KUPU AKO 4
Me‘a ‘Oku Ako‘i Mai ‘e ha Houa Kai Faingofua Fekau‘aki mo ha Tu‘i Fakahēvani
“‘Oku ‘uhinga eni ki hoku sinó. . . . ‘Oku ‘uhinga eni ki hoku ‘toto ‘o e fuakavá.’”—MĀT. 26:26-28.
HIVA 14 Fakafo‘ou ‘a e Me‘a Kotoa Pē
‘I HE KUPÚ NI *
1-2. (a) Ko e hā ‘oku lava ai ke tau ‘amanekina ‘e fokotu‘u mai ‘e Sīsū ha founga faingofua ke fakamanatu ai ‘ene pekiá? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘o Sīsū te tau sivisivi‘í?
‘E LAVA ke ke fakamatala‘i ‘a e me‘a ‘oku fakahoko ‘i hono Fakamanatu fakata‘u ‘o e pekia ‘a Kalaisí? ‘Oku ‘ikai ha veiveiua ko e tokolahi ‘o kitautolu ‘oku tau manatu‘i ‘a e ngaahi fakaikiiki tefito ‘o e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ko e houa kaí ‘oku faingofua ‘aupito. Kae kehe, ko ha kātoanga mahu‘inga eni. Ko ia te tau ‘eke nai, ‘Ko e hā ‘oku mātu‘aki faingofua ai ‘a e houa kai ko ení?
2 Lolotonga ‘a e ngāue fakafaifekau ‘a Sīsū ‘i he māmaní, na‘á ne ‘iloa ‘i hono ako‘i ‘a e ngaahi mo‘oni mahu‘ingá ‘i ha founga faingofua, mā‘ala‘ala mo mahinongofua. (Māt. 7:28, 29) ‘I he founga tatau, na‘á ne fokotu‘u mai ha founga faingofua kae mohu ‘uhinga ke fakamanatu * ai ‘ene pekiá. Tau sivisivi‘i fakalelei angé ‘a e houa kai ko eni ‘o e Fakamanatú mo e ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a na‘e lea‘aki mo fai ‘e Sīsuú. Te tau mahino‘i lelei ange ai ‘a e lahi mo‘oni ‘o e anga-fakatōkilalo, loto-to‘a mo e ‘ofa ‘a Sīsuú, pea te tau ako ki he founga ‘e lava ke tau fa‘ifa‘itaki ofi ange ai kiate iá.
KO SĪSŪ ‘OKU ANGA-FAKATŌKILALO
3. Hangē ko ia ‘oku hiki ‘i he Mātiu 26:26-28, na‘e faingofua fēfē ‘a e houa kai ‘o e Fakamanatú na‘e fokotu‘u ‘e Sīsuú, pea ko e hā na‘e fakafofonga‘i ‘e he me‘a tefito ‘e uá?
3 Na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū ‘a e Fakamanatu ‘o ‘ene pekiá mo ‘ene kau ‘apositolo faitōnunga ‘e toko 11. Na‘á ne ngāue‘aki ‘a e me‘a na‘e toe mei he kai ‘o e Pāsová pea fai ‘a e fakamanatu faingofua ko ení. Mātiu 26:26-28.) Na‘á ne ngāue‘aki pē ‘a e mā ta‘elēvani mo e uaine na‘e ‘osi ‘i aí. Na‘e tala ‘e Sīsū ki he‘ene kau ‘apositoló ko e me‘a tefito ‘e ua ko iá na‘á ne fakafofonga‘i ‘a hono sino mo hono toto haohaoá, ‘a ia na‘e teu ke ne foaki koe‘uhi ko kinautolu. Na‘e ‘ikai nai ke ‘ohovale ‘a e kau ‘apositoló ‘i he faingofua ‘o e houa kai fo‘ou mahu‘inga ko ení. Ko e hā hono ‘uhingá?
(Lau ‘a e4. ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he fale‘i ‘a Sīsū kia Mā‘atá ke tau mahino‘i ‘a e ‘uhinga na‘e faingofua ai ‘a e houa kai ‘o e Fakamanatú?
4 Fakakaukau ki he me‘a na‘e hoko ‘i he ngaahi māhina ki mu‘a angé, lolotonga ‘a e ta‘u hono tolu ‘o e ngāue fakafaifekau ‘a Sīsuú, ‘i he‘ene ‘a‘ahi ki he ‘api hono kaungāme‘a ofí—ko Lāsalosi, Mā‘ata mo Melé. ‘I he tu‘unga nonga ko iá, na‘e kamata faiako ‘a Sīsū. Na‘e ‘i ai ‘a Mā‘ata, ka na‘á ne femo‘uekina ‘i hono teuteu ha fu‘u houa kai lahi ki he‘ene tokotaha ‘a‘ahi makehé. ‘I he fakatokanga‘i eni ‘e Sīsuú, na‘á ne fakatonutonu anga-‘ofa ‘a Mā‘ata, ‘o tokoni‘i ia ke ne sio ko ha fu‘u houa kai lahi na‘e ‘ikai ke fiema‘u ma‘u pē ia. (Luke 10:40-42) Ki mui ai, ‘i ha laui houa pē ki mu‘a ‘i he‘ene pekia fakaefeilaulaú, na‘e ngāue‘aki ‘e Sīsū ‘ene akonakí tonu. Na‘á ne fakapapau‘i ke faingofua ‘a e houa kai ‘o e Fakamanatú. Ko e hā ‘oku tala mai heni fekau‘aki mo Sīsuú?
5. Ko e hā ‘oku fakahaa‘i ‘e he faingofua ‘o e houa kai ko ení fekau‘aki mo Sīsuú, pea ‘oku anga-fēfē ‘a e fehoanaki eni mo e Filipai 2:5-8?
5 ‘I he me‘a kotoa na‘e lea‘aki mo fai ‘e Sīsuú, na‘á ne anga-fakatōkilalo. Ko ia ‘oku ‘ikai ha ofo ‘i he‘ene fakahāhā ‘a e anga-fakatōkilalo lahi ‘i he pō faka‘osi ko ia ‘o ‘ene mo‘ui ‘i he māmaní. (Māt. 11:29) Na‘á ne ‘ilo‘i na‘e teu ke ne fai ‘a e feilaulau lahi taha ‘i he hisitōlia ‘o e tangatá pea ‘e fokotu‘u hake ia ‘e Sihova ki ha tu‘unga lāngilangi‘ia ‘i hēvani. Neongo na‘á ne ‘ilo‘i eni, na‘e ‘ikai te ne tohoaki‘i mai ha tokanga ta‘etotonu kiate ia ‘aki hono fiema‘u ke fai ha fu‘u kātoanga lahi ‘i hono fakamanatu ‘ene pekiá. ‘I hono kehé, na‘á ne tala ki he‘ene kau ākongá ‘oku totonu ke nau fakamanatu tu‘o taha ia he ta‘u fakafou ‘i he houa kai faingofua ko ení. (Sione 13:15; 1 Kol. 11:23-25) Ko e houa kai faingofua kae fe‘ungamālie ko ení ‘oku fakahaa‘i ai ko Sīsuú na‘e ‘ikai ko ha tokotaha pōlepole. ‘Oku lava ke tau fiefia koe‘uhi ko e anga-fakatōkilaló ko e taha ia ‘i he ngaahi ‘ulungaanga tu‘u-ki-mu‘a hotau Tu‘i fakahēvaní.—Lau ‘a e Filipai 2:5-8.
6. ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki ki he anga-fakatōkilalo ‘a Sīsū ‘i he‘etau fehangahangai mo e ‘ahi‘ahí?
6 ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki ki he anga-fakatōkilalo ‘a Sīsuú? ‘Aki hono fakamu‘omu‘a ‘a e lelei ‘a e ni‘ihi kehé ‘i ha‘atautolú. (Fil. 2:3, 4) Fakakaukau atu ki he pō faka‘osi ‘o e mo‘ui ‘a Sīsū ‘i he māmaní. Na‘e ‘ilo‘i ‘e Sīsū na‘e teu ke ne hokosia ha mate fakamamahi; ka, na‘á ne tokanga lahi fekau‘aki mo ‘ene kau ‘apositolo faitōnungá, ‘a ia na‘e vavé ni ke nau mamahi koe‘uhi ko ‘ene pekiá. Ko ia na‘á ne fakamoleki ‘a e pō faka‘osí ‘i hono ako‘i, fakalototo‘a‘i, mo fakatuipau‘i kinautolu. (Sione 14:25-31) Na‘e fakahāhā anga-fakatōkilalo ‘e Sīsū ‘ene tokanga lahi ange ki he lelei ‘a e ni‘ihi kehé ‘iate ia tonu. He fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘aupito ē na‘á ne fokotu‘u maí!
KO SĪSŪ ‘OKU LOTO-TO‘A
7. Na‘e anga-fēfē hono fakahāhā ‘e Sīsū ‘a e loto-to‘a lahi hili pē ‘ene fokotu‘u ‘a e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí?
7 Hili pē hono fokotu‘u ‘e Sīsū ‘a e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí, na‘á ne fakahāhā ‘a e loto-to‘a lahi. Anga-fēfē? Na‘e tali ‘e Sīsū ‘a e finangalo ‘ene Tamaí kiate iá, neongo na‘á ne ‘ilo‘i ko e fai peheé ‘e tāmate‘i ai ia ki he hia fakamā ‘o e lea fie‘otua. (Māt. 26:65, 66; Luke 22:41, 42) Na‘e tauhi ma‘u ‘e Sīsū ‘a e anga-tonu haohaoá koe‘uhi ke fakalāngilangi‘i ‘a e huafa ‘o Sihová, pouaki ‘a e tu‘unga-hau ‘o e ‘Otuá, pea fakaava mai ai ‘a e hala ki he mo‘ui ta‘engatá ma‘á e fa‘ahinga fakatomala ‘o e tangatá. ‘I he taimi tatau, na‘e teu‘i ‘e Sīsū ‘a hono kau muimuí ki he me‘a na‘e teu ke nau fehangahangai mo iá.
8. (a) Ko e hā na‘e tala ‘e Sīsū ki he‘ene kau ‘apositolo faitōnungá? (e) Hili ‘ene pekiá, na‘e anga-fēfē muimui ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú ki he‘ene fa‘ifa‘itaki‘anga loto-to‘á?
8 Na‘e toe fakahāhā ‘e Sīsū ‘a e loto-to‘á ‘aki ‘a e ‘ikai te ne fakakaukau ki ha loto-mo‘ua pē na‘á ne ma‘u nai kae tokangataha ki he ngaahi fiema‘u ‘a ‘ene kau ‘apositolo faitōnungá. Ko e houa kai faingofua na‘á ne fokotu‘u hili hono ‘ai ke mavahe ‘a Siutasí, ‘e fakamanatu ai ki he fa‘ahinga ko ia te nau hoko ko hono kau muimui paní ‘a e ‘aonga ‘o e lilingi ‘e Sīsū hono totó pea kau ‘i he fuakava fo‘oú. (1 Kol. 10:16, 17) Ke tokoni‘i kinautolu ke fakamo‘oni‘i ‘enau taau mo honau ui fakahēvaní, na‘e tala ‘e Sīsū ki hono kau muimuí ‘a e me‘a na‘á ne ‘amanekina mo ‘ene Tamaí meiate kinautolú. (Sione 15:12-15) Na‘e toe tala ‘e Sīsū ki he‘ene kau ‘apositoló ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi na‘e hanga mei mu‘a kiate kinautolú. Pea ‘i he‘ene lave ki he‘ene fa‘ifa‘itaki‘angá tonu, na‘á ne faka‘ai‘ai kinautolu ke nau “loto-to‘a!” (Sione 16:1-4a, 33) ‘I he ngaahi ta‘u lahi ki mui ai, na‘e kei muimui pē ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú ‘i hono ‘alunga feilaulau‘i-kitá pea fakahāhā ‘a e loto-to‘á. Neongo na‘e ‘uhinga iá te nau faingata‘a‘ia, na‘a nau fepoupouaki ‘i he‘enau fehangahangai mo e ‘ahi‘ahi kehekehe.—Hep. 10:33, 34.
9. ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki kia Sīsū ‘i hono fakahāhā ‘a e loto-to‘á?
9 ‘Oku pehē pē ‘i he ‘ahó ni, ‘oku tau muimui ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsū ‘i hono fakahāhā ‘a e loto-to‘á. Ko e fakatātaá, ‘oku fiema‘u ‘a e loto-to‘a ke tokoni ki hotau fanga tokoua ‘oku fakatanga‘i koe‘uhi ko ‘enau tuí. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi, ‘e tuku pilīsone ta‘etotonu nai hotau fanga tokouá. ‘I he hoko ‘a e me‘a ko iá, kuo pau ke tau fai ‘a e kotoa te tau malavá ma‘a kinautolu, kau ai hono taukapo‘i kinautolu. (Fil. 1:14; Hep. 13:19) Ko e toe founga ‘e taha ‘e lava ke tau fakahāhā ai ‘a e loto-to‘á ko e hokohoko atu ke malanga ‘i he “loto-to‘a.” (Ngā. 14:3) Hangē ko Sīsuú, ‘oku tau fakapapau‘i ke malanga‘i ‘a e pōpoaki ‘o e Pule‘angá, neongo ‘e fakafepaki‘i mo fakatanga‘i nai kitautolu ‘e he kakaí. Kae kehe, ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, te tau ‘ilo nai ‘oku ‘ikai hatau loto-to‘a. Ko e hā ‘e lava ke tau faí?
10. ‘I he ngaahi uike ki mu‘a ‘i he Fakamanatú, ko e hā ‘oku totonu ke tau faí, pea ko e hā hono ‘uhingá?
10 ‘E lava ke tau fakaivimālohi‘i ‘etau loto-to‘á ‘aki ‘a e fakakaukau fekau‘aki mo e me‘a ‘oku ‘ai ‘e he feilaulau huhu‘i ‘a Kalaisí ke tau ma‘ú. (Sione 3:16; ‘Ef. 1:7) ‘I he ngaahi uike ki mu‘a ‘i he Fakamanatú, ‘oku tau ma‘u ha faingamālie makehe ke fakatupulekina ‘etau hounga‘ia ‘i he huhu‘í. Lolotonga ‘a e taimi ko iá, muimui ‘i he lau Tohi Tapu ki he Fakamanatú pea fakalaulauloto ‘i he fa‘a lotu ki he ngaahi me‘a na‘e hoko ‘i he taimi na‘e pekia ai ‘a Sīsuú. Pea ‘i he‘etau fakatahataha ki he Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí, te tau mahino‘i lelei ange ai ‘a e mahu‘inga ‘o e mā mo e uaine ‘i he Fakamanatú mo e feilaulau ta‘ehanotatau ‘okú na fakafofonga‘í. ‘I he‘etau mahino‘i ‘a e me‘a kuo fai ‘e Sīsū mo Sihova ma‘atautolú pea mahino‘i ‘a e ‘aonga ‘oku tau ma‘u mei ai mo hotau ngaahi ‘ofa‘angá, ko ‘etau ‘amanakí ‘oku toe mālohi ange pea ue‘i ai kitautolu ke kātaki loto-to‘a ki he ngata‘angá.—Hep. 12:3.
11-12. Ko e hā kuo tau ako ki aí?
11 Kuo tau ako eni ko e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí ‘oku fakamanatu mai ai ‘o ‘ikai ko e huhu‘i ma‘ongo‘ongá pē kae pehē foki ki he ‘ulungaanga tu‘u-ki-mu‘a ‘o Sīsū ko e anga-fakatōkilaló mo e loto-to‘á. He hounga‘ia ē ko kitautolu ‘i he hokohoko atu ‘a Sīsū ke fakahāhā ‘a e ongo ‘ulungaanga ko ení ‘i hono tu‘unga ko hotau Taula‘eiki Lahi fakahēvani, ‘a ia ‘okú ne tautapa ma‘atautolu! (Hep. 7:24, 25) Ke fakahāhā ‘etau hounga‘ia loto-mo‘oní, kuo pau ke tau mateaki ‘i hono fakamanatu ‘a e pekia ‘a Sīsuú, hangē ko ia na‘á ne fekau‘i maí. (Luke 22:19, 20) ‘Oku tau fai eni ‘i he ‘aho ‘oku fehoanaki mo Nīsani 14, ‘a e ‘aho mahu‘inga taha ‘o e ta‘ú.
12 ‘Oku lava ke tau ako mei he faingofua ‘o e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí ki ha toe ‘ulungaanga ‘e taha ‘a ia na‘á ne ue‘i ‘a Sīsū ke pekia ma‘atautolu. ‘I he tu‘unga ko ha tangata, na‘á ne ‘iloa ‘i he ‘ulungaanga ko iá. Ko e hā ia?
KO SĪSŪ ‘OKU ‘OFA
13. ‘Oku anga-fēfē hono fakamatala‘i ‘i he Sione 15:9 mo e 1 Sione 4:8-10 ‘a e ‘ofa na‘e fakahāhā ‘e Sihova mo Sīsuú, pea ko hai ‘e ma‘u ‘aonga mei he‘ena ‘ofá?
13 Na‘e tapua haohaoa mai ‘e Sīsū ‘a e ‘ofa lahi ‘a Sihova ‘iate kitautolú ‘i he me‘a kotoa na‘á ne faí. (Lau ‘a e Sione 15:9; 1 Sione 4:8-10.) Hiliō he me‘a kotoa, na‘e ue‘i ‘a Sīsū mei hono lotó ke foaki ‘ene mo‘uí koe‘uhi ko kitautolu. Tatau ai pē pe ‘oku tau kau ‘i he kau paní pe ko e “fanga sipi kehe,” ‘oku tau ma‘u ‘aonga mei he ‘ofa kuo fakahāhā ‘e Sihova mo hono ‘Aló kiate kitautolu fakafou ‘i he feilaulau ko iá. (Sione 10:16; 1 Sio. 2:2) Fakakaukau foki fekau‘aki mo e ngaahi me‘a na‘e ngāue‘aki ‘i he houa kai ‘o e Fakamanatú; ‘oku fakae‘a mai ai ‘a e ‘ofa ‘a Sīsuú mo ‘ene faka‘atu‘i ki he‘ene kau ākongá. Anga-fēfē?
14. ‘I he founga fē na‘e fakahāhā ai ‘e Sīsū ‘ene ‘ofa ki he‘ene kau ākongá?
14 Na‘e fakahāhā ‘e Sīsū ‘a e ‘ofa ki hono kau muimui paní ‘aki hono fokotu‘u ha houa kai faingofua, ‘o ‘ikai ko ha ouau fihi ke nau fai ai ‘a e fakamanatú. ‘I he faai mai ‘a e taimí, na‘e fiema‘u ki he kau ākonga pani ko iá ke nau fai ‘a e Fakamanatú ‘i he ta‘u taki taha, ‘o fai pehē ‘i he ngaahi tu‘unga kehekehe, kau ai ‘a e nofo pilīsoné. (Fkh. 2:10) Na‘e malava ke nau talangofua kia Sīsū? ‘Io, na‘e malava!
15-16. Na‘e anga-fēfē malava ‘a e ni‘ihi ke nau fakamanatu ‘a e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí ‘i he malumalu ‘o e ngaahi tu‘unga faingata‘á?
15 ‘I he a‘u mai ki onopōní, kuo fai ‘e he kau Kalisitiane mo‘oní ‘a e feinga ke fakamanatu ‘a e pekia ‘a Sīsuú. Na‘a nau muimui ‘i he fokotu‘utu‘u ‘o e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí ‘i he lelei taha ‘o ‘enau malavá, ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘i he malumalu ‘o e ngaahi tu‘unga faingata‘á. Fakakaukau ki he ongo fa‘ifa‘itaki‘anga ko ení. ‘I he tuku ‘a Tokoua Harold King ‘i ha pilīsone malu ‘i Siaina, na‘e pau ke ne fokotu‘utu‘u ke fai ‘a e Fakamanatú. Na‘á ne fakapotopoto ‘i hono teuteu ‘a e mā mo e uaine ki he Fakamanatú, ‘o ngāue‘aki ‘a e me‘a na‘á ne ma‘ú. Na‘á ne toe fika‘i fakalelei ‘a e ‘aho ‘o e Fakamanatú. ‘I he a‘u ki he taimi ‘o e fakamanatú, ko ia—toko taha ‘i hono loki pilīsoné—na‘á ne hiva, lotu pea fai ha malanga Fakatohitapu.
16 Ko e fa‘ifa‘itaki‘anga ‘e taha. Ko ha kulupu ‘o e fanga tuofāfine na‘e tuku pōpula kinautolu ‘i ha kemi fakamamahi ‘i he Tau II ‘a Māmaní na‘a nau tuku ‘enau mo‘uí ke ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki ke fakamanatu ‘a e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí. Kae kehe, koe‘uhi ko e faingofua ‘o e houa kaí, na‘e malava ke nau fakahoko fakapotopoto ‘a e Fakamanatú. Na‘a nau pehē: “Na‘a mau tu‘u vāofi takatakai, pea tuku ‘i loto-mālie ha tēpile ‘o ‘ufi‘ufi ‘aki ha tupenu hinehina ‘o tuku ai ‘a e mā
mo e uainé. Na‘e maama ‘a e lokí ‘i ha fo‘i te‘elango, he ka ulo ‘a e ‘uhilá ‘e lava ke ‘ilo‘i ‘a e me‘a na‘a mau faí. . . . Na‘a mau toutou fakahaa‘i ‘emau fakapapau ki he‘emau Tamaí ke ngāue‘aki ‘a e kotoa homau mālohí ke fakatonuhia‘i Hono huafa mā‘oni‘oní.” He tui tu‘u-ki-mu‘a ē na‘a nau fakahā‘í! Pea he anga-‘ofa ē ko Sīsū ‘i he‘ene ‘ai ke malava ke tau fai ‘a e Fakamanatú na‘a mo e ‘i he malumalu ‘o e ngaahi tu‘unga faingata‘á!17. Ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i te tau ‘eke hifo nai kiate kitautolú?
17 ‘I he ofi ki he Fakamanatú, ‘oku lelei ke tau ‘eke hifo kiate kitautolu ‘a e ngaahi fehu‘i ko ení: ‘‘E lava fēfē ke u fa‘ifa‘itaki ofi ange kia Sīsū ‘i hono fakahāhā ‘a e ‘ofá? ‘Oku ou fakakaukau lahi ange ki he ngaahi fiema‘u hoku kaungālotú ‘i ha‘akú? ‘Oku ou ‘amanekina ha me‘a lahi ange mei he me‘a ‘oku malava ke fai ‘e hoku fanga tokouá, pe ‘oku ou lāu‘ilo ki honau ngaahi ngata‘angá?’ ‘Ofa ke tau fa‘ifa‘itaki ma‘u pē kia Sīsū pea fakahāhā ‘a e “kaungāongo‘i.”—1 Pita 3:8.
‘AI KE MĀ‘ALA‘ALA ‘A E NGAAHI LĒSONI KO ENÍ ‘I HO‘O FAKAKAUKAÚ
18-19. (a) Ko e hā ‘oku lava ke tau fakapapau‘í? (e) Ko e hā ‘okú ke fakapapau‘i ke faí?
18 Ko e fiema‘u ke Fakamanatu ‘a e pekia ‘a Kalaisí kuo vavé ni ke ngata. ‘I he toe “ha‘u” ‘a Sīsū lolotonga ‘a e fu‘u mamahi lahí, te ne tānaki fakataha ‘a e toenga ‘o ‘ene “fa‘ahinga kuo filí” ki hēvani, pea he‘ikai leva ke toe fai ha Fakamanatu.—1 Kol. 11:26; Māt. 24:31.
19 Na‘a mo e ‘ikai ke toe fakahoko ‘a e houa kai ‘o e Fakamanatú, ‘e lava ke tau fakapapau‘i ko e kakai ‘a Sihová te nau manatu melie ki he houa kai faingofua ko ení ko ha faka‘ilonga ‘o e anga-fakatōkilalo, loto-to‘a mo e ‘ofa lahi taha kuo faifai ange pea fakahāhā ‘e ha tangata. ‘I he taimi ko iá, ko e fa‘ahinga na‘a nau fakamanatu ‘a e houa kai makehe ko iá ‘oku ‘ikai ha veiveiua te nau talanoa fekau‘aki mo ia ke ma‘u ‘aonga mei ai ‘a e kotoa ‘e mo‘ui he taimi ko iá. Ka ke ma‘u ‘aonga ‘i he taimí ni mei he houa kai ko ení, kuo pau ke tau fakapapau‘i ke fa‘ifa‘itaki ki he anga-fakatōkilalo, loto-to‘a mo e ‘ofa ‘a Sīsuú. Kapau te tau fai pehē, ‘oku lava ke tau falala pau te tau ma‘u ‘a hotau pale meia Sihová.—2 Pita 1:10, 11.
HIVA 5 Kalaisi Hotau Fa‘ifa‘itaki‘angá
^ pal. 5 ‘Oku vavé ni ke tau ma‘u ‘a e Kai Efiafi ‘a e ‘Eikí ke fakamanatu ‘a e pekia ‘a Sīsū Kalaisí. ‘Oku ako‘i mai ‘e he houa kai faingofua ko ení ‘a e me‘a lahi fekau‘aki mo e anga-fakatōkilalo, loto-to‘a mo e ‘ofa ‘a Sīsuú. ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he founga ‘e lava ke tau fa‘ifa‘itaki ai ki he ngaahi ‘ulungaanga mahu‘inga na‘á ne fakahāhaá.
^ pal. 2 LEA MO HONO ‘UHINGA: Ko ha fakamanatu ‘oku ‘uhingá ke fai ha me‘a makehe koe‘uhi ke manatua ai mo faka‘apa‘apa‘i ha me‘a mahu‘inga ne hoko pe ko ha tokotaha.
^ pal. 56 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Toe fakatātaa‘i ‘o e kau sevāniti faitōnunga na‘a nau fai ‘a e Fakamanatú ‘i he fakataha‘anga ‘i he ‘uluaki senitulí; ‘i he konga ki mui ‘o e 1800 tupú; ‘i ha kemi fakamamahi Nasi; pea ‘i he ‘ahó ni ‘i ha Fale Fakataha‘anga fe‘unga ‘ikai holisi ‘i ha fonua ‘ea māfana ‘i ‘Amelika Tonga.