Na‘á Ke ‘Ilo‘i?
Ko e hā na‘e hoko ki Ninive hili ‘a e ngaahi ‘aho ‘o Sioná?
‘I HE senituli hono fitu K.M., na‘e hoko ‘a ‘Asīlia ko e ‘emipaea lahi taha ‘i he māmaní, “‘o kamata mei Saipalo ‘i he hihifó ki ‘Iulani ‘i he hahaké, pea ‘i he taimi ‘e taha na‘e kau ai ‘a ‘Isipite,” ko e līpooti ia ‘a e Uepisaiti ‘a e Mesiume Pilitānia. Ko hono kolomu‘á, ko Ninive, na‘e hoko ko e kolo lahi taha ia ‘i he māmaní. Na‘e ‘iloa ‘i hono ngaahi langa fakamanatu fakato‘oalotó, ngoue faka‘ofo‘ofá, ngaahi palasi faka‘ofo‘ofá mo e ngaahi laipeli lalahi. Ko e ngaahi tā tongitongi ‘i he holisí mei Ninive ‘o e kuonga mu‘á ‘oku hā ai ko Tu‘i ‘Asapanipale, hangē ko e ngaahi tu‘i ‘Asīlia kehé, na‘á ne ui ‘a ia tonu “ko e tu‘i ‘o e māmaní.” ‘I he taimi ko iá, ko ‘Asīlia mo Ninive na‘e hā ngali ta‘ealaikuna‘i.
Kae kehe, ‘i he a‘u ‘a ‘Asīlia ki he tumutumú, na‘e tomu‘a tala ‘e he palōfita ‘a Sihova ko Sēfanaiá: “[Ko Sihova] te ne . . . faka‘auha ‘a ‘Asīlia, pea te ne ‘ai ‘a Ninive ke maomaonganoa, ‘o pakukā hangē ha toafá.” ‘Ikai ko ia pē, na‘e tomu‘a tala ‘e he palōfita ‘a Sihova ko Nēhumí: “Fa‘ao fakamālohi ‘a e silivá, fa‘ao fakamālohi ‘a e koulá! . . . ‘Oku hala‘atā ha me‘a ‘i he koló, ‘oku lala, ‘oku maomaonganoa! . . . Ko e tokotaha kotoa ‘oku sio kiate koé te ne hola meiate koe mo pehē, ‘Kuo faka‘auha ‘a Ninive!’” (Sēf. 2:13; Nēh. 2:9, 10; 3:7) ‘I he fanongo ‘a e kakaí ki he ngaahi kikite ko iá, kuo pau pē na‘a nau fifili: ‘‘E malava mo‘oni ke hoko ia? ‘E faifai ange pea ikuna‘i ‘a ‘Asīlia mālohi?’ Kuo pau pē na‘e hā ngali ta‘emalava ia.
Neongo ia, na‘e hoko ‘a e me‘a na‘e ta‘emalavá! ‘I he ngata‘anga ‘o e senituli hono fitu K.M., na‘e ‘osi ikuna‘i ‘a ‘Asīlia ‘e he kau Pāpiloné mo e kau Mītiá. Faai atu pē, na‘e li‘aki ‘a Ninive pea na‘e ‘ikai toe manatua ia! “Lolotonga ‘a e Kuonga Lotolotó,” ko e fakamatala ia ‘i ha tohi ko e fa‘u ‘e he The Metropolitan Museum of Art ‘i Niu ‘Ioke, “na‘e li‘aki ‘a e feitu‘ú pea tanu, pea na‘e manatua ‘a Ninive ‘i he Tohi Tapú pē.” Fakatatau ki he Biblical Archaeology Society Online Archive, ‘i he kamata‘anga ‘o e 1800 tupú, “na‘e ‘ikai ha taha te ne ‘ilo‘i pe na‘e ‘i ai mo‘oni ‘a e kolomu‘a lahi ‘o ‘Asīliá.” Ka ‘i he 1845, ko e ‘ākeolosia ko Austen Henry Layard na‘e kamata ke ne keli ‘a e feitu‘u na‘e tu‘u ai ‘a Ninivé. Ko e ngaahi toetoenga na‘a nau ma‘ú na‘e fakamo‘oni‘i ai ko Ninive ko ha kolo fisifisimu‘a.
Ko hono fakahoko tonu mātē ‘a e ngaahi kikite fekau‘aki mo Ninivé ‘oku fakaivimālohi‘i ai ‘etau tuipau ko e ngaahi kikite Fakatohitapu fekau‘aki mo e ngata‘anga ‘o e ngaahi mafai fakapolitikale ‘i he ‘aho ní ‘e fakahoko foki mo ia.—Tan. 2:44; Fkh. 19:15, 19-21.