1, 2. (a) Ko e hā ʻoku ʻikai faingofua ai ke akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ke nau tui kia Sihová, pea ko e hā ʻa e founga pē taha ʻe lava ke fai ai eni ʻe he ngaahi mātuʻá? (e) Ko e hā ʻa e poini ʻe fā te tau lāulea ki ai ʻi he taimi ní?

 NAʻE pehē ʻe ha faʻē mo ha tamai ʻi Falanisē: “ʻOkú ma tui kia Sihova, ka ʻoku ʻikai ke ʻuhinga moʻoni iá ʻe tui ki ai ʻema fānaú. Ko e tuí ʻoku ʻikai ke ke maʻu tukufakaholo ia. ʻOku maʻu māmālie ia ʻe heʻema fānaú.” Naʻe tohi ʻe ha tokoua ʻi ʻAositelēlia: “Ke tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke langa hake ʻene tuí ʻi hono lotó, ngalingali ko e pole lahi taha ia ʻe faifai ange peá ke fehangahangai mo iá.” Naʻá ne tānaki mai: “Te ke ongoʻi nai ʻokú ke feinga ke maʻu ha tali fakafiemālie ki ha fehuʻi ʻoku ʻohake ʻe hoʻo kiʻi tamá. Peá ke ʻiloʻi ai ʻokú ne toutou ʻohake ki mui ʻa e fehuʻi tatau! Ko e ngaahi tali te ne fakafiemālieʻi ʻa e ʻatamai fieʻilo hoʻo kiʻi tamá ʻi he ʻaho ní, heʻikai nai ke feʻunga ia kiate ia ʻapongipongi.” ʻI he ʻalu ke lalahi ange ʻa e fānaú, ʻoku ʻiloʻi ʻe he ngaahi mātuʻa tokolahi ʻoku fiemaʻu ke nau toe fakamatalaʻi fakaikiiki ange ʻa e ngaahi kaveinga tatau. Pea ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e fiemaʻu ke nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga kehekehe ke akoʻiʻaki ʻenau fānaú ke nau ʻofa kia Sihova.

² Kapau ko ha mātuʻa koe, ʻokú ke fifili ʻi ha taimi pe te ke malava moʻoni ke akoʻi hoʻo fānaú ke nau ʻofa kia Sihova pea hanganaki tauhi kiate ia naʻa mo e lolotonga ʻenau tupu haké? Ko hono moʻoní, heʻikai lava ha taha ʻiate kitautolu ke fai ʻa e meʻá ni ʻiate ia pē. (Sel. 10:23) Ko e ʻuhinga ia ʻoku fiemaʻu ai ke tau falala kia Sihova ke ne tokoniʻi kitautolú. Kuó ne  ʻoange ʻa e tataki lahi ange ki he ngaahi mātuʻá. ʻE lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo fānaú? (1) ʻIloʻi lelei kinautolu. (2) Akoʻi kia kinautolu ʻa e ngaahi meʻa fekauʻaki mo Sihova ʻa ia ʻoku ʻi ho lotó. (3) Ngāueʻaki ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá. (4) Lotu ʻo kole ʻa e laumālie māʻoniʻoní pea anga-kātaki ki hoʻo fānaú.

3. ʻE lava fēfē ke faʻifaʻitaki ʻa e ngaahi mātuʻá ki he founga naʻe akoʻi ai ʻe Sīsū ʻene kau ākongá?

³ Naʻe toutou ʻeke ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻa e meʻa ʻoku nau tui ki aí. (Māt. 16:13-15) ʻE lava ke ke faʻifaʻitaki ki heʻene faʻifaʻitakiʻangá. Lolotonga hoʻo talanoa mo hoʻo fānaú pe ko hono fai fakataha ha meʻa, ʻeke kiate kinautolu ʻa e anga ʻenau fakakaukaú pea tuku ke nau tala atu ʻa e anga ʻenau ongoʻi moʻoní. ʻOku nau faʻa veiveiua nai? Naʻe pehē ʻe ha tokoua taʻu 15 ʻi ʻAositelēlia: “ʻOku ou faʻa talanoa mo Teti ki heʻeku tuí peá ne tokoniʻi au ke u lava ʻo fai ha fakaʻuhinga. ʻOkú ne ʻeke mai: ‘Ko e hā ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú?’ ‘ʻOkú ke tui ki he meʻa ʻoku leaʻaki aí?’ ‘Ko e hā ʻokú ke tui ai ki aí?’ ʻOkú ne loto ke u tali ange ʻi heʻeku lea pē ʻaʻaku kae ʻikai ko hono toe leaʻaki ʻene ngaahi leá pe lea ʻa Mamí. ʻI heʻeku fuʻu lahi haké, naʻe pau ke u fakalahi ʻeku ngaahi talí.”

4. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke anga-kātaki mo tali ʻa e ngaahi fehuʻi hoʻo fānaú? ʻOmai ha fakatātā.

⁴ Kapau ʻoku ʻikai ke tui leva hoʻo fānaú ki he meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú, anga-kātaki pē. Tokoniʻi kinautolu ke nau ʻilo ʻa e tali ki heʻenau ngaahi fehuʻí. Naʻe pehē ʻe ha tamai ʻe taha: “Fakakaukau fakamātoato ki he ngaahi fehuʻi hoʻo kiʻi tamá. ʻOua ʻe tukunoaʻi ia ʻo hangē ʻoku ʻikai ke fuʻu mahuʻingá, pea ʻoua ʻe tukunoaʻi ʻa e kaveingá koeʻuhí pē he ʻoku ʻikai te ke ongoʻi fiemālie ai.” Ko e moʻoni, ʻoku lelei ʻa e fehuʻi atu hoʻo fānaú, koeʻuhí ʻoku ʻuhinga iá ʻoku nau loto ke nau maʻu ʻa e mahinó. Naʻa mo Sīsū, naʻá ne ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi he taimi naʻá ne kei siʻi aí. (Lau ʻa e Luke 2:46.) Naʻe pehē ʻe ha tokotaha kei siʻi ʻi Tenimaʻake: “ʻI he taimi naʻá ku fifili ai pe ko e lotu moʻoní ʻoku mau kau ki aí, naʻe kei anga-malū pē ʻeku ongo mātuʻá​—neongo naʻá na hohaʻa nai fekauʻaki mo au. Naʻá na tali ʻeku ngaahi fehuʻí kotoa, ʻo ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú.”

5. Ko e hā ʻoku totonu ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá, neongo ʻoku hā ngali maʻu ʻe he fānaú ʻa e tui kia Sihová?

⁵ ʻIloʻi lelei hoʻo fānaú. ʻOua ʻe fakakaukau te nau maʻu ʻa e tui kia Sihová koeʻuhí pē ko ʻenau ʻalu ʻi he malangá mo e ʻalu ki he ngaahi fakatahá. Ko e hā ʻenau ongoʻi moʻoni fekauʻaki mo Sihová, pea ko e hā ʻenau fakakaukau fekauʻaki mo e Tohi Tapú? Fai homo lelei tahá ke ʻiloʻi pe ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻokú ne ʻai ke faingataʻa ʻenau nofoʻaki faitōnunga kia Sihová. Talanoa fekauʻaki mo Sihova ʻi he ʻaho kotoa pē ʻi hoʻomo fai ha ngaahi meʻa mo hoʻomo fānaú. Lotu maʻa homo fānaú ʻi he taimi ʻoku mou fakataha aí mo e taimi ʻokú ke toko taha aí.

6. ʻI he hokohoko atu ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi heʻenau ako fekauʻaki mo Sihová mo e Tohi Tapú, ʻoku anga-fēfē tokoni eni ki hono akoʻi ʻenau fānaú?

⁶ Naʻe fiefia ʻa e kakaí ʻi he fanongo kia Sīsuú koeʻuhí naʻá ne ʻofa kia Sihova pea ʻiloʻi lelei ʻa e Folofolá. Naʻa nau toe ongoʻi naʻe ʻofaʻi kinautolu ʻe Sīsū. Ko ia naʻa nau fanongo lelei kiate ia. (Luke 24:32; Sione 7:46) ʻI ha founga meimei tatau, ʻi he sio hoʻo fānaú ʻokú ke ʻofa kia Sihová, ʻoku tokoni heni kia kinautolu ke nau ʻofa foki kiate ia. (Lau ʻa e Teutalōnome 6:5-8; Luke 6:45.) Ko ia hokohoko atu hono ako fakalelei ʻa e Tohi Tapú, pea lau maʻu pē ʻetau ʻū tohí. Feinga ke ʻiloʻi lelei ange ʻa e ngaahi meʻa kuo fakatupu ʻe Sihová. (Māt. 6:26, 28) Ko e lahi ange hoʻo ʻilo kia Sihová, ko e lahi ange ia ʻa e lava ke ke akoʻi hoʻo fānaú fekauʻaki mo iá.​—Luke 6:40.

7, 8. ʻI he taimi pē ʻokú ke ako ai ha meʻa fekauʻaki mo Sihová, ko e hā ʻe lava ke ke faí? Kuo anga-fēfē hono fai eni ʻe he ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi?

⁷ ʻI he taimi ʻokú ke ako ai ha meʻa fekauʻaki mo Sihová, talanoa ia ki hoʻo fānaú. Fai eni ʻi ha taimi pē ʻokú ke fakataha ai mo kinautolú, ʻo ʻikai ko e teuteu pē ki he ngaahi fakatahá pe lolotonga ʻa e lotu fakafāmilí. Ko e meʻa eni ʻoku fai ʻe ha faʻē mo ha tamai ʻi ʻAmelika. ʻOkú na talanoa ki heʻena fānaú fekauʻaki mo Sihova ʻi he taimi ʻoku nau sio ai  ki ha meʻa fakaʻofoʻofa ʻi natula pe ʻi he taimi ʻoku nau fiefia ai ʻi ha foʻi kai lelei. Naʻá na pehē: “ʻOkú ma fakamanatu ki heʻema fānaú ʻa e ʻofa mo e tomuʻa fakakaukau kuo fai ʻe Sihova ki he meʻa kotoa pē ʻokú ne tokonaki maí.” ʻOku saiʻia ha ongo meʻa mali ʻi ʻAfilika Tonga ʻi he talanoa fekauʻaki mo e fakatupú ʻi he taimi ʻokú na ngāue ai ʻi heʻena ngoué fakataha mo hona ongo ʻofefiné. Ko e fakatātaá, ʻokú na lave nai ki he fakaofo ʻo e hoko ha tengaʻi ʻakau ko ha fuʻu ʻakaú. Naʻe pehē ʻe he ongo mātuʻá: “ʻOkú ma fakatupulekina ʻi homa ongo ʻofefiné ha tokaʻi lahi ʻo e moʻuí mo e fakaofo ʻo ʻene fihí.”

⁸ Naʻe ʻave ʻe ha tamai ʻa hono foha taʻu 10 ki ha misiume ʻi ʻAositelēlia. Naʻe fakakaukau ʻa e tamaí ke ngāueʻaki ʻa e taimi ko ení ke tokoniʻi ai hono fohá ke fakaivimālohiʻi ʻene tuí pea sio ki he fakamoʻoni ko Sihova ʻa e Tokotaha-Fakatupú. Naʻá ne pehē: “Naʻá ma sio ai ʻi hono fakaʻaliʻali ʻo ha meʻamoʻui ʻi tahi ko e fingota ko e ammonoid mo e fanga kiʻi paka ko e trilobite. Naʻe fakaʻohovale kia kimaua ʻa e ʻikai toe maʻu ʻa e ngaahi meʻamoʻui fakaʻofoʻofa, fihi mo kakato ko ení​—ʻo ʻikai toe kehe ia mei he meʻa ʻoku lava ke tau sio ki ai he ʻaho ní. Ko ia, kapau ʻoku tupu māmālie ʻa e moʻuí mei ha meʻa faingofua ki ha meʻa ʻoku fihi ange, ko e hā naʻe ʻosi fihi ʻaupito ai ʻa e ngaahi meʻamoʻui ko ení ʻi he kuonga muʻá? Ko ha lēsoni ia naʻe maongo lahi kiate au peá u vahevahe ia mo hoku fohá.”

9. Ko e hā ʻoku lelei ai ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá? Ko e hā ʻa e talanoa fakatātā naʻe ngāueʻaki ʻe ha faʻē ʻe taha?

⁹ Naʻe ngāueʻaki maʻu pē ʻe Sīsū ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá. Naʻá ne akoʻi ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga ʻaki hono fai ha talanoa pe ʻomai ha fakatātā. (Māt. 13:34, 35) ʻI hoʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá, ʻokú ke tuku ai ke ngāueʻaki ʻe hoʻo fānaú ʻenau siolotó. ʻE tokoni ai heni ke nau fakakaukau ki he lēsoni ʻokú ke akoʻi ange kia kinautolú, ke mahinoʻi māʻalaʻala ia, pea manatuʻi ia. Te nau fiefia foki ʻi hono ako iá. Ko e fakatātaá, naʻe fiemaʻu ʻe ha faʻē ʻi Siapani ke ako ʻe hono ongo fohá ʻa e founga hono ngaohi ʻe Sihova ʻa e ʻatimosifia ʻo e māmaní, ʻoku hā mei ai ʻa e lahi ʻo ʻene tokanga mai kia kitautolú. ʻOku taʻu valu ʻa e foha ʻe taha kae taʻu 10 ʻa e taha. Ko ia naʻá ne ngāueʻaki ha talanoa fakatātā ʻe lava ke na mahinoʻi ʻo fakatatau ki hona taʻú. Naʻá ne ʻoange ki hono ongo fohá ʻa e huʻakau, suka mo e kofi. Naʻá ne kole ange leva ke na ngaohi ange haʻane ipu kofi. “Naʻá na fakahoko lelei ia,” ko ʻene fakamatalá ia. “ʻI heʻeku ʻeke ange ʻa e ʻuhinga naʻá na fuʻu tokanga aí, naʻá na pehē naʻá na loto ke ʻai ʻa e kofí ʻi he founga te u saiʻia aí. Naʻá ku fakamatalaʻi ange naʻe fakatahaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi kasa ʻi he ʻatimosifiá ʻi ha tokanga meimei tatau​—ke feʻungamālie kia kitautolu.” Naʻe fiefia hoku ongo fohá ʻi heʻena ako ʻa e lēsoni ko ení, pea naʻe ʻikai ʻaupito ngalo ia ʻiate kinaua!

10, 11. (a) Ko e hā ʻa e talanoa fakatātā ʻe lava ke ke ngāueʻaki ke fakahaaʻi ange ki hoʻo fānaú kuo pau pē ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.) (e) Ko e hā ʻa e ngaahi talanoa fakatātā kuó ke ngāueʻakí?

¹⁰ Ko e hā ʻa e talanoa fakatātā ʻe lava ke ke ngāueʻaki ke fakahaaʻi ange ki hoʻo fānaú kuo pau pē ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu? ʻE lava ke ke taʻo keke fakataha mo hoʻo kiʻi tamá ʻo ngāueʻaki ha fakahinohino. Fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke muimui tofu pē ki he fakahinohinó. ʻOange leva ki hoʻo kiʻi tamá ha foʻi ʻāpele pe ko ha fuaʻiʻakau  kehe, pea ʻeke ange: “ʻOkú ke ʻilo ʻoku ʻi ai ʻa e fakahinohino ki he foʻi ʻāpele ko ení?” Hokó, tofi ua ʻa e foʻi ʻāpelé, pea ʻoange kiate ia ʻa e tengaʻi ʻāpelé. Fakamatalaʻi ko e tengaʻi ʻāpelé ʻoku hangē ia ha fakahinohinó. ʻOku ʻi loto ai ʻa e fakahinohino ki he founga ke maʻu ai ʻa e foʻi ʻāpelé. Ka ʻoku fuʻu fihi ange ʻa e fakahinohino ko iá ʻi he fakahinohino ki hono taʻo ʻo e foʻi keké. Te ke ʻeke nai: “Naʻe hiki ʻe ha taha ʻa e fakahinohino ki he foʻi keké. Ko ia, ko hai naʻá ne hiki ʻa e fakahinohino ki he foʻi ʻāpelé?” Kapau ʻoku lalahi hake ʻa e fānaú, ʻe lava ke ke fakamatalaʻi ko e fakahinohino ki hono maʻu ha fuʻu ʻāpele ʻe lava ke ne ʻomai ha ʻāpele lahi angé ʻoku maʻu ia ʻi he DNA ʻi loto ʻi he tengaʻi ʻāpelé. Te ke toe fakahaaʻi ange nai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakatātā mo e faʻifaʻitakiʻanga ʻi he peesi 10 ki he 20 ʻo ʻetau polosiua ko e The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking.

¹¹ ʻOku lau ʻe he ngaahi mātuʻa tokolahi mo ʻenau fānaú ʻa e ngaahi kupu hokohoko “Naʻe Faʻu Ia ke Pehē?” ʻi he ʻĀ Hake! Kapau ʻoku fuʻu kei siʻi ʻenau fānaú, ʻe lava ke fakamatalaʻi ia ʻe he ngaahi mātuʻá ʻi ha founga faingofua. Ko e fakatātaá, naʻe fakahoa ʻe ha ongo meʻa mali ʻi Tenimaʻake ʻa e vakapuná ki ha fanga manupuna. Naʻá na pehē: “ʻOku hangē tofu pē ʻa e vakapuná ko e fanga manupuná. Ka ʻe lava ke fakatōfua mo fofoaʻi mai ʻe he vakapuná ha fanga kiʻi vakapuná? ʻE fiemaʻu ki he fanga manupuná ha ngaahi tōʻanga makehe? Pea ʻe anga-fēfē haʻo fakahoa ʻa e ongo ʻo ha vakapuna ki he hiva ʻa ha manupuna? Ko ia, ko hai ʻoku ʻatamaiʻia angé​—ko e tokotaha-ngaohi ʻo e vakapuná pe ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e fanga manupuná?” ʻI hoʻo fakaʻuhinga mo hoʻo fānaú pea ʻeke ha ngaahi fehuʻí, te ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau ngāueʻaki ʻenau “faa fakakaukau” pea fakaivimālohiʻi ʻenau tui kia Sihová.​—Pal. 2:10-12, PM.

12. ʻE lava fēfē ke ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá ke akoʻi ki hoʻo fānaú ko e meʻa kotoa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻoku tonu?

¹² ʻE lava ke ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá ke akoʻi ki hoʻo fānaú ko e meʻa kotoa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻoku tonu. Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ke lau ʻa e Siope 26:7. (Lau.) ʻOua ʻe tala ange pē ki hoʻo fānaú ko e fakamatala ʻi he veesi ko ení kuo pau pē ko e haʻu ia meia Sihova. Kae tokoniʻi kinautolu ke nau ngāueʻaki ʻenau siolotó. ʻE lava ke ke pehē ko e kakai ʻi he taimi ʻo Siopé naʻe ʻikai nai ke nau tui ko e foʻi māmaní ʻoku tētē ʻi he ʻataá. Naʻa nau ʻiloʻi ko ha faʻahinga meʻa pē ʻo hangē ko ha foʻi pulu, pe ko ha foʻi maka, kuo pau ke hili ia ʻi ha meʻa. ʻI he taimi ko iá, kuo teʻeki ai ha taha ke ne fakamoʻoniʻi ʻoku tētē pē ʻa e foʻi māmaní ʻi he ʻataá, koeʻuhí naʻe teʻeki ai ha ngaahi meʻa fakaʻata pe ngaahi vaka vavā. Ko e lēsoní, neongo naʻe hiki ʻa e Tohi Tapú ʻi ha taimi fuoloa ʻi he kuohilí, ʻoku tonu maʻu pē ia koeʻuhí ko e haʻu ia meia Sihova.​—Nehe. 9:6.

13, 14. ʻE anga-fēfē nai hono akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ke nau talangofua ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú?

¹³ ʻOku toe mahuʻinga hono akoʻi ki hoʻo fānaú ko e fiefia taupotu tahá te nau maʻu ia ʻi heʻenau talangofua ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú. (Lau ʻa e Saame 1:1-3.) Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ke ʻeke ki hoʻo fānaú ke nau sioloto ʻoku nau ʻalu ʻo nofo ʻi ha kiʻi motu. Te nau fiemaʻu ke fili ha kakai ke nofo fakataha mo kinautolu ai. ʻE lava leva ke ke ʻeke ange, “Ko e faʻahinga kakai fēfē te ke ʻavé kapau te ke saiʻia ke femelinoʻaki ʻa e tokotaha kotoa?” Fakaʻosí, ʻe lava ke ke lau ʻa e Kalētia 5:19-23 ke sio ki he faʻahinga kakai ʻoku fiemaʻu ʻe Sihova ke ʻi he māmani foʻoú.

¹⁴ ʻI he founga ko ení, ʻe lava ke ke akoʻi ai ki hoʻo fānaú ʻa e lēsoni mahuʻinga ʻe ua. ʻUluakí, ʻoku akoʻi mai ʻe Sihova ʻa e founga ke tau moʻui fiefia ai he taimi ní pea femelinoʻaki mo e kakai kehé. Uá, ʻokú ne akoʻi mai ʻa e founga ke tau moʻui ai ʻi he māmani foʻoú. (ʻAi. 54:13; Sione 17:3) ʻE lava foki ke ke fakahaaʻi ki hoʻo fānaú ʻa e founga kuo tokoniʻi ai ʻe he Tohi Tapú hotau fanga tokouá. Ko e fakatātaá, kumi ha talanoa ki he moʻuí ʻi he taha ʻo ʻetau ʻū tohí, mei he kupu hokohoko ʻi he Taua Leʻo fekauʻaki mo e “Liliu ʻe he Tohi Tapú ʻa e Moʻuí.” Pe kole ange ki ha taha mei ho fakatahaʻangá ke ne fakamatalaʻi atu kiate koe mo hoʻo fānaú ʻa e founga naʻe tokoniʻi ai ia ʻe he Tohi Tapú ke ne fai  ha ngaahi liliu lahi ke fakahōifuaʻi ʻa Sihová.​—Hep. 4:12.

15. Ko e hā te ne tokoniʻi koe ke akoʻi hoʻo fānaú?

¹⁵ Ngāueʻaki hoʻo siolotó ke hoko ʻa e ngaahi lēsoni ʻokú ke akoʻi ki hoʻo fānaú ʻo mahuʻinga mo fakafiefia. Fakakaukau ki ha ngaahi founga kehekehe ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau fiefia ʻi he ako fekauʻaki mo Sihová pea ʻunuʻunu ofi ange kiate ia. Pea hanganaki fai eni ʻi heʻenau ʻalu ke lalahi angé. “ʻOua ʻaupito ʻe foʻi ʻi hono ʻahiʻahiʻi ʻa e ngaahi founga foʻou ke talanoaʻi ai ha kaveinga motuʻa,” ko e lau ia ʻa ha tamai ʻe taha.

16. ʻI hono akoʻi ʻa e fānaú, ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke anga-kātakí? Kuo anga-fēfē ʻa e anga-kātaki ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi?

¹⁶ ʻI he tokoni ʻa e laumālie ʻo Sihová, ʻe lava ai hoʻo fānaú ke nau maʻu ʻa e tui mālohí. (Kal. 5:22, 23) Ka ʻe fiemaʻu ʻa e taimi ke hoko ai ʻo mālohi ʻenau tuí. Ko ia, anga-kātaki ki hoʻo fānaú, pea hanganaki akoʻi kinautolu. “Naʻá ku tokanga lahi fakataha mo hoku uaifí ki heʻema fānaú,” ko e lau ia ʻa ha tamai ʻi Siapani ʻa ia ʻoku ʻi ai hono foha mo e ʻofefine. “Mei heʻena kei siʻí, naʻá ku ako miniti ʻe 15 mo kinaua ʻi he ʻaho kotoa pē, tuku kehe ʻa e ngaahi ʻaho fakataha faka-Kalisitainé. Naʻe ʻikai ke fuʻu faingataʻa kia kimaua pe ko kinaua ʻa e miniti ʻe 15.” Naʻe tohi ʻe ha ʻovasia sēketi: “ʻI heʻeku kei taʻu hongofulu tupú, naʻe lahi ʻeku ngaahi fehuʻi pe veiveiua naʻe ʻikai ke u lava ʻo leaʻaki. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe tali ia ʻi he ngaahi fakatahá pe lolotonga ʻa e ako fakafāmilí pe ako fakafoʻituituí. Ko e ʻuhinga ia ʻoku mahuʻinga ai ki he ngaahi mātuʻá ke nau hanganaki akoʻi ʻenau fānaú.”

17. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakaivimālohiʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau tuí tonu? ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe ha faʻē mo ha tamai ʻi Pemuta hona ngaahi ʻofefiné ke nau tui kia Sihová?

¹⁷ Ko hono moʻoní, ʻe lava ke ako ʻe hoʻo fānaú ʻa e meʻa lahi ange ʻi heʻenau sio ʻoku mālohi hoʻo tui kia Sihová. Te nau siofi ʻa e meʻa ʻokú ke faí. Ko ia, hanganaki fakaivimālohiʻi hoʻo tuí tonu. Tuku ke sio hoʻo fānaú ki he moʻoni kiate koe ʻa Sihová. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻoku hohaʻa ai ha faʻē mo ha tamai ʻi Pemuta fekauʻaki mo ha meʻa, ʻokú na lotu mo hona ngaahi ʻofefiné ʻo kole kia Sihova ke ne tataki kinautolu. ʻOkú na toe fakalototoʻaʻi ʻena fānaú ke nau lotu pē ʻia kinautolu. “ʻOkú ma toe tala ange ki homa ʻofefine lahí, ‘Falala kakato kia Sihova, hanganaki femoʻuekina ʻi he ngāue ʻo e Puleʻangá, pea ʻoua ʻe hohaʻa tōtuʻa.’ ʻI heʻene sio ki he olá, ʻokú ne ʻilo ʻoku tokoniʻi kimautolu ʻe Sihova. Kuo tokoni lahi eni ki heʻene tui ki he ʻOtuá mo e Tohi Tapú.”

18. Ko e hā ʻoku totonu ke ʻoua ʻe ngalo ʻi he ngaahi mātuʻá?

¹⁸ Ngaahi mātuʻa, ʻoua ʻaupito ʻe ngalo heʻikai lava ke ke fakamālohiʻi hoʻo fānaú ke nau maʻu ʻa e tuí. ʻOkú ke tō mo fuʻifuʻi, ka ko Sihova pē ʻe lava ke ne ʻai ke tupú. (1 Kol. 3:6) Ko ia ngāue mālohi ke akoʻi hoʻo fānau ʻofeiná fekauʻaki mo Sihova, pea lotu ʻo kole hono laumālié ke tokoniʻi kinautolu ke nau maʻu ʻa e tuí. ʻE lava ke ke fakapapauʻi ʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa hoʻo ngāue mālohi kotoa pē.​—ʻEf. 6:4.