Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 19

‘Oku ‘Ikai ha Me‘a ‘e Lava ke Tūkia Ai ‘a e Mā‘oni‘oní

‘Oku ‘Ikai ha Me‘a ‘e Lava ke Tūkia Ai ‘a e Mā‘oni‘oní

“‘Oku ma‘u ‘a e melino lahi ‘e he fa‘ahinga ‘oku nau ‘ofa ki ho‘o laó; ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘e lava ke ne ‘ai kinautolu ke nau tūkia.”​—SAAME 119:165.

HIVA 32 Tu‘u Ma‘u, Ta‘engaue!

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. Ko e hā ‘a e fakamatala na‘e fai ‘e ha fa‘utohi, pea ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

‘I HE ‘ahó ni ‘oku taukave‘i ‘e he laui miliona ‘oku nau tui kia Sīsū, ka ‘oku ‘ikai te nau tali ‘a e ngaahi me‘a na‘á ne ako‘í. (2 Tīm. 4:3, 4) Ko hono mo‘oní, na‘e pehē ‘e ha tokotaha fa‘utohi: “Kapau na‘e ‘i ai ha ‘Sīsū’ ‘e taha ‘i hotau ha‘oha‘ongá he ‘ahó ni ‘a ia te ne lea‘aki ‘a e ngaahi me‘a tatau mo Sīsū . . . , te tau taliteke‘i ia he ‘ahó ni ‘o hangē ko ia na‘e hoko ‘i he ta‘u ‘e ua afe kuohilí? . . . Ko e tali ki aí: ‘Io, te tau fai pehē.”

2 Ko e tokolahi ‘i he ‘uluaki senitulí na‘a nau fanongo ki he faiako ‘a Sīsuú pea sio ki he‘ene fakahoko ‘a e ngaahi maná, ka na‘a nau fakafisi ke tui kiate ia. Ko e hā hono ‘uhingá? ‘I he kupu ki mu‘á, na‘a tau lāulea ki he ‘uhinga ‘e fā na‘e tūkia ai ‘a e kakaí ‘i he me‘a na‘e lea‘aki mo fai ‘e Sīsuú. Tau lāulea angé ki ha toe ‘uhinga ‘e fā. ‘I he‘etau fai iá, te tau vakai ki he ‘uhinga ‘oku taliteke‘i ai ‘e he kakai ‘i he ‘aho ní ‘a e kau muimui ‘o Sīsuú pea mo e founga ‘e lava ke tau faka‘ehi‘ehi ai mei he hoko ‘o tūkiá.

(1) NA‘E TA‘EFILIFILIMĀNAKO ‘A SĪSŪ

Na‘e tūkia ‘a e tokolahi koe‘uhi ko e ngaahi kaume‘a ‘o Sīsū. ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e me‘a tatau ‘o tūkia ai ha ni‘ihi he ‘ahó ni? (Sio ki he palakalafi 3) *

3. Ko e hā ‘a e fili na‘e fai ‘e Sīsū ‘o taki atu ai ‘a e ni‘ihi ke nau tūkia?

3 ‘I he ‘i māmani ‘a Sīsuú, na‘á ne fili ke feohi mo e kakai kotoa pē. Na‘á ne kai fakataha mo e koloa‘iá mo e mā‘olungá, ka na‘á ne toe fakamoleki ‘a e taimi lahi mo e masivá mo e mā‘ulaló. Tānaki atu ki aí, na‘á ne manava‘ofa ki he fa‘ahinga na‘e lau ko e “kau angahalá.” Na‘e tūkia ‘a e ni‘ihi ‘o e kau mā‘oni‘oni-fakaekitá ‘i he me‘a na‘e fai ‘e Sīsuú. Na‘a nau ‘eke ki he‘ene kau ākongá: “Ko e hā ‘oku mou kai ai mo inu fakataha mo e kau tānaki tukuhaú mo e kau angahalá?” ‘I he tali ki aí, na‘e pehē ‘e Sīsū: “Ko e fa‘ahinga ‘oku mo‘ui leleí ‘oku ‘ikai fiema‘u ki ai ha toketā, ka ‘oku fiema‘u ia ki he fa‘ahinga ‘oku puké. Kuó u ha‘u ke ui, ‘o ‘ikai ko e kakai mā‘oni‘oní, ka ko e kau angahalá ke nau fakatomala.”​—Luke 5:29-32.

4. Fakatatau ki he palōfita ko ‘Aiseá, ko e hā na‘e totonu ke ‘amanekina ‘e he kau Siú fekau‘aki mo e Mīsaiá?

4 Ko e hā ‘oku lea‘aki ‘e he Folofolá? Ki mu‘a fuoloa pea ha‘u ‘a e Mīsaiá, na‘e fakamatala ‘a e palōfita ko ‘Aiseá fekau‘aki mo ia ko ha tokotaha he‘ikai ke tali ‘e he māmaní. Na‘e tomu‘a tala ‘i he kikité: “Na‘e ta‘etoka‘i ia pea na‘e faka‘ehi‘ehi mei ai ‘a e tangatá . . . Na‘e hangē ia ne fufū ‘a hono fofongá meiate kimautolú. Na‘e ta‘etoka‘i ia, pea na‘a mau vakai kiate ia ‘oku ‘ikai hano mahu‘inga.” (‘Ai. 53:3) Ko e Mīsaiá ‘e faka‘ehi‘ehi mei ai “‘a e tangatá,” ko ia na‘e totonu ke ‘amanekina ‘e he kau Siu ‘i he ‘uluaki senitulí ‘e taliteke‘i ‘a Sīsū.

5. ‘Oku anga-fēfē ‘a e vakai ‘a e tokolahi he ‘ahó ni ki he kau muimui ‘o Sīsuú?

5 ‘Oku tau vakai ki he palopalema tatau ‘i he ‘ahó ni? ‘Io. Ko e ha‘a faifekau tokolahi ‘oku nau vēkeveke ke tali ‘a e fa‘ahinga tu‘u-ki-mu‘a, koloa‘ia, mo e kau poto ‘i he vakai ‘a e māmaní ko e kau mēmipa ‘i he‘enau fakataha‘angá. ‘Oku fai eni ‘e he ha‘a faifekaú neongo ko e ngaahi ‘ulungaanga mo e founga mo‘ui ‘a e kau mēmipa fo‘ou ko iá ‘oku ‘ikai fehoanaki mo e ngaahi tu‘unga ‘a e ‘Otuá. ‘Oku fehi‘a ‘a e ha‘a faifekau ko iá ‘i he kau sevāniti faivelenga mo ma‘a fakae‘ulungaanga ‘a Sihová koe‘uhi ‘oku ‘ikai ke nau tu‘u-ki-mu‘a ‘i he ngaahi tu‘unga ‘a e māmaní. Hangē ko ia na‘e lea‘aki ‘e Paulá, na‘e fili ‘e he ‘Otuá ‘a e fa‘ahinga ‘oku fai “‘a e siolalo ki aí.” (1 Kol. 1:26-29) Kae kehe, ‘oku mahu‘inga kia Sihova ‘a e kotoa ‘ene kau sevāniti faitōnungá.

6. ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki ki he vakai ‘a Sīsuú, hangē ko ia ‘oku hā ‘i he Mātiu 11:25, 26?

6 ‘E lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei he hoko ‘o tūkiá? (Lau ‘a e Mātiu 11:25, 26.) ‘Oua ‘e hoko ‘o tākiekina ‘e he vakai ‘a e māmaní ki he kakai ‘a e ‘Otuá. Lāu‘ilo ko e kakai anga-fakatōkilaló pē ‘oku ngāue‘aki ‘e Sihova ke fai hono finangaló. (Saame 138:6) Pea fakakaukauloto ki he lahi ‘o e me‘a kuó ne fakahoko ‘aki hono ngāue‘aki ‘a e fa‘ahinga ‘oku ‘ikai ke lau ‘e he māmaní ‘oku nau poto pe ‘atamai‘ia.

(2) NA‘E FAKAE‘A ‘E SĪSŪ ‘A E NGAAHI FAKAKAUKAU HALÁ

7. Ko e hā na‘e ui ai ‘e Sīsū ‘a e kau Fālesí ko e kau mālualoí, pea na‘e anga-fēfē ‘enau fakafeangaí?

7 Na‘e fakahalaia‘i loto-to‘a ‘e Sīsū ‘a e ngaahi tō‘onga mālualoi ‘a e ngaahi lotu ‘i hono taimí. Ko e fakatātaá, na‘á ne fakae‘a ‘a e mālualoi ‘a e kau Fālesí, ‘a ia na‘a nau hoha‘a lahi ange ki he founga ‘enau fanofanó ‘i he anga ‘enau tokanga‘i ‘enau ngaahi mātu‘á. (Māt. 15:1-11) Na‘e ‘ohovale nai ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú ‘i he‘ene ngaahi leá. Ko hono mo‘oní, na‘a nau ‘eke kiate ia: “‘Okú ke ‘ilo na‘e tūkia ‘a e kau Fālesí ‘i he fanongo ki he me‘a na‘á ke lea‘akí?” Na‘e tali ange ‘e Sīsū: “Ko e ‘akau kotoa pē na‘e ‘ikai ke tō ‘e he‘eku Tamai fakahēvaní ‘e ta‘akifu‘u ia. Tuku ai pē ‘a kinautolu ia. Ko e kau takimu‘a kui kinautolu. Kapau leva ‘oku taki ‘e ha tangata kui ha tangata kui, te na fakatou tō ‘i ha luo.” (Māt. 15:12-14) Na‘e ‘ikai ke faka‘atā ‘e Sīsū ‘a e fakafeangai ‘ikai lelei ‘a e kau taki lotú ke ne ta‘ofi ia mei hono lea‘aki ‘a e mo‘oní.

8. Na‘e anga-fēfē hono fakahaa‘i ‘e Sīsū ‘oku ‘ikai ke tali ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi tui fakalotu kotoa pē?

8 Na‘e toe fakae‘a ‘e Sīsū ‘a e ngaahi akonaki fakalotu loí. Na‘e ‘ikai ke ne pehē ‘oku tali ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi tui fakalotu kotoa pē. ‘I hono kehé, na‘á ne pehē ‘e ‘i ai ‘a e tokolahi te nau ‘alu ‘i he hala ‘oku ‘atā ‘a ia ‘oku taki atu ki he ‘auhá, lolotonga ia ko e tokosi‘i pē te nau ‘i he hala ‘efi‘efi ‘oku taki atu ki he mo‘uí. (Māt. 7:13, 14) Na‘á ne fakamahino ‘oku ‘i ai ‘a e ni‘ihi ‘e hā ngali ‘oku nau tauhi ki he ‘Otuá, ka ko hono mo‘oní ‘oku ‘ikai ke nau tauhi kiate ia. Na‘á ne fakatokanga: “Mou tokanga telia ‘a e kau palōfita loi ‘oku nau ha‘u kiate kimoutolu ‘oku nau kofu hangē ha sipí, ka ‘i lotó ko e fanga ulofi fekai kinautolu. ‘I honau ngaahi fuá te mou ‘ilo‘i ai kinautolu.”​—Māt. 7:15-20.

Na‘e tūkia ‘a e tokolahi koe‘uhi ko e fakahalaia‘i ‘e Sīsū ‘a e tui mo e tō‘onga halá. ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e me‘a tatau ‘o tūkia ai ha ni‘ihi he ‘ahó ni? (Sio ki he palakalafi 9) *

9. Ko e hā ‘a e ni‘ihi ‘o e ngaahi akonaki fakalotu loi na‘e fakae‘a ‘e Sīsū?

9 Ko e hā ‘oku lea‘aki ‘e he Folofolá? Na‘e tomu‘a tala ‘e he ngaahi kikite ‘i he Tohi Tapú ko e mamahi‘i ‘o e fale ‘o Sihová te ne keina ‘a e Mīsaiá. (Saame 69:9; Sione 2:14-17) Na‘e ue‘i ‘e he me‘á ni ‘a Sīsū ke ne fakae‘a ‘a e ngaahi tui mo e tō‘onga fakalotu loí. Ko e fakatātaá, na‘e tui ‘a e kau Fālesí ‘oku ta‘efa‘amate ‘a e laumālié; na‘e ako‘i ‘e Sīsū ‘oku mohe ‘a e kau maté. (Sione 11:11) Na‘e faka‘ikai‘i ‘e he kau Sātusí ‘a e toetu‘ú; na‘e fokotu‘u hake ‘e Sīsū hono kaume‘a ko Lāsalosí. (Sione 11:43, 44; Ngā. 23:8) Na‘e fakakaukau ‘a e kau Fālesí ko e me‘a kotoa pē na‘e ‘osi tomu‘a fakapapau‘i ‘ene hokó pe ko e fili ‘e he ‘Otuá; na‘e ako‘i ‘e Sīsū ko e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘e lava ke nau fili pe te nau tauhi ki he ‘Otuá pe ‘ikai.​—Māt. 11:28.

10. Ko e hā ‘oku tūkia ai ‘a e tokolahi ‘i he‘etau ngaahi akonakí?

10 ‘Oku tau vakai ki he palopalema tatau ‘i he ‘ahó ni? ‘Io. ‘Oku tūkia ‘a e tokolahi koe‘uhi ko hono fakae‘a ‘e he‘etau ngaahi akonaki makatu‘unga ‘i he Tohi Tapú ‘a e ngaahi fakakaukau fakalotu loí. ‘Oku ako‘i ‘e he ha‘a faifekaú ki he‘enau tākangá ‘oku tautea‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e fulikivanú ‘i heli. ‘Oku nau ngāue‘aki ‘a e akonaki loi ko iá ke pule‘i‘aki ‘a e kakaí. ‘I he tu‘unga ko e kau sevāniti ‘a Sihova, ‘a ia ‘oku lotu ki he ‘Otua ‘o e ‘ofá, ‘oku tau fakae‘a ‘a e akonaki loi ko iá. ‘Oku toe ako‘i ‘e he ha‘a faifekaú ko e laumālié ‘oku ta‘efa‘amate. ‘Oku tau fakae‘a ‘a e tupu‘anga fakapangani ‘o e tokāteline ko iá, ‘a ia​—kapau ‘oku mo‘oni​—‘e ‘ai ai ke ‘ikai ha ‘aonga ‘o e toetu‘ú. Pea ‘i he kehe mei he tui ‘a e ngaahi lotu lahi ki he tomu‘a fakatufakanga‘í, ‘oku tau ako‘i ko e tangatá ‘oku nau ma‘u ‘a e tau‘atāina ke fili pea lava ke nau fili ke tauhi ki he ‘Otuá. ‘Oku anga-fēfē ‘a e fakafeangai ‘a e kau taki lotú? ‘Oku nau fa‘a ‘ita tōlili!

11. Fakatatau ki he lea ‘a Sīsū ‘i he Sione 8:45-47, ko e hā ‘oku fiema‘u ‘e he ‘Otuá mei he‘ene kakaí?

11 ‘E lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei he hoko ‘o tūkiá? Kapau ‘oku tau ‘ofa ‘i he mo‘oní, kuo pau ke tau tali ‘a e ngaahi folofola ‘a e ‘Otuá. (Lau ‘a e Sione 8:45-47.) ‘I he ‘ikai ke hangē ko Sētane ko e Tēvoló, ‘oku tau tu‘u ma‘u ‘i he mo‘oní. He‘ikai ‘aupito ke tau fakangaloku ‘etau tuí. (Sione 8:44) ‘Oku fiema‘u ‘e he ‘Otuá ‘ene kakaí ke nau “fakalili‘a ki he me‘a ‘oku fulikivanú” pea “pīkitai ki he me‘a ‘oku leleí,” hangē pē ko ia na‘e fai ‘e Sīsuú.​—Loma 12:9; Hep. 1:9.

(3) NA‘E FAKATANGA‘I ‘A SĪSŪ

Na‘e tūkia ‘a e tokolahi koe‘uhi ko e pekia ‘a Sīsū ‘i ha ‘akaú. ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e me‘a tatau ‘o tūkia ai ha ni‘ihi he ‘ahó ni? (Sio ki he palakalafi 12) *

12. Ko e hā na‘e hoko ai ‘a e founga na‘e pekia ai ‘a Sīsuú ko ha tūkia‘anga ki he kakai Siu tokolahi?

12 Ko e hā ha toe tūkia‘anga ki he kau Siu ‘i he taimi ‘o Sīsuú? Na‘e pehē ‘e Paula: “‘Oku tau malanga‘i na‘e tautau ‘a Kalaisi ‘i he ‘akaú, ‘a ia ko ha tūkia‘anga ia ki he kau Siú.” (1 Kol. 1:23) Ko e hā na‘e hoha‘a ai ‘a e kau Siu tokolahi ki he founga na‘e pekia ai ‘a Sīsuú? Na‘a nau vakai ko e pekia ‘a Sīsū ‘i ha ‘akaú na‘e ‘ai ai ke ne hā ngali ko ha tokotaha faihia mo faiangahala kae ‘ikai ko e Mīsaiá.​—Teu. 21:22, 23.

13. Ko e hā na‘e ‘ikai ke ‘ilo‘i ‘e he fa‘ahinga na‘a nau tūkia ‘ia Sīsuú?

13 Ko e fa‘ahinga ‘i he lotolotonga ‘o e kau Siu na‘a nau tūkia ‘ia Sīsuú na‘e ‘ikai ke nau ‘ilo‘i na‘á ne ta‘ehalaia, na‘e tukuaki‘i loi ia pea ngaohikovia ta‘etotonu. Ko e fa‘ahinga na‘a nau hopo‘i ‘a Sīsuú na‘a nau ta‘efaka‘apa‘apa‘i ‘a e fakamaau totonú. Ko e fakamaau‘anga lahi Siú na‘a nau fai fakavave ‘a e fakamāú, pea na‘e ‘ikai ke nau muimui ki he laó. (Luke 22:54; Sione 18:24) ‘I he ‘ikai ke fanongo ta‘efilifilimānako ki he ngaahi tukuaki‘i mo e fakamo‘oni fekau‘aki mo Sīsuú, ko e kau fakamāú na‘a nau kumi “ki ha fakamo‘oni loi ke tukuaki‘i ‘aki ‘a Sīsū koe‘uhi ke tāmate‘i ia.” ‘I he ‘ikai ke nau fai peheé, na‘e feinga ‘a e taula‘eiki lahí ke ‘ai ‘a Sīsū ke ne fakahalaia‘i pē ‘e ia ia. Na‘e ‘ikai ‘aupito ke fehoanaki ‘a e me‘á ni mo e ngaahi tu‘unga fakalaó. (Māt. 26:59; Mk. 14:55-64) Pea ‘i he hili hono fokotu‘u hake ‘a Sīsū mei he maté, ko e kau fakamaau ta‘etotonu ko iá na‘a nau totongi‘i ‘a e kau sōtia Loma na‘a nau le‘ohi hono fonualotó ‘aki “ha ngaahi konga siliva lahi” ke nau fakamafola ha talanoa loi fekau‘aki mo e ‘uhinga na‘e ‘ikai ai ha taha ‘i he fonualotó.​—Māt. 28:11-15.

14. Ko e hā na‘e tomu‘a tala ‘e he Folofolá fekau‘aki mo e pekia ‘a e Mīsaiá?

14 Ko e hā ‘oku lea‘aki ‘e he Folofolá? Neongo ko e tokolahi ‘o e kau Siu ‘i he taimi ‘o Sīsuú na‘e ‘ikai ke nau ‘amanekina ko e Mīsaiá ‘e fiema‘u ke pekia, fakatokanga‘i ‘a e me‘a na‘e kikite‘i ‘i he Folofolá: “Na‘á ne lilingi atu ‘a ‘ene mo‘uí ‘o a‘u ki he‘ene mate pea na‘e lau ia ‘i he lotolotonga ‘o e kau laka halá; na‘á ne ‘ave ‘a e angahala ‘a e kakai tokolahi, pea na‘á ne fakalaloa ma‘á e kau laka halá.” (‘Ai. 53:12) Ko ia na‘e ‘ikai ha ‘uhinga ki he kau Siú ke nau tūkia ‘i hono tautau ‘a Sīsū ko ha tokotaha angahalá.

15. Ko e hā ‘a e ngaahi tukuaki‘i kuo fai ki he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová kuo fakatupunga ai ke tūkia ha ni‘ihi?

15 ‘Oku tau vakai ki he palopalema tatau ‘i he ‘ahó ni? ‘Aupito! Na‘e tukuaki‘i pea fakahalaia‘i ta‘etotonu ‘a Sīsū, pea ko e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová kuo nau tofanga ‘i he fakafeangai ta‘etotonu meimei tatau. Fakatokanga‘i ‘a e fakatātā ‘e ni‘ihi. Lolotonga ‘a e 1930 tupú mo e 1940 tupú ‘i ‘Amelika, ko ‘etau tau‘atāina ke lotu ki he ‘Otuá na‘e toutou ‘ave ki he fakamaau‘angá. Ko e kau fakamaau ‘e ni‘ihi na‘a nau ta‘eufi ‘i hono fakamāu‘i ta‘etotonu kitautolú. ‘I Quebec, Kānata, na‘e ngāue fakataha ‘a e Siasí mo e Pule‘angá ke fakafepaki‘i ‘etau ngāué. Na‘e tokolahi ‘a e kau malanga na‘e tuku pilīsone koe‘uhi ko ‘enau talanoa ki honau kaungā‘apí fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘I Siamane Nasi, na‘e tokolahi ‘a e fanga tokoua faitōnunga kei si‘i na‘e tāmate‘i ‘e he founga-pule faka‘ikai‘i-‘otua ko iá. Pea ‘i he ngaahi ta‘u ki muí ni maí, ko e tokolahi hotau fanga tokoua ‘i Lūsiá kuo fakahalaia‘i pea tuku pilīsone ‘i he‘enau talanoa ki he Tohi Tapú, ‘a ia kuo lau ia ko ha “ngāue fakatupu moveuveu.” Na‘a mo e Liliu Tohi Tapu ‘o e Māmani Fo‘oú ‘o e Tohi Tapu Mā‘oni‘oní ‘i he lea faka-Lūsiá kuo tapui pea lau ia ko ha “tohi fakatupu moveuveu” koe‘uhi ‘oku ngāue‘aki ai ‘a e huafa Sihová.

16. Hangē ko ia ‘oku fakamamafa‘i ‘i he 1 Sione 4:1, ko e hā ‘oku ‘ikai totonu ke takihala‘i ai kitautolu ‘e he ngaahi talanoa loi fekau‘aki mo e kakai ‘a Sihová?

16 ‘E lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei he hoko ‘o tūkiá? Feinga ke ‘ilo‘i ‘a e ngaahi mo‘oni‘i me‘á. ‘I he Malanga ‘a Sīsū ‘i he Mo‘ungá, na‘á ne fakatokanga ki he‘ene kau fanongó ‘e ‘i ai ‘a e ni‘ihi te nau “fai ha ngaahi loi kovi kehekehe fekau‘aki” mo kinautolu. (Māt. 5:11) Ko e tupu‘anga ‘o e ngaahi loi ko ení ko Sētane. ‘Okú ne tākiekina ‘a e kau fakafepakí ke nau fakamafola ‘a e lau‘ikovi loi fekau‘aki mo e fa‘ahinga ‘oku ‘ofa ‘i he mo‘oní. (Fkh. 12:9, 10) Kuo pau ke tau taliteke‘i ‘a e ngaahi loi ‘oku fai ‘e hotau ngaahi filí. ‘Oua ‘aupito te tau faka‘atā ‘a e ngaahi loi peheé ke ne fakamanavahee‘i kitautolu pe fakavaivai‘i ‘etau tuí.​—Lau ‘a e 1 Sione 4:1.

(4) NA‘E LAVAKI‘I PEA LI‘AKI ‘A SĪSŪ

Na‘e tūkia ‘a e tokolahi koe‘uhi ko hono lavaki‘i ‘e Siutasi ‘a Sīsuú. ‘E lava fēfē ke hoko ‘a e me‘a tatau ‘o tūkia ai ha ni‘ihi he ‘ahó ni? (Sio ki he palakalafi 17-18) *

17. ‘I he founga fē na‘e tūkia ai ‘a e ni‘ihi ‘i he ngaahi me‘a na‘e hoko ki mu‘a ke pekia ‘a Sīsuú?

17 Ki mu‘a pē pea pekia ‘a Sīsuú, na‘e lavaki‘i ia ‘e ha taha ‘i he‘ene kau ‘apositolo ‘e toko 12. Na‘e toe faka‘ikai‘i tu‘o tolu ‘e ha ‘apositolo ‘a Sīsū, pea na‘e li‘aki ia ‘e he‘ene kau ‘apositoló kotoa ‘i he efiafi ki mu‘a ke ne pekiá. (Māt. 26:14-16, 47, 56, 75) Na‘e ‘ikai ke ofo ai ‘a Sīsū. Na‘e a‘u ‘o ne tomu‘a tala ‘e hoko ‘a e me‘á ni. (Sione 6:64; 13:21, 26, 38; 16:32) ‘I he vakai ki he me‘á ni, na‘e tūkia nai ‘a e ni‘ihi, ‘o faka‘uhinga, ‘Kapau ko e tō‘onga eni ‘a e kau ‘apositolo ‘a Sīsuú, ‘oku ‘ikai ke u loto ke kau ‘i he kulupu ko iá!’

18. Ko e hā ‘a e ngaahi kikite na‘e fakahoko ‘i he ofi ke pekia ‘a Sīsuú?

18 Ko e hā ‘oku lea‘aki ‘e he Folofolá? ‘I ha laui senituli ki mu‘a atu, na‘e fakahaa‘i ‘e Sihova ‘i he‘ene Folofolá ko e Mīsaiá ‘e lavaki‘i ‘aki ‘a e konga siliva ‘e 30. (Sāk. 11:12, 13) Ko e tokotaha lavakí ko ha taha ‘i he ngaahi kaume‘a ofi ‘o Sīsuú. (Saame 41:9) Na‘e toe tohi ‘e he palōfita ko Sākalaiá: “Taa‘i ‘a e tauhi-sipí, pea tuku ke movete ‘a e tākangá.” (Sāk. 13:7) ‘I he ‘ikai ke tūkia ‘i he ngaahi me‘a na‘e hoko ko ení, ko e fa‘ahinga loto-totonú na‘e totonu nai ke fakaivimālohi‘i ‘i he‘enau vakai ki hono fakahoko ‘a e ngaahi kikite ko ení ‘ia Sīsuú.

19. Ko e hā ‘oku ‘ilo‘i ‘e he fa‘ahinga loto-totonú?

19 ‘Oku tau vakai ki he palopalema tatau ‘i he ‘ahó ni? ‘Io. ‘I onopooni, kuo mavahe ‘a e Kau Fakamo‘oni tokosi‘i mei he mo‘oní, tafoki ‘o fakafepaki ki he mo‘oní, pea feinga ke fakatafoki‘i ‘a e ni‘ihi kehé. Kuo nau fakamafola ‘a e ngaahi talanoa ‘ikai lelei, mo‘oni fakakonga, loi mata‘ā‘ā fekau‘aki mo e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘i he ma‘u‘anga ongoongó mo e ‘Initanetí. Ka ko e fa‘ahinga loto-totonú ‘oku ‘ikai ke nau tūkia. ‘I hono kehé, ‘oku nau ‘ilo‘i na‘e tomu‘a tala ‘i he Tohi Tapú ‘e hoko ‘a e ngaahi me‘a ko iá.​—Māt. 24:24; 2 Pita 2:18-22.

20. ‘E lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei he hoko ‘o tūkia ‘i he fa‘ahinga kuo mavahe mei he mo‘oní? (2 Tīmote 4:4, 5)

20 ‘E lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei he hoko ‘o tūkiá? ‘Oku fiema‘u ke tau tauhi ‘etau tuí ke mālohi ‘aki ‘a e ako tu‘uma‘u, lotu ma‘u pē, pea hanganaki femo‘uekina ‘i he ngāue kuo tuku mai ‘e Sihova ke tau faí. (Lau ‘a e 2 Tīmote 4:4, 5.) Kapau ‘oku tau ngāue‘i ‘a e tuí, he‘ikai ke tau ilifia ‘i he‘etau fanongo ki he ngaahi fakamatala ‘ikai leleí. (‘Ai. 28:16) Ko ‘etau ‘ofa kia Sihová, ko ‘ene Folofolá mo hotau fanga tokouá ‘e tokoni‘i ai kitautolu ke faka‘ehi‘ehi mei he hoko ‘o tūkia ‘i he fa‘ahinga kuo mavahe mei he mo‘oní.

21. Neongo ko e tokolahi taha ‘o e kakai he ‘aho ní ‘oku nau taliteke‘i ‘etau pōpoakí, ko e hā ‘e lava ke tau fakapapau‘í?

21 ‘I he ‘uluaki senitulí, na‘e tūkia ‘a e tokolahi, pea na‘a nau taliteke‘i ‘a Sīsū. Neongo ia, na‘e tali ia ‘e he tokolahi. Na‘e kau heni ha mēmipa ‘o e Sanetalimi Faka-Siú pea na‘a mo ha “fu‘u tokolahi ‘o e kau taula‘eikí.” (Ngā. 6:7; Māt. 27:57-60; Mk. 15:43) ‘I he tu‘unga meimei tatau he ‘ahó ni, kuo ‘ikai ke tūkia ‘a e laui miliona. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘oku nau ‘ilo‘i mo ‘ofa ‘i he ngaahi mo‘oni ‘oku ma‘u ‘i he Folofolá. ‘Oku pehē ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá: “‘Oku ma‘u ‘a e melino lahi ‘e he fa‘ahinga ‘oku nau ‘ofa ki ho‘o laó; ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘e lava ke ne ‘ai kinautolu ke nau tūkia.”​—Saame 119:165.

HIVA 18 ‘Ofa Mateaki ‘a e ‘Otuá

^ pal. 5 ‘I he kupu ki mu‘á, na‘a tau lāulea ai ki he ‘uhinga ‘e fā na‘e taliteke‘i ai ‘e he kakaí ‘a Sīsū ‘i he kuohilí mo e ‘uhinga ‘oku nau taliteke‘i ai hono kau muimui he ‘aho ní. ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ki ha toe ‘uhinga ‘e fā. Te tau toe vakai ki he ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke faka‘atā ai ‘e he fa‘ahinga loto-totonu ‘oku ‘ofa kia Sihová ke nau hoko ‘o tūkiá.

^ pal. 60 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘Oku kai fakataha ‘a Sīsū mo Mātiu mo e kau tānaki tukuhau.

^ pal. 62 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Kapusi ‘e Sīsū ‘a e kau fefakatau‘akí mei he temipalé.

^ pal. 64 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Fekau‘i ‘a Sīsū ke ne fua ‘a e ‘akau fakamamahí.

^ pal. 66 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Lavaki‘i ‘e Siutasi ‘a Sīsū ‘aki ha ‘uma.