Skip to content

Skip to table of contents

Ko Hai ‘Okú Ne Fakafuo Ho‘o Fakakaukaú?

Ko Hai ‘Okú Ne Fakafuo Ho‘o Fakakaukaú?

“Tuku hono fakafuo kimoutolu ki he fokotu‘utu‘u ko ení.”​—LOMA 12:2.

HIVA: 11, 22

1, 2. (a) Na‘e anga-fēfē ‘a e tali ‘a Sīsū ‘i he tala ange ‘e Pita ke ne anga-‘ofa kiate iá? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.) (e) Ko e hā na‘e tali pehē ai ‘a Sīsuú?

NA‘E ‘ohovale ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú! Na‘a nau fakakaukau ‘e toe fakafoki mai ‘e Sīsū ‘a e pule‘anga ‘o ‘Isilelí, ka na‘e pehē ‘e Sīsū kuo vavé ni ke ne faingata‘a‘ia peá ne mate. Na‘e mu‘aki lea ‘a e ‘apositolo ko Pitá: “Anga-‘ofa mu‘a kiate koe, ‘Eiki; ‘e ‘ikai teitei hoko ‘a e me‘á ni kiate koe.” Na‘e tali ange ‘e Sīsū: “‘Alu ki mui Sētane! Ko ha tūkia‘anga koe kiate au, koe‘uhi ‘okú ke fakakaukau, ‘o ‘ikai ko e ngaahi fakakaukau ‘a e ‘Otuá, ka ko e ngaahi fakakaukau ‘a e tangatá.”​—Māt. 16:21-23; Ngā. 1:6.

2 ‘I hono lea‘aki iá, na‘e ‘ai ‘e Sīsū ke mahino ‘oku kehe ‘a e fakakaukau ‘a Sihová mei he fakakaukau ‘a e māmani ko eni ‘oku pule‘i ‘e Sētané. (1 Sio. 5:19) Na‘e faka‘ai‘ai ‘e Pita ‘a Sīsū ke ne ma‘u ‘a e fakakaukau siokita ‘oku ma‘u ‘e he kakai tokolahi ‘i he māmaní. Ka na‘e ‘ilo‘i ‘e Sīsū na‘e fiema‘u ia ‘e Sihova ke ne teuteu ki he faingata‘a‘ia mo e mate kuó ne mei hokosiá. Na‘e hā mahino mei he tali ‘a Sīsuú na‘á ne tali ‘a e fakakaukau ‘a Sihová pea si‘aki faka‘aufuli ‘a e fakakaukau ‘a e māmaní.

3. Ko e hā ‘oku faingata‘a ai ke tali ‘a e fakakaukau ‘a Sihová pea taliteke‘i ‘a e fakakaukau ‘a e māmaní?

3 Fēfē kitautolu? ‘Oku tau fakakaukau ‘o hangē ko Sihová pe hangē ko e kakai ‘i he māmaní? ‘I hotau tu‘unga ko e kau Kalisitiané, ‘oku tau ngāue mālohi ke fakapapau‘i ‘oku fakahōifua ki he ‘Otuá ‘a e me‘a ‘oku tau faí. Kae fēfē ‘a e anga ‘o ‘etau fakakaukaú? ‘Oku tau ngāue mālohi ke fakakaukau ‘o hangē ko Sihová, ‘a ia, ke vakai ki he ngaahi me‘á ‘o hangē ko ‘ene vakai ki aí? Ko e fai peheé ‘oku fiema‘u ki ai ha feinga lahi. Kae kehe, ‘oku faingofua ‘aupito ke fakakaukau ‘o hangē ko e kakai ‘i he māmaní. ‘Oku peheé koe‘uhí ‘oku takatakai ‘iate kitautolu ‘a e laumālie ‘o e māmaní. (‘Ef. 2:2) Pehē foki, ‘oku fa‘a tokangataha pē ‘a e kakai ‘i he māmaní kiate kinautolu pē, pea ‘e fakatauele‘i nai kitautolu ke fakakaukau ‘o hangē ko kinautolú. ‘Io, ‘oku faingata‘a ke fakakaukau ‘o hangē ko Sihová ka ‘oku faingofua ‘aupito ke fakakaukau ‘o hangē ko e kakai ‘i he māmaní.

4. (a)  Ko e hā ‘e hoko kapau te tau faka‘atā ‘a e māmaní ke ne tākiekina ‘etau fakakaukaú? (e) Ko e hā te tau ako ‘i he kupu ko ení?

4 Kapau te tau faka‘atā ‘a e māmaní ke ne tākiekina ‘etau fakakaukaú, ‘oku ngalingali te tau hoko ai ‘o siokita pea loto ke fili pē ‘iate kitautolu ‘a e me‘a ‘oku tonú mo e me‘a ‘oku halá. (Mk. 7:21, 22) Ko ia ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ke tau ako ke fakakaukau ‘aki ‘a e “ngaahi fakakaukau ‘a e ‘Otuá,” ‘o ‘ikai “ko e ngaahi fakakaukau ‘a e tangatá.” ‘E tokoni‘i kitautolu ‘e he kupú ni ke tau fai pehē. Te tau lāulea ki he ngaahi ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e vakai ki he ngaahi me‘á ‘o hangē ko Sihová ‘o ‘ikai ke fu‘u fakataputapui, kae ‘aonga. Te tau toe lāulea ki he founga ‘e lava ke tau faka‘ehi‘ehi ai mei hano fakafuo, pe tākiekina ‘e he fakakaukau ‘a e māmani ko ení. ‘I he kupu hono hokó, te tau ako ai ‘a e founga ‘e lava ke tau ma‘u ai ‘a e fakakaukau ‘a Sihova fekau‘aki mo e ngaahi me‘a pau pea ‘ai ‘ene fakakaukaú ko ‘etau me‘a.

‘AONGA ‘A E FAKAKAUKAU ‘A SIHOVÁ

5. Ko e hā ‘oku ‘ikai loto ai ‘a e kakai ‘e ni‘ihi ke tākiekina kinautolu ‘e ha fa‘ahinga taha pē?

5 ‘Oku ‘ikai fiema‘u ‘e he kakai ‘e ni‘ihi ke tākiekina ‘e ha fa‘ahinga taha pē ‘a e anga ‘o ‘enau fakakaukaú. ‘Oku nau pehē, “Tuku pē ke u fakakaukau‘i.” ‘Oku ngalingali ko ‘enau ‘uhingá ‘oku nau loto ke fai pē ‘enau fili pea ‘oku nau ma‘u ‘a e totonu ke fai pehē. ‘Oku ‘ikai te nau loto ke pule‘i kinautolu ‘e he ni‘ihi kehé pe fakamālohi‘i kinautolu ke nau hangē tofu pē ko e tokotaha kotoa. * (Sio ki he fakamatala ‘i lalo.)

6. (a) Ko e hā ‘a e tau‘atāina ‘oku ‘omai ‘e Sihova kiate kitautolú? (e) ‘Oku ta‘efakangatangata ‘a e tau‘atāina ko ení?

6 ‘Oku lelei ke ‘ilo‘i kapau te tau tali ‘a e fakakaukau ‘a Sihová, ‘e lava ke tau kei ma‘u pē ‘etau ngaahi fakakaukaú. ‘Oku pehē ‘i he 2 Kolinitō 3:17: “Ko e feitu‘u pē ‘oku ‘i ai ‘a e laumālie ‘o Sihová, ‘oku ‘i ai ‘a e tau‘atāina.” ‘Oku ‘omai ‘e Sihova kiate kitautolu ‘a e tau‘atāina ke hoko ko e fa‘ahinga tokotaha ‘oku tau loto ki aí. ‘E lava ke tau ma‘u ha ngaahi sai‘ia fakafo‘ituitui pea fili ‘a e ngaahi me‘a ke tau mahu‘inga‘ia aí. Na‘e ngaohi kitautolu ‘e Sihova ‘i he foungá ni. Ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga eni iá ‘oku tau ma‘u ha tau‘atāina ta‘efakangatangata. (Lau ‘a e 1 Pita 2:16.) ‘I he fiema‘u ke tau ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku tonú pe halá, ‘oku fiema‘u mai ‘e Sihova ke tau ngāue‘aki ‘a ‘ene Folofolá ke tataki kitautolu. ‘Oku fu‘u fakataputapui eni, pe ‘oku ‘aonga?

7, 8. ‘Oku fu‘u fakataputapui ke vakai ki he ngaahi me‘á ‘i he founga ‘oku fiema‘u mai ‘e Sihová? ‘Omai ha fakatātā.

7 ‘E lava ke tau fakatātaa‘i ia ‘i he foungá ni. ‘Oku feinga ‘a e ngaahi mātu‘á ke ako‘i ki he‘enau fānaú ‘a e ngaahi ‘ulungaanga lelei. ‘Oku nau ako‘i nai kinautolu ke nau faitotonu, ngāue mālohi, pea tokanga ki he ni‘ihi kehé. ‘Oku ‘ikai ke fu‘u fakataputapui eni. Ka, ‘oku teu‘i ‘e he ngaahi mātu‘á ‘enau fānaú ke nau lavame‘a ‘i he mo‘uí. ‘I he tupu hake ‘a e fānaú ‘o mavahe mei ‘apí, te nau tau‘atāina ke fai ‘enau fili pē ‘anautolu. Kapau te nau fili ke mo‘ui ‘o fakatatau ki he ngaahi ‘ulungaanga lelei na‘e ako‘i ange ‘e he‘enau mātu‘á, ‘oku ngalingali ange ai te nau fai ha ngaahi fili lelei pea faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi palopalema, loto-mo‘ua, mo e faka‘ise‘isa lahi.

8 ‘I he hangē ko ha mātu‘a leleí, ‘oku fiema‘u ‘e Sihova ke ma‘u ‘e he‘ene fānaú ‘a e mo‘ui fakafiemālie taha ‘oku ala lavá. (‘Ai. 48:17, 18) Ko ia ‘okú ne ako‘i mai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni tefito fekau‘aki mo e ‘ulungaanga tāú mo e founga ‘oku totonu ke tau fakafeangai‘aki ki he ni‘ihi kehé. ‘Okú ne fakaafe‘i mai ke tau ako ke vakai ki he ngaahi me‘á ‘i he‘ene foungá pea mo‘ui ‘o fakatatau ki he‘ene ngaahi tu‘ungá. ‘Oku ‘ikai ke fu‘u fakataputapui eni. ‘I hono kehé, ‘okú ne ‘ai kitautolu ke tau poto ange pea tokoni‘i kitautolu ke tau fai ha ngaahi fili lelei ange. (Saame 92:5; Pal. 2:1-5; ‘Ai. 55:9) ‘E kei lava pē ke tau ma‘u ha ngaahi sai‘ia fakafo‘ituitui, ka te tau fai ha ngaahi fili ‘a ia te ne ‘ai kitautolu ke tau fiefia. (Saame 1:2, 3) ‘I he‘etau ma‘u ‘a e fakakaukau ‘a Sihová, te tau ma‘u ‘aonga ai ‘i he ngaahi founga lahi!

MĀ‘OLUNGA ANGE ‘A E FAKAUKAU ‘A SIHOVÁ

9, 10. Ko e hā ‘okú ne fakamo‘oni‘i ‘oku mā‘olunga ange ‘a e fakakaukau ‘a Sihová ‘i he fakakaukau ‘a e māmaní?

9 Ko e toe ‘uhinga ‘e taha ‘oku tau fiema‘u ai ke hoko lahi ange ‘etau fakakaukaú ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a Sihová he ko ‘ene fakakaukaú ‘oku mā‘olunga mama‘o ange ia ‘i he fakakaukau ‘a e māmaní. ‘Oku ‘omai ‘e he māmaní ‘a e fale‘i fekau‘aki mo e ‘ulungaanga tāú, founga ke ma‘u ai ha fāmili fiefiá mo e founga ke lavame‘a ai ‘i he‘etau ngāué mo e ngaahi tafa‘aki kehe ‘i he mo‘uí. Ka ko e lahi taha ‘o e fale‘i ko ení ‘oku ‘ikai fehoanaki ia mo e fakakaukau ‘a Sihová. Ko e fakatātaá, ‘oku fa‘a faka‘ai‘ai ‘e he māmaní ‘a e kakaí ke nau tuli ki he ngaahi me‘a pē ‘oku nau mahu‘inga‘ia aí pea ke nau vakai ki he fehokotaki fakasino ta‘etāú ko ha me‘a pē ia ‘oku ala tali. Pea fakahu‘unga mai ai ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ko e ongo me‘a malí te na fiefia ange kapau te na māvae pe vete ‘i ha fanga ki‘i ‘uhinga launoa. Ko e fale‘i ko ení ‘oku fepaki mo e me‘a ‘oku ako‘i ‘e he Tohi Tapú. Ka ‘oku ‘aonga ange ‘a e fale‘i ‘a e māmaní ‘i he ‘ahó ni ‘i he fale‘i ‘a e Tohi Tapú?

10 Na‘e pehē ‘e Sīsū: “‘Oku fakamo‘oni‘i ‘a e mā‘oni‘oni ‘a potó ‘e he‘ene ngaahi ngāué.” (Māt. 11:19) Neongo kuo fakalakalaka lahi ‘a e māmaní ‘i he tekinolosiá, kuo ‘ikai malava ke ne solova ‘a e ngaahi palopalema lalahi ‘okú ne ta‘ofi ‘a ‘etau ma‘u ha fiefiá, hangē ko e taú, lau-lanú, mo e faihiá. ‘Ikai ko ia pē, ‘oku vakai ‘a e māmaní ki he fehokotaki fakasino ta‘etāú ko ha me‘a pē ia ‘oku ala tali. Ka ‘oku fakahaa‘i ‘e he kakai tokolahi ‘oku veteki ‘e he me‘á ni ‘a e ngaahi fāmilí, fakatupunga ‘a e mahamahaki, pea ‘oku ‘i ai hono ngaahi nunu‘a kovi kehe. Fēfē ‘a e fale‘i ‘a Sihová? Ko e kau Kalisitiane kuo nau tali ‘a e fakakaukau ‘a Sihová ‘oku nau ma‘u ha ngaahi fāmili fiefia ange, ‘oku nau mo‘ui lelei ange, pea ma‘u ha vaha‘angatae melino mo honau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine takatakai ‘i he māmaní. (‘Ai. 2:4; Ngā. 10:34, 35; 1 Kol. 6:9-11) ‘Oku fakamo‘oni‘i mā‘ala‘ala ‘i he me‘á ni ko e fakakaukau ‘a Sihová ‘oku mā‘olunga ange ia ‘i he fakakaukau ‘a e māmaní.

11. Ko hai na‘á ne fakafuo ‘a e fakakaukau ‘a Mōsesé, pea ko e hā ‘a e olá?

11 Ko e kau sevāniti faitōnunga ‘a Sihova ‘i he kuohilí na‘a nau ‘ilo‘i ‘oku mā‘olunga ange ‘a e fakakaukau ‘a Sihová. Ko e fakatātaá, neongo na‘e ako‘i ‘a Mōsese “‘i he poto kotoa pē ‘o e kau ‘Isipité,” na‘á ne ‘ilo‘i ko e poto mo‘oní ‘oku ha‘u ia meia Sihova. (Ngā. 7:22; Saame 90:12) Ko ia na‘á ne kole kia Sihova: “‘Ai au ke u ‘ilo‘i ho ngaahi halá.” (‘Eki. 33:13) Koe‘uhi na‘e faka‘atā ‘e Mōsese ke fakafuo ‘e Sihova ‘ene fakakaukaú, na‘e ngāue‘aki ia ‘e Sihova ‘i ha founga fakaofo ke ne fakahoko ‘a ‘Ene taumu‘á pea ‘oange kia Mōsese ‘a e lāngilangi ‘aki ‘ene ui ia ko ha tangata na‘á ne ma‘u ha tui lahi.​—Hep. 11:24-27.

12. Ko e hā na‘e fakatefito mei ai ‘e Paula ‘a ‘ene ngaahi filí?

12 Ko e ‘apositolo ko Paulá ko ha tangata na‘e poto, ako lelei, peá ne lea ‘o ‘ikai si‘i hifo ‘i he lea ‘e ua. (Ngā. 5:34; 21:37, 39; 22:2, 3) Ka na‘á ne si‘aki ‘a e poto fakamāmaní pea fai ‘ene ngaahi filí fakatefito ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá. (Lau ‘a e Ngāue 17:2; 1 Kolinitō 2:6, 7, 13.) Ko hono olá, na‘á ne ma‘u ha ngāue fakafaifekau lavame‘a peá ne fakatu‘amelie atu ki ha pale ‘a ia ‘e tolonga ‘o ta‘engata.​—2 Tīm. 4:8.

13. Ko hai ‘oku fakafatongia‘i ke ne fakatonutonu ‘etau fakakaukaú koe‘uhi ke tau vakai ki he ngaahi me‘á ‘o hangē ko Sihová?

13 ‘Oku hā mahino, ko e fakakaukau ‘a e ‘Otuá ‘oku mā‘olunga mama‘o ange ia ‘i he fakakaukau ‘a e māmaní. Kapau te tau muimui ‘i he ngaahi tu‘unga ‘a e ‘Otuá, ko e mo‘oni te tau fiefia mo lavame‘a. Ka he‘ikai ke fakamālohi‘i kitautolu ‘e Sihova ke tau fakakaukau ‘o hangē ko iá. Ko e “tamaio‘eiki anga-tonu mo potó” ‘oku ‘ikai te ne pule‘i ‘etau fakakaukaú, pea ‘oku ‘ikai totonu ke pehē mo e kau mātu‘á. (Māt. 24:45; 2 Kol. 1:24) ‘Oku fakafatongia‘i kitautolu taki taha ke tau fakatonutonu ‘etau fakakaukaú koe‘uhi ke tau vakai ki he ngaahi me‘á ‘i he anga ‘o e vakai ‘a Sihová. ‘E lava fēfē ke tau fai ia?

FAKA‘EHI‘EHI MEI HONO FAKAFUO ‘E HE MĀMANI KO ENÍ

14, 15. (a) Ko e hā kuo pau ke tau fakalaulauloto ki ai koe‘uhi ke tau fakakaukau ‘o hangē ko Sihová? (e) Ko e hā kuo pau ai ke ‘oua na‘a tau faka‘atā ke hū ki hotau ‘atamaí ‘a e ngaahi fakakaukau fakamāmaní? ‘Omai ha fakatātā.

14 ‘Oku pehē ‘i he Loma 12:2: “Tuku hono fakafuo kimoutolu ki he fokotu‘utu‘u ko ení, ka ke fai homou liliú ‘aki hono fakafo‘ou homou ‘atamaí, koe‘uhi ke mou lava ‘o fakamo‘oni‘i kiate kimoutolu ‘a e finangalo lelei mo fakahōifua mo haohaoa ‘o e ‘Otuá.” ‘Oku ako‘i mai ‘i he konga Tohi Tapu ko ení tatau ai pē pe ko e hā na‘á ne fakafuo ‘etau fakakaukaú ki mu‘a ke tau ako ‘a e mo‘oní, ‘e lava ke tau liliu ‘etau fakakaukaú pea ‘ai ke hangē ko e fakakaukau ‘a e ‘Otuá. Neongo ko e ngaahi me‘a tefito fakakēnisí mo ‘etau ngaahi hokosia ‘i he mo‘uí kuó ne tākiekina ‘i ha tu‘unga ‘a e anga ‘o ‘etau fakakaukaú, ‘e lava ke hanganaki liliu ‘etau fakakaukaú. Pea ‘e liliu ia ‘o fakatefito lahi taha ‘i he me‘a ‘oku tau fili ke fakakaukau ki aí. Kapau ‘oku tau fakalaulauloto ki he fakakaukau ‘a Sihová, te tau fakamo‘oni‘i ai kiate kitautolu ‘oku tonu ma‘u pē ‘a ‘ene fakakaukaú. Te tau holi leva ai ke vakai ki he ngaahi me‘á ‘i he anga ‘o ‘ene vakai ki aí.

15 Ka ke fakafo‘ou hotau ‘atamaí koe‘uhi ke tau fakakaukau ‘o hangē ko Sihová, kuo pau ke “tuku hono fakafuo [kitautolu] ki he fokotu‘utu‘u ko ení.” ‘Oku ‘uhinga ení kuo pau ke tuku ‘etau sio, lau, mo fanongo ki ha me‘a pē ‘oku fepaki mo e fakakaukau ‘a e ‘Otuá. Ke tokoni‘i kitautolu ke tau mahino‘i ‘a e mahu‘inga ‘o e me‘á ni, fakakaukau angé ki he fakatātā fekau‘aki mo e me‘akaí. Ko ha taha ‘oku loto ke mo‘ui lelei ange te ne fili nai ke kai ha ngaahi me‘akai fakatupu mo‘ui lelei. Ka ‘e ta‘e‘aonga ‘ene feingá kotoa kapau te ne toe kai ma‘u pē foki ha me‘akai ‘oku kovi! ‘I he founga meimei tatau, ‘e ta‘e‘aonga ‘etau feinga kotoa ke ako fekau‘aki mo e fakakaukau ‘a Sihová kapau ‘oku tau faka‘atā ke hū ki hotau ‘atamaí ‘a e ngaahi fakakaukau fakamāmaní.

16. Ko e hā kuo pau ke tau malu‘i kitautolu mei aí?

16 ‘E lava ke tau faka‘ehi‘ehi faka‘aufuli mei he ngaahi fakakaukau fakamāmaní? ‘Ikai, ‘e uesia kitautolu ‘e ha ngaahi fakakaukau fakamāmani koe‘uhí he‘ikai mo‘oni lava ke tau mavahe mei he māmaní. (1 Kol. 5:9, 10) Na‘a mo e taimi ‘oku tau malanga aí, te tau fanongo ki hono fakahāhā ‘e he kakaí ‘enau ngaahi fakakaukau halá mo e tui ‘oku halá. Kae lolotonga he‘ikai lava ke tau faka‘ehi‘ehi faka‘aufuli mei he ngaahi fakakaukau halá, ‘oku ‘ikai fiema‘u ke tau hanganaki fakakaukau fekau‘aki mo ia pe tali ia. ‘I he hangē ko Sīsuú, ‘oku totonu ke tau fakavave ke si‘aki ha ngaahi fakakaukau pē ‘e sai‘ia ‘a Sētane ke tau ma‘u. Pea ‘e lava ke tau malu‘i kitautolu ‘i he faka‘ehi‘ehi mei hano uesia ‘ikai fiema‘u ‘e he fakakaukau ‘a e māmaní.​—Lau ‘a e Palōveepi 4:23.

17. ‘E lava fēfē ke tau faka‘ehi‘ehi mei hano uesia ‘ikai fiema‘u ‘e he fakakaukau fakamāmaní?

17 Ko e fakatātaá, ‘oku totonu ke tau fili fakalelei ‘a hotau kaungāme‘á. ‘Oku fakatokanga mai ‘a e Tohi Tapú kapau te tau hoko ‘o kaume‘a ofi mo e kakai ‘oku ‘ikai te nau lotu kia Sihová, te tau kamata ke fakakaukau ‘i he anga ‘o ‘enau fakakaukaú. (Pal. 13:20; 1 Kol. 15:12, 32, 33) ‘Oku totonu foki ke tau fili fakalelei ‘etau fakafiefiá. ‘I he‘etau si‘aki ‘a e fakafiefia ‘oku pouaki ai ‘a e fakakaukau ki he ‘evalūsioó, fakamālohí, pe ‘ulungaanga ta‘etāú, ‘oku tau faka‘ehi‘ehi ai mei hono fakakonahi hotau ‘atamaí ‘aki ‘a e ngaahi fakakaukau ‘oku “fakafepaki ki he ‘ilo fekau‘aki mo e ‘Otuá.”​—2 Kol. 10:5.

‘Oku tau tokoni‘i ‘etau fānaú ke nau si‘aki ‘a e fakafiefia fakatupu maumaú? (Sio ki he palakalafi 18, 19)

18, 19. (a) Ko e hā kuo pau ke tau tokanga ai ki he ngaahi fakakaukau fakamāmani ‘oku pouaki ‘i he ngaahi founga ‘oku ‘ikai loko mae‘ee‘á? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i ‘oku totonu ke tau ‘eke hifó, pea ko e hā hono ‘uhingá?

18 Kuo pau foki ke tau ‘ilo‘i pea taliteke‘i ‘a e ngaahi fakakaukau fakamāmani ‘oku pouaki ‘i ha ngaahi founga ‘oku ‘ikai loko hā mahino. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi fakamatala ongoongo ‘e ni‘ihi ‘oku fakahoko ia ‘i ha founga ‘oku hā ‘oku nau lelei‘ia ‘i ha ngaahi fakakaukau fakapolitikale ‘e ni‘ihi. Pea ko e ngaahi talanoa ‘e ni‘ihi ‘i he ongoongó ‘oku pouaki ai ‘a e ngaahi taumu‘a mo e lavame‘a ‘oku lelei‘ia ai ‘a e māmaní. Ko e ngaahi faiva mo e tohi ‘e ni‘ihi ‘oku pouaki ai ‘a e ngaahi founga fakakaukau “mu‘omu‘a pē kita” mo e “mu‘omu‘a ‘a e fāmilí” pea ‘ai ke hā ngali ‘uhinga lelei, fakamānako, na‘a mo tonu. Kae kehe, ko e ngaahi fakakaukau ko ení ‘oku tukunoa‘i ai ‘a e Tohi Tapú. ‘Oku pehē ai ko kitautolu mo hotau fāmilí te tau fiefia mo‘oni ‘i he‘etau ‘ofa kia Sihova ‘o mahulu hake ‘i he me‘a kotoa. (Māt. 22:36-39) Pehē foki, ko e ngaahi talanoa ‘e ni‘ihi ‘a e fānaú, neongo ‘oku talilahia nai, ‘e lava ke fakatupunga olopoto nai ai ke tali ‘e he fānaú ‘a e tō‘onga ta‘etāú.

19 ‘Oku ‘ikai ‘uhinga ení ‘oku hala ke ma‘u ha fakafiefia lelei. Ka ‘oku totonu ke tau ‘eke hifo: ‘‘Oku ou lāu‘ilo ki he ngaahi fakakaukau fakamāmaní na‘a mo hono tu‘uaki ‘ikai fakahangatonú? ‘Oku ou malu‘i au mo ‘eku fānaú mei ha polokalama TV ‘e ni‘ihi mo e ngaahi tohi ‘oku laú? ‘Oku ou tokoni‘i ‘eku fānaú ke nau ma‘u ‘a e fakakaukau ‘a Sihova ki he ngaahi me‘á koe‘uhi ke ‘oua ‘e tākiekina kinautolu ‘e he ngaahi fakakaukau fakamāmani ‘oku nau fanongo mo sio aí?’ Kapau ‘oku tau lāu‘ilo ki he faikehekehe ‘i he fakakaukau ‘a e ‘Otuá mo e māmaní, ‘e lava ke tau faka‘ehi‘ehi mei hono “fakafuo [kitautolu] ki he fokotu‘utu‘u ko ení.”

KO HAI ‘OKÚ NE FAKAFUO KOE HE TAIMI NÍ?

20. Ko e hā te ne fakapapau‘i pe ko hai ‘okú ne fakafuo kitautolú?

20 Kuo pau ke tau manatu‘i ‘oku ua pē ‘a e ma‘u‘anga fakamatalá. Ko e taha ko Sihova, pea ko e taha ko Sētane mo hono māmaní. Ko hai ‘okú ne fakafuo koé? Ko e talí, ko e taha ko ia ‘okú ke ma‘u fakamatala mei aí. Kapau ‘oku tau tali ‘a e fakakaukau ‘a e māmaní, ‘e fakafuo ‘e he māmaní ‘etau fakakaukaú pea te tau fakakaukau mo tō‘onga siokita. Ko ia ‘oku mahu‘inga ‘aupito ke tau fili fakalelei ‘a e me‘a ‘oku tau sio, lau, fanongo, mo fakakaukau ki aí.

21. Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu hono hokó?

21 ‘I he kupu ko ení kuo tau ako ai ke ma‘u ‘a e fakakaukau ‘a Sihová, kuo pau ke tau faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi fakakaukau fakamāmaní. Kuo pau foki ke tau toe fakalaulauloto ki he fakakaukau ‘a e ‘Otuá koe‘uhi ke tau fakakaukau lahi ange ai ‘o hangē ko iá. ‘I he kupu hono hokó, te tau ako ai ‘a e founga ke fai ai iá.

^ pal. 5 Ko hono mo‘oní na‘a mo e kakai fa‘ifa‘iteliha tahá ‘oku tākiekina kinautolu ‘e he ni‘ihi kehé. Ko e fakatātaá, pe ‘oku tau fakakaukau fekau‘aki mo e founga na‘e kamata ai ‘a e mo‘uí, pe fekau‘aki pē mo e vala ‘oku tau tuí, ‘oku tākiekina kitautolu ‘i ha tu‘unga ‘e he ni‘ihi kehé. Ka ‘e lava ke tau fili pe ko hai te tau faka‘atā ke ne tākiekina kitautolú.