Skip to content

Skip to table of contents

Tohi tongi ‘i he maká: “Ke fakamala‘ia‘i ‘a Hakafi ko e foha ‘o Hakavi ‘e Iauē Sāpaoti”

Na‘á Ke ‘Ilo‘i?

Na‘á Ke ‘Ilo‘i?

Na‘e anga-fēfē hono poupou‘i ‘e ha tā tongitongi ‘i he kuonga mu‘á ‘a e Tohi Tapú?

‘I HE Bible Lands Museum ‘i Selusalemá, ‘oku ‘i ai ha konga maka ai ‘oku tohi tongi ai ha fakamatala ‘oku faka‘aho ki he 700-600 K.M. Na‘e ma‘u ‘a e maká mei ha ‘ana tanu‘anga ofi atu ki Hepeloni ‘i ‘Isileli. ‘Oku pehē ‘i he tā tongitongí: “Ke fakamala‘ia‘i ‘a Hakafi ko e foha ‘o Hakavi ‘e Iauē Sāpaoti.” ‘Oku anga-fēfē hono poupou‘i ‘e he tā tongitongi ko ení ‘a e Tohi Tapú? ‘Oku fakahaa‘i ai ko e huafa ‘o e ‘Otuá ko e Sihová, ‘a ia na‘e hiki ‘i he mata‘itohi faka-Hepelū ‘o e kuonga mu‘á ko e YHWH, na‘e ‘iloa ia mo ngāue‘aki faka‘aho ‘i he taimi ‘o e Tohi Tapú. Ko hono mo‘oní, ‘oku hā mei he ngaahi tā tongitongi kehe mei he ‘aná ko e fa‘ahinga na‘a nau ngāue‘aki ‘a e ‘aná ke fakataha mo toitoi aí na‘a nau fa‘a hiki ‘i he holisí ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá, fakataha mo e ngaahi hingoa fakafo‘ituitui ‘oku kau ki ai ‘a e fa‘unga ‘o e huafa ‘o e ‘Otuá.

‘I he lave ki he ngaahi tā tongitongi ko ení, na‘e pehē ‘e Dr. Rachel Nabulsi ‘o e ‘Univēsiti ‘o Siōsiá: “Ko hono toutou ngāue‘aki ‘a e YHWH ‘oku mahu‘inga. . . . ‘Oku fakahaa‘i ‘i he fakamatalá mo e tā tongitongí ‘a e mahu‘inga ‘o e YHWH ‘i he mo‘ui ‘a ‘Isileli mo Siutá.” ‘Oku poupou‘i heni ‘a e Tohi Tapú, ‘a ia ko e huafa ‘o e ‘Otuá, ‘i he mata‘itohi faka-Hepeluú ko e YHWH, ‘oku hā tu‘o laui afe. Ko e ngaahi hingoa fakafo‘ituituí ‘oku fa‘a kau ai mo e huafa faka‘otuá.

Ko e kupu‘i lea “Iauē Sāpaoti” na‘e tohi tongi ‘i he konga maká, ‘oku ‘uhinga ko e “Sihova ‘o e ngaahi kau tau.” ‘Oku hangē ‘oku fakahaa‘i heni na‘e ‘ikai ngata pē ‘i hono fa‘a ngāue‘aki ‘i he taimi ‘o e Tohi Tapú ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá kae pehē foki ki he kupu‘i lea “Sihova ‘o e ngaahi kau tau.” ‘Oku toe poupou‘i heni ‘a hono ngāue‘aki ‘e he Tohi Tapú ‘a e kupu‘i lea “Sihova ‘o e ngaahi kau tau,” ‘a ia ‘oku hā tu‘o 283 ‘i he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ko e lahi tahá ‘i he tohi ‘a ‘Aisea, Selemaia mo Sākalaia.