Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 21

‘Oua ‘e Hoko ‘o Takihala‘i ‘e he “Poto ‘o e Māmani ko ‘Ení”

‘Oua ‘e Hoko ‘o Takihala‘i ‘e he “Poto ‘o e Māmani ko ‘Ení”

“Ko e poto ‘o e māmani ko ‘ení ko e vale ia ki he ‘Otuá.”​—1 KOL. 3:19.

HIVA 37 Ko e Folofolá​—Fakamānava‘i ‘e he ‘Otua

‘I HE KUPÚ NI *

1. Ko e hā ‘oku ‘omai ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá kiate kitautolú?

‘E LAVA ke tau fehangahangai mo ha pole pē​—koe‘uhí pē ko Sihova ‘a ‘etau Faiako Ma‘ongo‘ongá. (‘Ai. 30:20, 21) ‘Oku ‘omai ‘e he‘ene Folofolá ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku fiema‘u kiate kitautolu ke tau hoko ai ‘o “ma‘u ‘a e malava kakato” pea “teu‘i kakato ki he ngāue lelei kotoa pē.” (2 Tīm. 3:17 ) ‘I he taimi ‘oku tau mo‘ui‘aki ai ‘a e ngaahi akonaki Fakatohitapú, ‘oku tau hoko ai ‘o poto ange ‘i he fa‘ahinga ko ia ‘oku nau pouaki ‘a e “poto ‘o e māmani ko ‘ení.”​—1 Kol. 3:19; Saame 119:97-100.

2. Ko e hā te tau sivisivi‘i ‘i he kupu ko ení?

2 Hangē ko ia te tau sio ki aí, ko e poto ‘o e māmaní ‘oku fa‘a fakamānako ki he‘etau ngaahi holi fakakakanó. Ko ia ‘e faingata‘a nai kiate kitautolu ke taliteke‘i ‘a e fakakaukau mo e tō‘onga hangē ko e fa‘ahinga ‘oku nau hoko ko e konga ‘o e māmaní. ‘I ha ‘uhinga lelei, ‘oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Tokanga ke ‘oua na‘a tauhele‘i kimoutolu ‘e ha taha ‘aki ‘enau filōsofia mo e ngaahi faka‘uhinga hala ‘a ia ‘oku . . . makatu‘unga . . . ‘i he talatukufakaholo ‘a e tangatá.” (Kol. 2:8) ‘I he kupu ko ení, te tau sivisivi‘i ‘a e anga ‘o e hoko ha faka‘uhinga hala pe loi ‘e ua ‘o manakoa. ‘I he tu‘unga taki taha, te tau sio ki he ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e poto ‘o e māmaní ko e vale pea mo e founga ‘oku hoko ai ‘a e poto mei he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘o mā‘olunga mama‘o ange ia ‘i ha me‘a ‘oku tu‘uaki mai ‘e he māmaní.

LILIU ‘I HE VAKAI KI HE FEHOKOTAKI FAKASINÓ

3-4. Ko e hā ‘a e ngaahi liliu ‘i he vakai ki he fehokotaki fakasinó ‘i ‘Amelika ‘i he konga ki mu‘a ‘o e senituli hono 20?

3 ‘I ‘Amelika, ‘i he konga ki mu‘a ‘o e senituli hono 20 na‘e ‘i ai ha fu‘u liliu lahi ‘i he vakai ‘a e kakaí fekau‘aki mo e fehokotaki fakasinó. Ki mu‘á, na‘e tui ‘a e tokolahi ko e fehokotaki fakasinó ma‘á e fa‘ahinga pē ‘oku nau ‘osi mali pea na‘e ‘ikai ko ha kaveinga ia ke tālanga‘i ‘i he kakaí. Ka ko e ngaahi tu‘unga ko iá na‘e hōloa pea mafolalahia ‘a e fakakaukau fakangofua tavale fekau‘aki mo e fehokotaki fakasinó.

4 ‘I he 1920 tupú na‘e ‘iloa lahi ai ‘a e ngaahi liliu fakasōsiale lahi fau. Na‘e pehē ‘e ha tokotaha fekumi ‘e taha, “Ko e ngaahi faivá, hele‘uhilá, hivá, ‘ū tohí mo e ngaahi tu‘uakí na‘e kamata ke fakahaa‘i ai ‘a e ngaahi me‘a fakaefehokotaki fakasino lahi.” Lolotonga ‘a e taimi ko iá, ko e ngaahi tau‘olungá na‘e hoko ‘o toe faka‘ai‘ai lahi ange ai ‘a e fehokotaki fakasinó pea ko e ngaahi sitaila ‘ai valá na‘e hoko ‘o ta‘efakanānā ange. Hangē ko ia na‘e tomu‘a tala ‘i he Tohi Tapú fekau‘aki mo e ngaahi ‘aho faka‘osí, ko e kakaí ‘e fakautuutu ‘enau hoko ko e “kau ‘ofa ki he mālié.”​—2 Tīm. 3:4.

Na‘e ‘ikai ue‘ia ‘a e kakai ‘a Sihová ‘e he ngaahi tu‘unga ololalo fakae‘ulungaanga ‘a e māmaní (Sio ki he palakalafi 5) *

5. Ko e hā kuo hoko ki he vakai ‘a e māmaní ki he ngaahi tu‘unga fakae‘ulungāngá talu mei he 1960 tupú?

5 ‘I he 1960 tupú, ko e ngaahi ‘īsiu hangē ko e nonofo ‘ikai ke malí, tō‘onga fakasōtomá mo e veté na‘e hoko ‘o anga-maheni. Ko e ngaahi tafa‘aki lahi ‘o e fakafiefiá na‘e fakautuutu hono fakahaa‘i mae‘ee‘a ai ‘a e fehokotaki fakasinó. ‘I he ngaahi hongofulu‘i ta‘u ki mui ní, ko e nunu‘a ‘o e ngaahi tu‘unga ololalo fakae‘ulungaanga ko ení kuo fakamo‘oni‘i ia ‘i he ngaahi founga lahi. Na‘e pehē ‘e ha fa‘utohi ‘e taha ‘oku lahi ‘a e ngaahi nunu‘a fakamamahi ‘i he taimi ‘oku ta‘ofi ai ‘e he kakaí ‘enau muimui ki he ngaahi tu‘unga taau fakae‘ulungāngá. Ko e fakatātaá, ‘oku ‘ikai nofo fakataha ‘a e ongo mātu‘á pe li‘aki ‘e he taha ‘o e ongo mātu‘á ‘a e fāmilí, pea mamahi fakaeongo ‘a e kakaí pe ma‘unimā ‘e he sio ‘i he ‘ata fakalieliá. Ko e mafolalahia ‘a e ngaahi mahaki ‘oku tufaki holo ‘e he fehokotaki fakasinó, hangē ko e ‘eitisí, ko e fakahaa‘i ia ‘e taha ko e poto ‘o e māmaní ko e vale mo‘oni.​—2 Pita 2:19.

6. ‘Oku anga-fēfē hono poupou‘i ‘e he vakai ‘a e māmaní ki he fehokotaki fakasinó ‘a e taumu‘a ‘a Sētané?

6 Ko e vakai ‘a e māmaní ki he fehokotaki fakasinó ‘okú ne poupou‘i ‘a e taumu‘a ‘a Sētané. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua, ‘okú ne fiefia ‘i he sio ki he kakaí ‘oku nau ngāuehala‘aki ‘a e me‘a‘ofa mei he ‘Otuá ‘o e fehokotaki fakasinó pea ta‘etoka‘i ‘a e me‘a‘ofa mei he ‘Otuá ‘o e nofo malí. (‘Ef. 2:2) ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i hono ‘uli‘i ‘e he fehokotaki fakasino ta‘etāú ‘a e me‘a‘ofa faka‘ofo‘ofa ‘a Sihova ‘o e fakafanaú ka ‘oku lava ke toe ta‘ofi ai ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau fai iá mei hono ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá.​—1 Kol. 6:9, 10.

VAKAI ‘A E TOHI TAPÚ KI HE FEHOKOTAKI FAKASINO TĀÚ

7-8. Ko e hā ‘a e vakai fakangeingeia mo totonu ki he fehokotaki fakasinó ‘oku ‘omai ‘i he Tohi Tapú?

7 Ko e kakai ‘oku nau ohi ‘a e poto ‘o e māmani ko ení ‘oku nau luma‘i ‘a e ngaahi tu‘unga fakae‘ulungaanga ‘a e Tohi Tapú, ‘o taukave‘i ‘oku ta‘emo‘oni. ‘Oku ‘eke nai ‘e he kakai peheé, ‘Ko e hā ‘e fakatupu ai kitautolu ‘e he ‘Otuá mo e holi fakaefehokotaki fakasinó pea tala mai leva ke ‘oua te tau fai pehē?’ Ko e fehu‘i ko iá ‘oku ma‘u ia mei he tui fakamele‘i ‘o pehē kuo pau ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá ke nau fai ki he holi kotoa pē ‘oku nau ma‘ú. Ka ‘oku kehe ‘a e lau ia ‘a e Tohi Tapú. ‘Oku fakangeingeia‘i ai kitautolu ‘aki hono ako‘i mai ‘e lava ke tau fili ke mapule‘i ‘etau ngaahi holi ta‘etotonú. (Kol. 3:5) Tānaki atu ki ai, kuo tokonaki mai ‘e Sihova ‘a e me‘a‘ofa ‘o e nofo malí, ko ha fokotu‘utu‘u ‘a ia ‘e lava ke fakalato ai ‘a e ngaahi holi totonu fakaefehokotaki fakasinó. (1 Kol. 7:8, 9) ‘I loto ‘i he fokotu‘utu‘u ko iá, ‘e lava ke fiefia ha husepāniti mo ha uaifi ‘i he fehokotaki fakasinó fakataha mo e ‘ikai ha faka‘ise‘isa mo e hoha‘a ‘a ia ‘oku fa‘a tupu mei he ‘ulungaanga ta‘etāú.

8 ‘I he fehangahangai mo e poto ‘o e māmani ko ení, ‘oku pouaki ‘e he Tohi Tapú ha vakai totonu ki he fehokotaki fakasinó. ‘Oku pehē ai ko e fehokotaki fakasinó ‘e lava ke hoko ko ha matavai ‘o e fiefia. (Pal. 5:18, 19) Kae kehe, ‘oku pehē ‘i he Tohi Tapú: “Ko e tokotaha taki taha ‘o kimoutolu ‘oku totonu ke ne ‘ilo‘i ‘a e founga ke mapule‘i ai hono sino ‘o‘oná ‘i he mā‘oni‘oni mo e ngeia, ‘o ‘ikai ‘aki ‘a e holi fakaefehokotaki fakasino mānumanu ta‘emapule‘i, ‘o hangē ko ia ‘oku ma‘u ‘e he ngaahi pule‘anga ‘oku ‘ikai te nau ‘ilo‘i ‘a e ‘Otuá.”​—1 Tes. 4:4, 5.

9. (a) Na‘e anga-fēfē hono fakalototo‘a‘i ‘a e kakai ‘a Sihova ‘i he konga ki mu‘a ‘o e senituli 20 ke nau muimui ‘i he poto mei he Folofola ‘a e ‘Otuá? (e) Ko e hā ‘a e akonaki fakapotopoto ‘oku ma‘u ‘i he 1 Sione 2:15, 16? (f) Hangē ko ia ‘oku hā ‘i he Loma 1:24-27, ko e hā ‘a e ngaahi tō‘onga ta‘etaau ‘oku totonu ke tau taliteke‘í?

9 Lolotonga ‘a e konga ki mu‘a ‘o e senituli 20, na‘e ‘ikai ke ue‘ia ‘a e kakai ‘a Sihová ‘e he faka‘uhinga hala ‘a e fa‘ahinga “kuo ‘ikai ke nau toe ma‘u ‘a e ongo‘i fakae‘ulungaanga totonu kotoa pē.” (‘Ef. 4:19) Na‘a nau feinga ke pipiki ofi ki he ngaahi tu‘unga ‘a Sihová. ‘I he Watch Tower ‘o Mē 15, 1926, na‘e hā ai “ko ha tangata pe fefine ‘oku totonu ke ma‘a ‘ene fakakaukaú mo e tō‘ongá, tautefito ‘i he fekau‘aki mo e tangatá pe fefiné.” Tatau ai pē pe ko e hā e me‘a na‘e hoko ‘i he māmani takatakai kiate kinautolú, na‘e muimui ‘a e kakai ‘a Sihová ki he poto mei he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘oku mā‘olunga angé. (Lau ‘a e 1 Sione 2:15, 16.) He hounga‘ia ē ko kitautolu ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá! ‘Oku tau toe hounga‘ia foki ‘i hono tokonaki mai ‘e Sihova ‘a e me‘akai fakalaumālie ‘i he taimi totonu ke tokoni‘i kitautolu ke ‘oua ‘e takihala‘i ‘e he poto ‘o e māmani ko ení fekau‘aki mo e fehokotaki fakasinó. *​—Lau ‘a e Loma 1:24-27.

LILIU ‘I HE VAKAI KI HE ‘OFA KIA KITA

10-11. Ko e hā ‘a e fakatokanga ‘a e Tohi Tapú fekau‘aki mo e me‘a ‘e hoko ‘i he lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí?

10 Na‘e fakatokanga ‘a e Tohi Tapú ‘i he lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí, ko e kakaí te nau hoko ko e “kau ‘ofa kiate kinautolu pē.” (2 Tīm. 3:1, 2) ‘Oku ‘ikai ha ofo ‘i hono pouaki ‘e he māmaní ‘a e tō‘onga siokita ko ení. ‘Oku pehē ‘i ha ma‘u‘anga fakamatala ‘e taha lolotonga ‘a e 1970 tupú “na‘e lahi ai ‘a e ‘ū tohi tokoni fakatāutaha.” Ko e ‘ū tohi ‘e ni‘ihi “na‘á ne faka‘ai‘ai ‘a e kau lautohí ke nau ‘ilo‘i mo tali ‘a kinautolu tonu pea ke nau fakahōhō‘ia‘i kinautolu.” Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he kupu‘i lea na‘e hā ‘i ha tohi ‘e taha: “‘Ofa ‘iate koe tonu koe‘uhi ko koe ‘a e tokotaha faka‘ofo‘ofa taha mo fakalata taha kuo faifai ange pea mo‘ui maí.” ‘Oku pehē ‘e he tohí ko ha tokotaha ‘oku totonu ke ne fili pē ma‘ana ‘a e anga ‘o ‘ene tō‘ongá, pea fai pē ha fa‘ahinga me‘a ‘okú ne ongo‘i ‘oku tonu mo fe‘ungamālie.

11 Kuó ke fanongo ‘i he fakakaukau ko iá ki mu‘a? Na‘e faka‘ai‘ai ‘e Sētane ‘a ‘Ivi ke ne fai ‘a e me‘a meimei tatau. Na‘á ne tala kia ‘Ivi ‘e lava ke ne “hangē ko e ‘Otuá, ‘o ‘ilo ‘a e leleí mo e koví.” (Sēn. 3:5) ‘I he ‘ahó ni, ‘oku fakakaukau ‘a e tokolahi ‘o fu‘u mā‘olunga fekau‘aki mo kinautolu pea ‘i he‘enau fakakaukaú ‘oku ‘ikai ha toe taha​—na‘a mo e ‘Otuá—​‘e lava ke ne tala ange kiate kinautolu ‘a e me‘a ‘oku tonú mo e me‘a ‘oku halá. Ko e fakatātaá, ko e tō‘onga ko iá kuo hoko ‘o hā mahino tautautefito ‘i he anga ‘o e vakai ‘a e kakaí ki he nofo malí.

Fakamu‘omu‘a ‘e ha Kalisitiane ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e ni‘ihi kehé​—tautautefito ki hono hoa malí (Sio ki he palakalafi 12) *

12. Ko e hā ‘a e vakai ‘oku pouaki ‘e he māmaní fekau‘aki mo e nofo malí?

12 ‘Oku fakahinohino‘i ‘e he Tohi Tapú ‘a e husepānití mo e uaifí ke na fefaka‘apa‘apa‘aki pea faka‘apa‘apa‘i ‘ena fuakava malí. ‘Oku fakalototo‘a‘i ai ‘a e ongo me‘a malí ke na fakamahu‘inga‘i ‘ena tukupā, ‘o pehē: “‘E tuku ange . . . ‘e ha tangata ‘ene tamaí mo ‘ene fa‘eé pea te ne pīkitai ki hono uaifí, pea te na hoko ko e kakano pē taha.” (Sēn. 2:24) ‘I hono kehé, ko e fa‘ahinga ‘oku tākiekina ‘e he poto ‘o e māmaní ‘oku nau pouaki ha vakai kehe ‘o pehē ko e hoa mali taki taha ‘oku totonu ke ne tokangataha ki he‘ene fiema‘u pē ‘a‘ana. “‘I he kātoanga mali ‘e ni‘ihi,” ko e lau ia ‘a ha tohi fekau‘aki mo e veté, “ko e fuakava anga-maheni ke mali ‘ko e hā pē hono fuoloa ‘o ‘eta mo‘uí’ na‘e fetongi ia ‘aki ha fuakava fakangatangata ange ke mali ‘ko e hā pē hono fuoloa ‘o ‘eta fe‘ofa‘akí.’” Ko hono fakama‘ama‘a‘i ko eni ‘o e vakai ki he nofo malí kuo taki atu ai ki he movetevete ‘a e ngaahi fāmili ta‘efa‘alaua pea fakatupunga mo e mamahi fakaeongo lahi fau. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua, ko e vakai ta‘efaka‘apa‘apa ‘a e māmaní ki he nofo malí ko ha akonaki fakavalevale ia.

13. Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘e taha ‘oku fakalielia ai kia Sihova ‘a e kakai pōlepolé?

13 ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Ko e tokotaha kotoa pē ‘oku loto-pōlepolé ‘oku fakalielia ia kia Sihova.” (Pal. 16:5) Ko e hā ‘oku fakalielia ai kia Sihova ‘a e kakai pōlepolé? Ko e ‘uhinga ‘e taha ko e fa‘ahinga ko ia ‘oku nau fakatupulekina mo pouaki ‘a e ‘ofa tōtu‘a kia kitá ‘oku nau tapua atu ‘a e hīkisia tonu ‘a Sētané. Sioloto atu, na‘e tui ‘a Sētane ko Sīsuú​—‘a e tokotaha na‘e ngāue‘aki ‘e he ‘Otuá ke ne fakatupu ‘a e me‘a kotoa pē—​na‘e totonu ke ne punou ange ‘o lotu kiate ia! (Māt. 4:8, 9; Kol. 1:15, 16) Ko e fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ‘a e vakai tōtu‘a pehē fekau‘aki mo honau mahu‘ingá ‘oku fakamo‘oni‘i ai ko e poto ‘o e māmaní ko e vale ia ki he ‘Otuá.

VAKAI ‘A E TOHI TAPÚ KI HE FAKAMAHU‘INGA‘I-KITÁ

14. ‘Oku anga-fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he Loma 12:3 ke tau ma‘u ha vakai mafamafatatau kiate kitautolu?

14 ‘Oku tokoni‘i kitautolu ‘e he Tohi Tapú ke tau ma‘u ha vakai mafamafatatau fekau‘aki mo kitautolu. ‘Oku pehē ‘i he Tohi Tapú ‘oku fe‘ungamālie ke tau ‘ofa kiate kitautolu ‘o fakafe‘unga pē. Na‘e pehē ‘e Sīsū: “‘Ofa ki ho kaungā‘apí ‘o hangē pē ko ho‘o ‘ofa kiate koé,” ‘a ia ‘oku hā mei ai ‘oku totonu ke tau fai ha tokanga fe‘unga ki he‘etau ngaahi fiema‘ú. (Māt. 19:19) Kae kehe, ‘oku ‘ikai ako‘i mai ‘e he Tohi Tapú ‘oku totonu ke tau fakakaukau ‘oku tau mā‘olunga ange ‘i he ni‘ihi kehé. ‘I hono kehé, ‘oku pehē ai: “‘Oua na‘a fai ha me‘a tupu mei he loto-feke‘ike‘i pe ‘i he fakamafutofuta, kae ‘aki ‘a e anga-fakatōkilalo ‘o mou vakai ki he ni‘ihi kehé ‘oku nau mā‘olunga ange ‘iate kimoutolu.”​—Fil. 2:3; lau ‘a e Loma 12:3.

15. Ko e hā ‘okú ke ongo‘i ai ko e akonaki ‘a e Tohi Tapú fekau‘aki mo e fakamahu‘inga‘i-kitá ‘oku ‘aongá?

15 ‘I he ‘ahó ni, ko e kakai tokolahi ‘oku pehē ‘oku nau potó te nau manuki‘i ‘a e akonaki ‘a e Tohi Tapú fekau‘aki mo e fakamahu‘inga‘i-kitá. Te nau pehē ko e vakai ko ia ki he ni‘ihi kehé ‘oku nau mā‘olunga ange ‘iate koé ‘e ‘ai ai ke ke tu‘u laveangofua pea ‘e ngaohikovi‘i ai koe ‘e he ni‘ihi kehé. Ka ko e hā ‘a e ngaahi ola ‘o e tō‘onga siokita kuo pouaki ‘e he māmani ‘o Sētané? Ko e hā kuó ke fakatokanga‘í? ‘Oku fiefia ‘a e kakai siokitá? ‘Oku nau ma‘u ha fāmili fiefia? ‘Oku nau ma‘u ha kaungāme‘a mo‘oni? ‘Oku nau kaume‘a vāofi mo e ‘Otuá? Mei he me‘a kuó ke vakai ki aí, ko fē ‘oku ola lelei tahá​—ko e muimui ki he poto ‘o e māmaní pe ko e poto ‘oku ma‘u ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá?

16-17. Ko e hā ‘oku lava ke tau fakamālō fekau‘aki mo iá, pea ko e hā hono ‘uhingá?

16 Ko e kakai ‘oku nau muimui ki he fale‘i ‘a e fa‘ahinga ko ia ‘oku vakai ki ai ‘a e māmaní ‘oku potó ‘oku hangē ia ha tokotaha folau ‘eve‘eva ‘okú ne kole ki ha tataki mei ha kaungāfolau ‘eve‘eva lolotonga ko iá ‘okú na fakatou hē. Na‘e lea ‘a Sīsū fekau‘aki mo e kau tangata “poto” ‘i hono ‘ahó: “Ko e kau takimu‘a kui kinautolu. Kapau leva ‘oku taki ‘e ha tangata kui ha tangata kui, te na fakatou tō ‘i ha luo.” (Māt. 15:14) Ko e mo‘oni ko e poto ‘o e māmani ko ení ko e vale ia ki he ‘Otuá.

Sio atu ‘a e kau sevāniti ‘a e ‘Otuá mo e fiemālie ‘i hono fakamoleki ‘enau mo‘uí ‘i he ngāue ‘a Sihová (Sio ki he palakalafi 17) *

17 Ko e akonaki fakapotopoto ‘a e Tohi Tapú kuo fakamo‘oni‘i ma‘u pē ‘ene “‘aonga ki he akonaki, ki he valoki, ki he fakatonutonu, ki he akonekina ‘i he mā‘oni‘oni.” (2 Tīm. 3:16) He fakamālō ē ko kitautolu ‘i hono malu‘i kitautolu ‘e Sihova, fakafou ‘i he‘ene kautahá, mei he poto ‘o e māmani ko ení! (‘Ef. 4:14) Ko e me‘akai fakalaumālie kuó ne tokonaki maí ‘oku ‘omai ai ‘a e mālohi ‘oku fiema‘u ke tau pipiki ai ki he ngaahi tu‘unga mei he‘ene Folofolá. He monū ē ko ia ke tataki ‘e he poto alafalala‘anga ko ia ‘oku ma‘u ‘i he Tohi Tapú!

HIVA 32 Tu‘u Ma‘u, Ta‘engaue!

^ pal. 5 ‘E tokoni‘i kitautolu ‘e he kupu ko ení ke fakaivimālohi‘i ‘etau fakapapau ko Sihova pē ‘a e Matavai falala‘anga ‘o e tatakí. Pehē foki, ‘e fakahaa‘i ai ko e muimui ki he poto ‘o e māmaní ‘oku ‘i ai hono ngaahi nunu‘a fakamamahi, ka ‘i hono ngāue‘aki ‘a e poto mei he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘oku ‘aonga.

^ pal. 50 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘Oku tau sio ki he taimi ‘e ni‘ihi ‘i he mo‘ui ‘a ha ongo me‘a mali Fakamo‘oni ‘i he faai mai ‘a e taimí. ‘Oku kau ‘a e tokouá mo e tuofefiné ‘i he ngāue fakamalangá ‘i he konga ki mui ‘o e 1960 tupú.

^ pal. 52 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘I he 1980 tupú, tokanga‘i ‘e he husepānití hono uaifí ‘i he‘ene puké lolotonga iá ‘oku sio hake ‘ena ki‘i ta‘ahiné.

^ pal. 54 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘I he ‘ahó ni, ‘oku toe sio atu ‘a e ongo me‘á mo e manatu melie ki hono fakamoleki ‘ena mo‘uí ‘i he ngāue kia Sihová. ‘Oku kau fakataha ‘ena ta‘ahiné mo hono fāmilí ‘i he fiefia mo e ongo me‘á.