KUPU AKO 19
‘Ofa mo e Fakamaau Totonu ‘i he Fehangahangai mo e Fulikivanú
“‘Oku ‘ikai ko ha ‘Otua koe ‘okú ke lelei‘ia ‘i he fulikivanú; ‘e ‘ikai ke nofo mo koe ha taha ‘oku kovi.”—SAAME 5:4.
HIVA 54 Kuo Pau Ke Tau Ma‘u ‘a e Tuí
‘I HE KUPÚ NI *
1-3. (a) Fakatatau ki he Saame 5:4-6, ‘oku fēfē ongo‘i ‘a Sihova fekau‘aki mo e fulikivanú? (e) Ko e hā ‘e lava ai ke tau pehē ‘oku fepaki ‘a e ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama mo e “lao ‘a e Kalaisí”?
‘OKU fehi‘a ‘a Sihova ko e ‘Otuá ‘i he ngaahi founga kotoa pē ‘o e fulikivanú. (Lau ‘a e Saame 5:4-6.) Kuo pau pē ‘okú ne fakalili‘a ‘i hono ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ‘o ha ki‘i tama—ko ha tō‘onga fakalielia mo fulikivanu mo‘oni ia! ‘I he fa‘ifa‘itaki kia Sihová, ko kitautolu ‘i he tu‘unga ko ‘ene Kau Fakamo‘oní ‘oku tau fehi‘a ‘i hono ngaohikovia ha ki‘i tama pea ‘oku ‘ikai ke tau makātaki‘i ia ke ‘i he fakataha‘anga Kalisitiané.—Loma 12:9; Hep. 12:15, 16.
2 Ko ha fa‘ahinga tō‘onga pē ‘o hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama ‘oku mātu‘aki fepaki ia mo e “lao ‘a e Kalaisí”! (Kal. 6:2) Ko e hā ‘e lava ke tau lea pehē aí? Hangē ko ia na‘a tau ako ki ai ‘i he kupu ki mu‘á, ko e lao ‘a e Kalaisí—‘a ia, ko e me‘a kotoa na‘e ako‘i ‘e Sīsuú fakatou‘osi ‘i he lea mo e fa‘ifa‘itaki‘angá—‘oku makatu‘unga ia ‘i he ‘ofa pea pouaki ‘a e fakamaau totonú. ‘I hono tataki ‘e he lao ko ení, ‘oku fakafeangai ‘a e kau Kalisitiane mo‘oní ki he fānaú ‘i ha founga ‘oku ‘ai ai kinautolu ke nau ongo‘i malu mo ‘ofa‘i mo‘oni. Ka ko hono ngaohikovia ha ki‘i tama ko ha tō‘onga siokita ia mo ta‘etotonu ‘oku ‘ai ai ha ki‘i tama ke ne ongo‘i ‘ikai malu mo ‘ikai ‘ofa‘i.
3 Ko e me‘a fakamamahí, ko hono ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ha ki‘i tama ‘oku mafolalahia ia ‘i he māmaní, pea kuo uesia ‘e he me‘á ni ‘a e kau Kalisitiane mo‘oní. Ko e hā hono ‘uhingá? Ko e “kau tangata fulikivanú mo e kau kākaá” ‘oku lahi fau pea ko e ni‘ihi ‘oku nau feinga nai ke hū ki he fakataha‘angá. (2 Tīm. 3:13) Tānaki atu ki aí, ko e ni‘ihi ‘oku nau taku ko e konga kinautolu ‘o e fakataha‘angá kuo nau tō ‘i he ngaahi holi fakakakano ta‘etāú pea nau ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ‘a e fānaú. Tau lāulea angé ki he ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama ko ha angahala mamafá. Pea te tau lāulea leva ki he me‘a ‘e fai ‘e he kau mātu‘á ‘i he fai ‘e ha taha ha angahala mamafa, kau ai ‘a hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama, pea mo e founga ‘e lava ke malu‘i ai ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú. *
KO HA ANGAHALA MAMAFA
4-5. ‘Oku anga-fēfē hoko ‘a e ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama ko ha angahala ia ‘oku fai ki he tokotaha ma‘ukoviá?
4 ‘Oku uesia ‘e he ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama ‘a e kakaí ‘i ha taimi fuoloa. ‘Oku uesia ai ‘a e kau ma‘ukoviá pehē foki ki he fa‘ahinga ‘oku nau tokanga ki he kau ma‘ukoviá—ko e ngaahi mēmipa honau fāmilí mo honau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Kalisitiané. Ko hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama ko ha angahala mamafa.
5 Ko ha angahala ia ‘oku fai ki he tokotaha ma‘ukoviá. * Ko ha angahala ia ‘oku fakatupunga ai ha mamahi pe faingata‘a‘ia ta‘etotonu ki he ni‘ihi kehé. Hangē ko ia te tau sio ki ai ‘i he kupu hono hokó, ko e tokotaha ‘okú ne ngaohikovia ‘a e fānaú ‘okú ne fai ‘a e me‘a tofu pē ko iá—‘okú ne fakamamahi‘i ‘a e ki‘i tamá ‘i ha founga fakatupu maumau. ‘Okú ne lavaki‘i ‘a e falala ‘a e ki‘i tamá mo kaiha‘asia ‘a e ongo‘i malu ‘a e ki‘i tamá. Ko e fānaú kuo pau ke malu‘i kinautolu mei ha tō‘onga fulikivanu pehē, pea ko e fa‘ahinga kuo ma‘ukovia ‘i ha tu‘unga peheé ‘oku fiema‘u kiate kinautolu ‘a e fakafiemālie mo e tokoni.—1 Tes. 5:14.
6-7. ‘Oku anga-fēfē hoko ‘a e ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama ko ha faiangahala ki he fakataha‘angá mo e kau ma‘u mafai fakamāmaní?
6 Ko ha faiangahala ia ki he fakataha‘angá. ‘I he taimi ‘oku halaia ai ha tokotaha ‘oku kau ki he fakataha‘angá ‘i hono ngaohikovia ha ki‘i tama, ‘okú ne ‘oatu ‘a e luma ki he fakataha‘angá. (Māt. 5:16; 1 Pita 2:12) He ta‘etotonu ē ko ia ki he laui miliona ‘o e kau Kalisitiane faitōnunga ‘a ia ‘oku nau “faitau mālohi ma‘á e tuí”! (Sute 3) ‘Oku ‘ikai ke tau makātaki‘i ke ‘i hotau lotolotongá ‘a e fa‘ahinga taautaha ta‘efakatomala ‘oku nau fai ‘a e ngaahi tō‘onga fulikivanú pea ‘oku nau ‘oatu ‘a e luma ki he ongoongo lelei ‘o e fakataha‘angá.
7 Ko ha faiangahala ia ki he kau ma‘u mafai fakamāmaní. Ko e kau Kalisitiané ‘oku totonu ke nau “fakamo‘ulaloa . . . ki he ngaahi mafai mā‘olungá.” (Loma 13:1) ‘Oku tau fakamo‘oni‘i ‘etau fakamo‘ulaloá ‘aki ‘etau fakahāhā ‘a e faka‘apa‘apa totonu ki he ngaahi lao ‘o e fonuá. Kapau ‘oku halaia ha taha ‘i he fakataha‘angá ‘i hano maumau‘i ha lao hia, hangē ko hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama, ‘okú ne faiangahala ai ki he kau ma‘u mafai fakamāmaní. (Fakafehoanaki mo e Ngāue 25:8.) ‘Oku ‘ikai ma‘u ‘e he kau mātu‘á ‘a e mafai ke tautea‘i ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau maumau‘i ‘a e laó. Neongo ia, ‘oku ‘ikai te nau malu‘i ha taha ‘okú ne ngaohikovia ha ki‘i tama mei hano tautea ‘e he pule‘angá. (Loma 13:4) ‘Oku utu ‘e he tokotaha faiangahalá ‘a e me‘a kuó ne tō.—Kal. 6:7.
8. ‘Oku anga-fēfē vakai ‘a Sihova ki he angahala ‘oku fai ki ha tangatá?
8 Ko e kovi tahá, ko ha faiangahala ia ki he ‘Otuá. (Saame 51:4) ‘I he taimi ‘oku faiangahala ai ha tangata ki ha tangata ‘e taha, ‘okú ne faiangahala foki ai kia Sihova. Fakakaukau ki ha fakatātā mei he Lao na‘e ‘oange ‘e he ‘Otuá ki ‘Isilelí. Na‘e pehē ‘i he Laó kapau ‘e kaiha‘asia pe to‘o ta‘etotonu ‘e ha tangata ha me‘a mei hono kaungā‘apí ‘okú ne fakafeangai “ta‘efaitōnunga [ai] kia Sihova.” (Liv. 6:2-4) Ko hono mo‘oní leva, ‘i he taimi ‘oku ngaohikovia ai ‘e ha tokotaha ‘oku kau ki he fakataha‘angá ha ki‘i tama—‘o kaiha‘asia ‘a e malu ‘a e ki‘i tama ko iá—ko ha fakafeangai ta‘efaitōnunga ia ki he ‘Otuá. Ko e tokotaha ‘okú ne ngaohikovia ha ki‘i tama ‘okú ne ‘oatu ai ha luma lahi ki he huafa ‘o Sihová. ‘I he ‘uhinga ko iá, ko e ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama kuo pau ke fakahalaia‘i ia—ko ha angahala mamafa ia ki he ‘Otuá.
9. Ko e hā ‘a e fakamatala Fakatohitapu kuo tokonaki mai ‘e he kautaha ‘a Sihová ‘i he faai mai ‘a e ngaahi ta‘ú, pea ko e hā hono ‘uhingá?
9 ‘I he faai mai ‘a e ngaahi ta‘ú, kuo tokonaki mai ‘e he kautaha ‘a Sihová ‘a e ngaahi fakamatala Fakatohitapu lahi ‘i he kaveinga fekau‘aki mo hono ngaohikovia ha ki‘i tama. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi kupu ‘i he Taua Le‘o mo e Awake! kuo lāulea ai ki he founga ‘e lava ke fekuki ai ‘a e fa‘ahinga na‘e ngaohikovia fakaefehokotaki fakasinó mo e ngaahi mamahi fakaeongó, founga ‘e lava ke tokoni mo fakalototo‘a‘i ai kinautolu ‘e he ni‘ihi kehé mo e founga ‘e lava ke malu‘i ai ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú. Kuo ma‘u ‘e he kau mātu‘á ‘a e ngaahi ako Fakatohitapu ‘o fakaikiiki ai ‘a e me‘a ke fai ‘i he taimi ‘oku fai ai ‘e ha taha ‘a e angahala ‘o hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama. ‘Oku hokohoko atu ‘a e kautahá ke vakai‘i ‘a e founga ‘oku ngāue‘aki ‘e he ngaahi fakataha‘angá ‘i he fekau‘aki mo hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tamá. Ko e hā hono ‘uhingá? Ke fakapapau‘i ko e founga ‘oku tau fakalelei‘i ‘aki ‘a e me‘a ko iá ‘oku fehoanaki mo e lao ‘a e Kalaisí.
NGĀUE KI HE FAIHALA MAMAFÁ
10-12. (a) ‘I he taimi ‘oku ngāue ai ‘a e kau mātu‘á ki ha me‘a ‘oku kau ai ha faihala mamafa, ko e hā ‘oku nau manatu‘í, pea ko e hā ‘oku nau tokanga ki aí? (e) Fakatatau ki he Sēmisi 5:14, 15, ko e hā ‘oku feinga ‘a e kau mātu‘á ke faí?
10 ‘I he taimi ‘oku ngāue ai ‘a e kau mātu‘á ki ha me‘a ‘oku kau ai ha faihala mamafa, ‘oku nau manatu‘i ko e lao ‘a e Kalaisí ‘oku fiema‘u ai ke nau fakafeangai ‘i he ‘ofa ki he tākangá pea fai ‘a e me‘a ‘oku totonú ‘i he vakai mai ‘a e ‘Otuá. Ko hono olá, ‘oku totonu ke nau fakakaukau fakalelei ki he ngaahi me‘a kehekehe ‘i he‘enau ma‘u ha līpooti fekau‘aki mo ha faihala mamafa. Ko e kau mātu‘á ‘oku nau tokanga tefito ki hono tauhi ke toputapu ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá. (Liv. 22:31, 32; Māt. 6:9) ‘Oku nau toe tokanga lahi foki ki he lelei fakalaumālie honau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘i he fakataha‘angá pea loto ke tokoni ki ha taha pē kuo ma‘ukovia ‘i ha faihala.
11 Tānaki atu ki aí, kapau ko e tokotaha faihalá ‘oku kau ki he fakataha‘angá, ‘oku feinga mālohi ‘a e kau mātu‘á ke fakatonutonu ia ‘o ka malava. (Lau ‘a e Sēmisi 5:14, 15.) Ko ha tokotaha ‘okú ne tō ‘i he holi fehālaakí pea fai ha angahala mamafa ‘okú ne puke fakalaumālie. ‘Oku ‘uhinga ení ‘oku ‘ikai ke ne toe ma‘u ha vaha‘angatae lelei mo Sihova. * ‘I ha tu‘unga, ko e kau mātu‘á ko e kau toketā fakalaumālie. ‘Oku nau feinga ke ‘ai “‘a e tokotaha puké [‘i he me‘á ni, ko e tokotaha faihalá] ke ne sai.” Ko ‘enau akonaki Fakatohitapú ‘e lava ke ne tokoni‘i ia ke fakalelei‘i hono vaha‘angatae mo e ‘Otuá, ka ‘oku malava pē eni kapau ‘okú ne fakatomala loto-mo‘oni.—Ngā. 3:19; 2 Kol. 2:5-10.
12 ‘Oku hā mahino, ‘oku ma‘u ‘e he kau mātu‘á ha fatongia mafatukituki. ‘Oku nau tokanga lahi ki he tākanga ‘a e ‘Otuá kuo tuku ange ke nau tokanga‘í. (1 Pita 5:1-3) ‘Oku nau loto ke ongo‘i malu honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ‘i he fakataha‘angá. ‘I he ‘uhinga ko iá, ‘oku nau ngāue vave ‘i he‘enau ma‘u ha līpooti fekau‘aki mo ha faihala mamafa, kau ai ‘a hono ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama. Fakakaukau ki he ngaahi fehu‘i ‘oku hā ‘i he kamata‘anga ‘o e palakalafi 13, 15 mo e 17.
13-14. ‘Oku talangofua ‘a e kau mātu‘á ki he lao fakamāmani ki hono līpooti ha tokotaha ‘oku tukuaki‘i ki ha‘ane ngaohikovia ha ki‘i tama? Fakamatala‘i.
13 ‘Oku talangofua ‘a e kau mātu‘á ki he lao fakamāmani ki hono līpooti ki he kau ma‘u mafai fakamāmaní ha tokotaha ‘oku tukuaki‘i ki ha‘ane ngaohikovia ha ki‘i tama? ‘Io. ‘I he ngaahi feitu‘u ‘oku ‘i ai ha lao pehē aí, ‘oku feinga ‘a e kau mātu‘á ke talangofua ki he lao fakamāmani fekau‘aki mo hono līpooti ha tokotaha ‘oku tukuaki‘i ki ha‘ane ngaohikovia ha ki‘i tama. (Loma 13:1) Ko e ngaahi lao peheé ‘oku ‘ikai fepaki ia mo e lao ‘a e ‘Otuá. (Ngā. 5:28, 29) Ko ia ‘i he ‘ilo ‘a e kau mātu‘á ki ha tukuaki‘i, ‘oku fetu‘utaki leva ‘a e kau mātu‘á ki he ‘ōfisi va‘á ki he founga ‘e lava ke nau talangofua ai ki he lao ‘o fekau‘aki mo hono līpooti iá.
14 ‘Oku fakapapau‘i ‘e he kau mātu‘á ki he kau ma‘ukoviá mo ‘enau mātu‘á mo e ni‘ihi kehe ‘oku nau ‘ilo fekau‘aki mo e me‘a ‘oku hokó ‘oku ‘atā ke nau līpooti ‘a e tukuaki‘i fekau‘aki mo e ngaohikovia ‘o ha ki‘i tamá ki he kau ma‘u mafai fakamāmaní. Kae fēfē kapau ko e līpōtí ‘oku fekau‘aki mo ha taha ‘oku kau ki he fakataha‘angá pea ko e me‘a kuo hokó kuo ‘ilo‘i ia ‘i he koló? ‘Oku totonu ke ongo‘i nai ‘e he Kalisitiane na‘á ne līpooti iá kuó ne ‘oatu ha luma ki he huafa ‘o e ‘Otuá? ‘Ikai. Ko e tokotaha na‘á ne ngaohikovia ha ki‘i tamá ‘okú ne ‘oatu ‘a e lumá ki he huafa ‘o e ‘Otuá.
15-16. (a) Fakatatau ki he 1 Tīmote 5:19, ko e hā ‘oku fiema‘u ai ha fakamo‘oni ‘e toko ua pe lahi ange ki mu‘a ke fai ‘e he kau mātu‘á ha ngāue fakaefakamāú? (e) Ko e hā ‘oku fai ‘e he kau mātu‘á ‘i he‘enau ‘ilo‘i ha tokotaha ‘i he fakataha‘angá ‘oku tukuaki‘i na‘á ne ngaohikovia ha ki‘i tama?
15 ‘I he fakataha‘angá, ki mu‘a ke fai ‘e he kau mātu‘á ha ngāue fakaefakamaau, ko e hā ‘oku fiema‘u ai ha fakamo‘oni ‘e toko ua pe lahi angé? Ko e fiema‘u ko ení ko e konga ia ‘o e tu‘unga mā‘olunga Fakatohitapu ‘o e fakamaau totonú. ‘I he ‘ikai ha vetehia ki ha faihalá, ‘oku fiema‘u leva ha fakamo‘oni ‘e toko ua ke fakapapau‘i ‘a e tukuaki‘í pea faka‘atā ai ‘a e kau mātu‘á ke nau fai ha ngāue fakaefakamaau. (Teu. 19:15; Māt. 18:16; lau ‘a e 1 Tīmote 5:19.) ‘Oku ‘uhinga ení ‘oku fiema‘u ke ‘i ai ha fakamo‘oni ‘e toko ua ki mu‘a ke lava ‘o līpooti ki he kau ma‘u mafaí ha tukuaki‘i ki ha ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama? ‘Ikai. Ko e fiema‘u ko ení ‘oku ‘ikai ke ngāue‘aki ia ki hano līpooti ‘e he kau mātu‘á pe ko ha ni‘ihi kehe ‘a e faihiá ki he kau ma‘u mafaí.
16 ‘I hono ‘ilo‘i ‘e he kau mātu‘á ha tokotaha ‘i he fakataha‘angá ‘oku tukuaki‘i ki hano ngaohikovia ‘o ha ki‘i tama, ‘oku nau feinga ke talangofua ki ha lao fakamāmani pē fekau‘aki mo hono līpooti iá, pea makatu‘unga ‘i he lau ‘a e Tohi Tapú te nau sio pe ‘e fiema‘u ke fokotu‘u ha kōmiti fakamaau. Kapau ‘oku faka‘ikai‘i ‘e ha tokotaha ‘a e tukuaki‘í, ‘e fanongo leva ‘a e kau mātu‘á ki he kau fakamo‘oní. Kapau ‘oku pehē ‘e he tokotaha talatalaakí mo ha tokotaha ‘e taha, na‘e ngaohikovia ‘e he tokotaha ko ení ha ki‘i tama pe ko ha ki‘i tama ‘e taha ‘i ha taimi kehe, ‘oku ma‘u leva ‘e he kau mātu‘á ‘a e fakamo‘oni fe‘unga ke fokotu‘u ha kōmiti fakamaau. * ‘Oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e ‘ikai ke toko ua ‘a e fakamo‘oní ‘oku loi ai ‘a e tokotaha talatalaakí. Neongo kapau ‘oku ‘ikai ha fakamo‘oni ‘e toko ua ke na fakapapau‘i na‘e ngaohikovia ‘e ha tokotaha ha ki‘i tama, ko e kau mātu‘á ‘oku nau ‘ilo na‘e fai nai ‘e he tokotaha ‘oku tukuaki‘í ha me‘a kovi ‘aupito ‘o fakamamahi‘i lahi ai ‘a e ni‘ihi kehé. ‘E hokohoko atu hono ‘oatu ‘e he kau mātu‘á ‘a e fakafiemālie mo e poupou ki he fa‘ahinga tāutaha ‘oku mamahí. Tānaki atu ki aí, ‘e nofo‘aki ‘ā‘ā ‘a e kau mātu‘á ke malu‘i ‘a e fakataha‘angá mei he tokotaha ‘oku ngalingali na‘á ne ngaohikovia ha ki‘i tamá.—Ngā. 20:28.
17-18. Fakamatala ki he fatongia ‘o e kōmiti fakamāú.
17 Ko e hā ‘a e fatongia ‘o e kōmiti fakamāú? Ko e fo‘i lea “fakamaau” ‘oku ‘ikai ‘uhinga iá ‘oku fakamāu‘i ‘e he kau mātu‘á pe ‘e tautea‘i ‘e he kau ma‘u mafaí ‘a e tokotaha na‘á ne fai ‘a e ngaohikoviá ‘i he‘ene maumau‘i ‘a e laó. ‘Oku ‘ikai kaunoa ‘a e kau mātu‘á ‘i he ngāue ‘a e laó; ‘oku nau tuku ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e faihiá ki he kau ma‘u mafai fakamāmaní. (Loma 13:2-4; Tai. 3:1) ‘I hono kehé, ko e kau mātu‘á ‘oku nau fakamāu‘i pe fakapapau‘i pe ‘e lava ke kei nofo ai pē ha tokotaha ‘i he fakataha‘angá.
18 ‘I he ngāue ‘a e kau mātu‘á ‘i ha kōmiti fakamaau, ‘oku nau fakamāu‘i pē ‘a e ngaahi me‘a fakalaumālié. ‘I hono tataki ‘e he Folofolá, ‘oku nau fakamāu‘i pe ‘oku fakatomala ‘a e tokotaha 1 Kol. 5:11-13) Kapau ‘okú ne fakatomala, mahalo te ne kei nofo ai pē ‘i he fakataha‘angá. Kae kehe, ‘e fakahā ange ‘e he kau mātu‘á kiate ia he‘ikai te ne taau nai ‘i ha laui ta‘u ke ma‘u ha monū ‘i he fakataha‘angá pe ngāue ‘i ha tu‘unga fua fatongia ‘i he fakataha‘angá. ‘I he tokanga fekau‘aki mo e lelei ‘a e fānaú, ko e kau mātu‘á ‘oku nau toe fai ha tokanga fakaemalu‘i ki he ngaahi tafa‘aki kehe, kau ai ‘a e fakatokanga fakafo‘ituitui ki he ngaahi mātu‘a ‘i he fakataha‘angá ke nau tokanga lelei ki he‘enau fānaú ‘i he ‘i ai ‘a e tokotaha ko iá. ‘I hono fai ‘e he kau mātu‘á ‘a e fakatokanga ki he ngaahi mātu‘á, ‘oku nau tokanga ke ‘oua te nau lave ki he hingoa ‘o e fa‘ahinga na‘e ngaohikovia ‘e he tokotahá.
na‘á ne fai ‘a e ngaohikoviá pe ‘ikai. Kapau ‘oku ‘ikai fakatomala, ‘oku tu‘usi ia, pea ‘e fanongonongo ia ‘i he fakataha‘angá. (FOUNGA KE MALU‘I AI HO‘O FĀNAÚ
19-22. Ko e hā ‘e lava ke fai ‘e he ngaahi mātu‘á ke malu‘i ‘enau fānaú? (Sio ki he fakatātā ‘i he takafí.)
19 Ko hai ‘okú ne ma‘u ‘a e fatongia ke malu‘i ‘a e fānaú mei he ngaohikoviá? Ko e mātu‘á. * Ko ho‘o fānaú ko ha me‘a‘ofa toputapu, “ko ha tofi‘a ia meia Sihova.” (Saame 127:3) Ko ho fatongia ia ke malu‘i ‘a e me‘a‘ofa ko iá. Ko e hā ‘e lava ke ke fai ke malu‘i ho‘o fānaú mei hano ngaohikovia?
20 ‘Uluakí, ako fekau‘aki mo e ngaohikoviá. Ako fekau‘aki mo e fa‘ahinga tāutaha ‘oku nau ngaohikovia ‘a e fānaú mo e founga ‘enau feinga ke kākaa‘i kinautolú. Hoko ‘o tokanga fekau‘aki mo e me‘a ngalingali ‘e hoko ai ha fakatamaki. (Pal. 22:3; 24:3) Manatu‘i ko e lahi taha ‘o e ngaahi tu‘ungá, ko e tokotaha faihia peheé ko ha tokotaha ia ‘oku ‘osi ‘ilo ‘e he ki‘i tamá mo falala ki ai.
21 Uá, tauhi ma‘u ‘a e fetu‘utaki lelei mo ho‘o fānaú. (Teu. 6:6, 7) ‘Oku kau ki ai ‘a e hoko ko ha tokotaha fanongo lelei. (Sēm. 1:19) Manatu‘i ko e fānaú ‘oku nau fa‘a toumoua ke līpooti ha ngaohikovia. ‘Oku nau ilifia nai na‘a ‘ikai tui ha taha ki ai, pe kuo fakamanamana‘i nai kinautolu ‘e he tokotaha faihiá ke ‘oua ‘e tala ha me‘a. Kapau ‘okú ke ongo‘i ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘oku fehālaaki, faka‘eke‘eke kinautolu ‘i ha founga anga-‘ofa pea fanongo anga-kātaki ki he‘enau talí.
22 Tolú, ako‘i ho‘o fānaú. Vahevahe kiate kinautolu ‘a e fakamatala fekau‘aki mo e fehokotaki fakasinó ‘o fakatatau ki honau ta‘ú. Ako‘i kiate kinautolu ‘a e me‘a ke lea‘aki mo fai kapau ‘oku feinga ha taha ke ala kiate kinautolu ‘i ha founga ta‘etaau. Ngāue‘aki ‘a e fakamatala kuo tokonaki mai ‘e he kautaha ‘a e ‘Otuá ki he founga hono malu‘i ho‘o fānaú.—Sio ki he puha “ Ako‘i Koe mo Ho‘o Fānaú.”
23. ‘Oku anga-fēfē ‘etau vakai ki hano ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ‘o ha ki‘i tama, pea ko e hā ‘a e fehu‘i ‘e tali ‘i he kupu hono hokó?
23 ‘I he tu‘unga ko e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová, ‘oku tau vakai ki hano ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ‘o ha ki‘i tama ko ha angahala mamafa mo ha tō‘onga fulikivanu. ‘I hono tataki ‘e he lao ‘a e Kalaisí, ko ‘etau ngaahi fakataha‘angá ‘oku ‘ikai ke nau malu‘i ‘a e kau faihia ko ení mei he ngaahi nunu‘a ‘o ‘enau faiangahalá. Lolotonga iá, ko e hā ‘oku lava ke tau fai ke tokoni ai ki he fa‘ahinga kuo ngaohikovia kinautolú? Ko e kupu hono hokó te ne tali ‘a e fehu‘i ko iá.
HIVA 42 Tokoni‘i ‘a e Vaivaí
^ pal. 5 ‘E lāulea ‘a e kupu ko ení ki he founga ‘e lava ke malu‘i ai ‘a e fānaú mei he ngaohikovia fakaefehokotaki fakasinó. Te tau ako ki he founga ‘e ngāue ai ‘a e kau mātu‘á ke malu‘i ‘a e fakataha‘angá mo e founga ‘e lava ke malu‘i ai ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú.
^ pal. 3 LEA MO HONO ‘UHINGA: Ko e ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ‘o ha ki‘i tama ‘oku hoko ia ‘i he taimi ‘oku ngāue‘aki ai ‘e ha tokotaha lahi ha ki‘i tama ke ne fakalato ‘ene ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó. ‘Oku lava ke kau ai ‘a e fehokotaki fakasino; fehokotaki fakasino ngutú pe ‘i he halanga tu‘umama‘ó; mo hono ngāngaahi ‘o e kupu fakafanau, huhu pe fo‘i molū ‘o ha taha; pe ko ha toe tō‘onga ta‘etaau kehe. Neongo ko e lahi taha ‘o e kau ma‘ukoviá ko e tamaiki fefine, ‘oku toe ngaohikovia foki mo e tamaiki tangata tokolahi. Neongo ko e tokolahi taha ‘o e fa‘ahinga ‘oku nau ngaohikovia ‘a e fānaú ko e kakai tangata, ‘oku kau foki ki ai mo e kakai fefine ‘e ni‘ihi.
^ pal. 5 LEA MO HONO ‘UHINGA: ‘I he kupu ko ení mo e kupu hoko maí, ko e fo‘i lea “ma‘ukovia” ‘oku ‘uhinga ia ki ha tokotaha na‘e ngaohikovia fakaefehokotaki fakasino ‘i he‘ene kei si‘í. ‘Oku tau ngāue‘aki ‘a e fo‘i lea ko ení ke fakamahino ko e ki‘i tamá kuo fai hono fakalotomamahi‘i pea ngaohikovia pea ‘okú ne tonuhia.
^ pal. 11 Ko e puke fakalaumālié ‘oku ‘ikai ko ha kalofanga ia ki he angahala mamafá. Ko e tokotaha faiangahalá te ne fua ‘a e nunu‘a kotoa ‘ene ngaahi fili mo e tō‘onga fehālaakí pea fai ha tali kia Sihova.—Loma 14:12.
^ pal. 16 He‘ikai ‘aupito fiema‘u ‘e he kau mātu‘á ha ki‘i tama ke ‘i ai ‘i he‘enau talanoa mo e tokotaha ‘oku tukuaki‘i ki hono ngaohikovia iá. Ko ha mātu‘a tauhi fānau pe ko ha kaume‘a falala‘anga te ne fakamatala nai ki he kau mātu‘á fekau‘aki mo e tukuaki‘í ‘o faka‘ehi‘ehi ai mei hano toe ‘ai ke mamahi fakaeongo lahi ange ‘a e ki‘i tamá.
^ pal. 19 Ko e me‘a ‘oku lea‘aki fekau‘aki mo e ngaahi mātu‘á ‘oku toe ngāue‘aki pē ia ki he kau tauhi fakalaó pe ko e ni‘ihi ‘oku nau ma‘u ‘a e fatongia fakaemātu‘a ki hono tauhi ha ki‘i tama.