Skip to content

Skip to table of contents

Fehuʻi mei he Kau Lautohí

Fehuʻi mei he Kau Lautohí

Naʻe māʻolunga fēfē ʻa e fale-hūʻanga ʻo e temipale ʻo Solomoné?

Ko e fale-hūʻangá naʻe ngāueʻaki ia ko ha hūʻanga ki he Potu Toputapu ʻo e temipalé. Fakatatau ki he ngaahi pulusinga ʻo e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní naʻe pulusi ki muʻa ʻi he 2023, “ko e fale-hūʻanga ʻi muʻá naʻe kiupite ʻe 20 hono lōloá, ʻo tatau mo e fālahi ʻo e falé, pea naʻe 120 ʻa hono māʻolungá.” (2 Kal. 3:4) Naʻe toe fakahaaʻi ʻi ha ngaahi liliu kehe ko e fale-hūʻangá naʻe “kiupite ʻe 120” ʻa hono māʻolungá, ʻo ʻai ai ia ko ha fuʻu taua ʻoku mita ʻe 53 (fute ʻe 175)!

Kae kehe, ko e pulusinga ʻo e Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú ʻo e 2023 ʻoku lave ai fekauʻaki mo e fale-hūʻanga ʻo e temipale ʻo Solomoné: “Naʻe 20 ʻa hono māʻolungá,” pe mita nai ʻe 9 (fute ʻe 30). a Fakakaukau ki ha ʻuhinga ʻe niʻihi ki he fakatonutonu ko ení.

Ko e māʻolunga ʻo e fale-hūʻangá ʻoku ʻikai lave ki ai ʻi he 1 Tuʻi 6:3. ʻI he veesi ko iá, naʻe lēkooti ʻe he tokotaha hiki-tohi ko Selemaiá ʻa e lōloa mo e lōloa ki loto ʻo e fale hūʻangá, kae ʻikai ko hono māʻolungá. ʻI he vahe hokó leva, ʻokú ne fakamatalaʻi fakaikiiki ai ʻa e ngaahi tafaʻaki tuʻu-ki-muʻa kehe ʻo e temipalé, kau ai ʻa e fuʻu ʻaiʻanga vai mei he mētale kuo haka, ko e saliote ʻe hongofulú, mo e ongo fuʻu pou kopa ʻi tuʻa ʻi he fale-hūʻangá. (1 Tuʻi 7:​15-37) Kapau ko e moʻoni naʻe laka hake ʻi he mita ʻe 50 ʻa e māʻolunga ʻo e fale-hūʻangá pea māʻolunga ange ia ʻi he kotoa ʻo e temipalé, ko e hā naʻe ʻikai ke lave ai ʻa Selemaia ki hono māʻolungá? Naʻa mo e laui senituli ki mui aí, ko e kau hiki-tohi Siú naʻa nau līpooti ko e fale-hūʻangá naʻe ʻikai ke māʻolunga ange ia ʻi he kotoa ʻo e temipale ʻo Solomoné.

ʻOku fehuʻia ʻe he kau mataotaó pe naʻe mei lava ʻe he holisi ʻo e temipalé ʻo pukepuke ha fale-hūʻanga naʻe 120 hono māʻolungá. Ko e ngaahi langa ʻi he kuonga muʻá ʻa ia naʻe langa ʻaki ʻa e ngaahi fuʻu maka lalahí mo e pilikí, hangē ko e ngaahi matapā temipale ʻi ʻIsipité, naʻe fālahi ʻaupito ʻa e falikí pea fāsiʻi ki ʻolunga. Ka naʻe kehe ʻa e temipale ʻo Solomoné. ʻOku pehē ʻe he kau mataotaó ko e matolu ʻo hono ngaahi holisí naʻe ʻikai ke toe laka hake ʻi he kiupite ʻe 6 pe mita ʻe 2.7 (fute ʻe 9). Ko ia ai ko e faihisitōlia ʻākiteki ko Theodor Busink naʻá ne fakamulitukuʻaki: “Makatuʻunga ʻi he matolu ʻo e holisi ʻo e [hūʻanga ʻo e temipalé], ko e fale-hūʻangá naʻe ʻikai mei kiupite ʻe 120 [hono māʻolungá].”

Ko e 2 Kalonikali 3:4 naʻe hala nai hono hiki-tataú. Neongo ko e ngaahi tatau tohinima motuʻa ʻe niʻihi ʻo e veesi ko ení ʻoku pehē ai ko e “120,” ko e ngaahi tohi alafalalaʻanga ʻe niʻihi, hangē ko e Codex Alexandrinus ʻo e senituli hono nimá mo e Codex Ambrosianus ʻo e senituli hono onó, ʻoku pehē ai ko e “kiupite ʻe 20.” Ko e hā ka fehālaaki nai ai hono hiki-tatau ʻa e “120”? Ko e foʻi lea ki he “teaú” mo e “kiupité” ʻokú na fōtunga meimei tatau ʻi he faka-Hepeluú. Ko ia naʻe tohi nai ʻe ha tokotaha hiki-tatau ia ʻa e foʻi lea “teaú” kae ʻikai ko e “kiupité.”

Ko e moʻoni, neongo ʻoku tau feinga ke mahinoʻi ʻa e ngaahi fakaikiiki ko ení pea ke fakahaaʻi tonu mātē ʻa e temipale ʻo Solomoné, ʻoku tautefito ʻetau tokangatahá ki he meʻa naʻe tomuʻa fakatātaaʻi ʻe he temipalé—ʻa e temipale lahi fakalaumālié. He houngaʻia ē ko kitautolu kuo fakaafeʻi ʻe Sihova ʻene kau sevānití kotoa ke lotu kiate ia ʻi he temipale ko iá!—Hep. 9:​11-14; Fkh. 3:12; 7:​9-17.

a Ko ha fakamatala ʻi lalo ʻoku fakamāʻalaʻala ai “ko e ngaahi tatau tohinima motuʻa ʻe niʻihi ʻoku pehē ai ko e ʻ120,’ ka ʻi he ngaahi tatau tohinima mo e ngaahi liliu ʻe niʻihi ʻoku pehē ai ko e ʻkiupite ʻe 20.’”