū ʻa Sētane.

a Sio ki he Taua Leʻo, Siulai 15, 2013, peesi 10-12, palakalafi 5-8, 12.

b ʻOku lave taki taha ʻa e ʻIsikeli 37:1-14 mo e Fakahā 11:7-12 ki he meʻa naʻe hoko ʻi he 1919. Ko e kikite ʻi he ʻIsikeli 37:1-14 ʻoku lave ia ki he kotoa ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻa nau foki ki he lotu moʻoní ʻi he 1919 hili ha vahaʻa taimi lōloa ʻaupito ʻo e nofo pōpulá. Ka ko e Fakahā 11:7-12 ʻoku lave ia ki he toe moʻui ʻi he 1919 ʻo ha kulupu tokosiʻi ʻo e fanga tokoua pani kuo nau takimuʻa ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻikai fakaʻatā ʻa e fanga tokoua ko iá ke nau longomoʻui ʻi ha vahaʻa taimi.