Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 35

Fakamahu‘inga‘i ‘e Sihova ‘Ene Kau Sevāniti Anga-Fakatōkilaló

Fakamahu‘inga‘i ‘e Sihova ‘Ene Kau Sevāniti Anga-Fakatōkilaló

“[Ko] Sihova, ‘okú ne toka‘i ‘a e tokotaha anga-fakatōkilaló.”​—SAAME 138:6.

HIVA 48 ‘A‘eva Faka‘aho mo Sihova

‘I HE KUPÚ NI *

1. ‘Oku anga-fēfē ongo‘i ‘a Sihova fekau‘aki mo e kakai anga-fakatōkilaló? Fakamatala‘i.

‘OKU ‘ofa ‘a Sihova ‘i he kakai anga-fakatōkilaló. Ko e fa‘ahinga pē ‘oku nau anga-fakatōkilalo mo‘oní ‘e lava ke nau ma‘u ha vaha‘angatae fakafo‘ituitui māfana mo ia. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, “ko e tokotaha hīkisiá ‘okú ne ‘ilo pē ia mei he mama‘ó.” (Saame 138:6) Ko kitautolu kotoa ‘oku tau loto ke fakahōifua‘i ‘a Sihova pea hokosia ‘ene ‘ofa māfaná, ko ia ‘oku tau ma‘u ‘a e ‘uhinga lelei ke ako ke fakatupulekina ‘a e anga-fakatōkilaló.

2. Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

2 ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he tali ‘o e fehu‘i ‘e tolu: (1) Ko e hā ‘a e anga-fakatōkilalo? (2) Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau fakatupulekina ‘a e ‘ulungaanga ko iá? (3) Ko e hā ‘a e ngaahi tu‘unga ‘e lava ke ‘ahi‘ahi‘i ai ‘etau anga-fakatōkilaló? Hangē ko ia te tau sio ki aí, ‘i he‘etau fakatupulekina ‘a e anga-fakatōkilaló, ‘oku tau ‘ai ai ke fiefia ‘a e loto ‘o Sihová pea tau ma‘u ‘aonga mei ai.​—Pal. 27:11; ‘Ai. 48:17.

KO E HĀ ‘A E ANGA-FAKATŌKILALO?

3. Ko e hā ‘a e anga-fakatōkilalo?

3 Ko e anga-fakatōkilaló ko e fakakaukau fakatōkilalo pea ‘atā mei he pōlepolé mo e ‘afungí. ‘Oku fakahaa‘i ‘i he Tohi Tapú ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ‘okú ne ma‘u ha vakai totonu ki hono vaha‘angatae mo Sihova ko e ‘Otuá pea mo hono kaungāfa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko e tokotaha anga-fakatōkilaló ‘okú ne lāu‘ilo ‘oku mā‘olunga ange ‘a e tokotaha kotoa ‘iate ia ‘i he founga ‘e ni‘ihi.​—Fil. 2:3, 4.

4-5. Ko e hā ‘oku tau pehē ai ko e anga-fakatōkilalo mo‘oní ‘oku ‘ikai ko ha me‘a pē ia ‘oku hā ki tu‘a?

4 Ko e kakai ‘e ni‘ihi ‘oku nau hā ngali anga-fakatōkilalo pē. ‘Oku nau anga-fakalongolongo nai. Pe ‘oku nau anga-lelei nai pe anga-faka‘apa‘apa koe‘uhi ko honau anga fakafonuá mo e founga na‘e ‘ohake ai kinautolú. Ka ‘i lotó, ‘oku nau mātu‘aki pōlepole nai. Faai atu pē, te nau fakae‘a mai ‘a honau tu‘unga mo‘oni ‘i lotó.​—Luke 6:45.

5 ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko e kakai ‘oku nau hā ngali loto-ma‘u pe lea hangatonú ‘oku ‘ikai ke ‘uhinga iá ‘oku nau pōlepole. (Sione 1:46, 47) Neongo ia, ko e fa‘ahinga ‘oku ‘ikai ke nau maá kuo pau ke nau tokanga ke ‘oua ‘e falala ki he‘enau malava fakanatulá. Pe ‘oku tau mā pe ‘ikai, ko kitautolu kotoa kuo pau ke tau ngāue ke fakatupulekina ha loto-fakatōkilalo.

Na‘e ma‘u ‘e Paula ha vakai anga-fakatōkilalo kiate ia tonu (Sio ki he palakalafi 6) *

6. Hangē ko ia ‘oku hā ‘i he 1 Kolinitō 15:10, ko e hā ‘oku lava ke tau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e ‘apositolo ko Paulá?

6 Fakakaukau ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e ‘apositolo ko Paulá. Na‘e ngāue lahi ‘aki ia ‘e Sihova ke fokotu‘u ‘a e ngaahi fakataha‘anga fo‘ou ‘i he ngaahi koló. Na‘á ne fakahoko nai ‘a e me‘a lahi ange ‘i he ngāue fakafaifekaú ‘i ha toe ‘apositolo ‘a Sīsū Kalaisi. Neongo ia, na‘e ‘ikai te ne vakai ‘okú ne mā‘olunga ange ‘i hono fanga tokouá. Na‘á ne fakahaa‘i ‘i he anga-fakatōkilalo: “Ko e si‘i taha au ‘i he kau ‘apositoló, pea ‘oku ‘ikai te u taau mo hono ui ko ha ‘apositoló, koe‘uhi na‘á ku fakatanga‘i ‘a e fakataha‘anga ‘a e ‘Otuá.” (1 Kol. 15:9) Na‘e fakahaa‘i tonu leva ‘e Paula ko hono tu‘unga lelei mo Sihová, na‘e ‘ikai tupu ia mei hono ‘ulungāngá tonu pe ko ha‘ane ngāue, ka mei he ‘ofa ma‘ata‘atā ‘a e ‘Otuá. (Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:10.) He lēsoni lelei ē ‘o e anga-fakatōkilaló na‘e ‘i he tohi ‘a Paula ki he kau Kolinitoó​—tautefito ‘oku tau ‘ilo‘i na‘e ‘i ai ‘a e kau tangata ‘e ni‘ihi ‘i he fakataha‘angá na‘a nau feinga ke nau mā‘olunga ange ‘ia Paula!​—2 Kol. 10:10.

Ko Karl F. Klein, ko ha tokoua anga-fakatōkilalo na‘á ne ngāue ‘i he Kulupu Pulé (Sio ki he palakalafi 7)

7. Na‘e anga-fēfē hono fakahāhā ‘e ha tokoua tu‘u-ki-mu‘a ‘i onopooni ‘a e anga-fakatōkilaló?

7 Ko ha tokoua na‘á ne fokotu‘u mai ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘aupito ‘i he anga-fakatōkilaló ko Tokoua Karl F. Klein, ko ha mēmipa ‘o e Kulupu Pulé. Na‘á ne tohi ha talanoa ki he mo‘uí fakalototo‘a mo‘oni. ‘I he‘ene talanoa ki he mo‘uí, na‘e fakahaa‘i anga-fakatōkilalo ‘e Tokoua Klein ‘a e ngaahi pole lahi na‘á ne fāinga mo ia ‘i he laui ta‘u. Ko e fakatātaá, ‘i he 1920 tupú, na‘e faingata‘a ‘aupito kiate ia ‘a e ngāue fale ki he falé he ‘i he hili ‘ene fuofua ‘alu he malangá, na‘e ‘ikai ke ne toe malanga he ta‘u ‘e ua. Ki mui ai, ‘i he‘ene ngāue ‘i Pētelí, na‘á ne tukulotoa ‘a e ‘itá ‘i ha vaha‘a taimi hili hano akonaki‘i ia. Pehē foki, na‘á ne puke ‘i he mafasia fakaeongó, ‘a ia na‘e toki sai ki mui ai. Neongo ia, na‘á ne toe ma‘u mo e ngaahi monū makehe. Fakakaukau atu he anga-fakatōkilalo ē ki ha tokoua tu‘u-ki-mu‘a pehē ke ne fakahaa‘i tau‘atāina hono ngaahi vaivai‘angá! ‘Oku manatu melie ‘a e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine tokolahi kia Tokoua Klein mo ‘ene talanoa faitotonu mo fakaue‘iloto ki he mo‘uí. *

KO E HĀ ‘OKU TOTONU AI KE TAU FAKATUPULEKINA ‘A E ANGA-FAKATŌKILALÓ?

8. ‘Oku anga-fēfē hono tokoni‘i kitautolu ‘e he 1 Pita 5:6 ke sio ‘oku fakahōifua kia Sihova ‘a e anga-fakatōkilaló?

8 Ko e ‘uhinga mahu‘inga taha ‘oku tau fakatupulekina ai ‘a e anga-fakatōkilaló he ‘oku fakahōifua ia kia Sihova. Na‘e fakamahino eni ‘e he ‘apositolo ko Pitá. (Lau ‘a e 1 Pita 5:6.) ‘I he lave fekau‘aki mo e lea ‘a Pitá, ‘oku pehē ‘i he tohi “Come Be My Follower”: “Ko e hīkisiá ‘oku hangē ia ha me‘a ‘oku koná. Ko hono olá ‘e lava ke fakatupu maumau. Ko ha ‘ulungaanga ia ‘e lava ke ne ‘ai ‘a e tangata talēniti‘ia tahá ke ta‘e‘aonga ki he ‘Otuá. ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko e anga-fakatōkilaló, ‘e lava ke ne ‘ai ‘a e tokotaha si‘i tahá ke mātu‘aki ‘aonga kia Sihova. . . . [Te ne] . . . fiefia ke fakapale‘i koe koe‘uhi ko ho‘o anga-fakatōkilaló.” * Ko hono mo‘oní, ko e me‘a lelei taha ‘e lava ke tau faí ko hono ‘ai ‘a e loto ‘o Sihová ke fiefia!​—Pal. 23:15.

9. ‘Oku anga-fēfē hono tohoaki‘i mai ‘e he anga-fakatōkilaló ‘a e ni‘ihi kehé kiate kitautolu?

9 Tuku kehe ‘a hono fakahōifua‘i ‘a Sihová, ‘oku tau ma‘u ‘a e ngaahi ‘aonga lahi mei hono fakatupulekina ‘a e anga-fakatōkilaló. Ko e anga-fakatōkilaló ‘okú ne tohoaki‘i mai ‘a e kakaí kiate kitautolu. Ke mahino‘i hono ‘uhingá, ‘ai koe ‘i he tu‘unga ‘o e ni‘ihi kehé. (Māt. 7:12) Ko e ni‘ihi pē ‘o kitautolu ‘oku sai‘ia ‘i he feohi mo e kakai ‘oku nau kīvoi pē ‘i he‘enau foungá pea fakafisi ke tali ‘a e ngaahi fokotu‘u mei he ni‘ihi kehé. ‘I hono kehé, ‘oku fakaivifo‘ou kiate kitautolu ‘a e feohi mo hotau kaungātui ‘oku nau fakahāhā ‘a e “kaungāongo‘i, ‘ofa fakatokoua, manava‘ofa pea anga-fakatōkilalo.” (1 Pita 3:8) Kapau ‘oku tohoaki‘i kitautolu ki he kakai peheé, ‘oku ngalingali ‘e tohoaki‘i mai kinautolu kiate kitautolu​—kehe pē ke tau anga-fakatōkilalo.

10. ‘Oku anga-fēfē hono ‘ai ‘e he anga-fakatōkilaló ke faingofua ange ‘etau mo‘uí?

10 Ko e anga-fakatōkilaló ‘oku ‘ai foki ai ke faingofua ange ‘etau mo‘uí. Ko hono mo‘oní, ‘oku tau vakai nai ki he ngaahi me‘a ‘i he mo‘uí ‘oku hā ngali ta‘etotonu. Na‘e pehē ‘e he tangata poto ko Tu‘i Solomoné: “Kuó u mamata ki ha kau sevāniti ‘oku nau heka hoosi kae lue lalo ‘a e kau hou‘eikí ia ‘o hangē ha kau sevānití.” (Tml. 10:7) Ko e fa‘ahinga ‘oku lahi ‘enau malavá ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ma‘u pē ha fakalāngilangi. Pea ko e fa‘ahinga ‘oku si‘i ange ‘enau malavá ‘oku nau fa‘a ma‘u ‘a e fakalāngilangi lahi ange. Neongo ia, na‘e ‘ilo‘i ‘e Solomone ‘oku fakapotopoto ke tau tali ‘a e tu‘unga mo‘oní kae ‘ikai ko e nōfo‘i ‘i he ngaahi tu‘unga ‘ikai leleí. (Tml. 6:9) Kapau ‘oku tau anga-fakatōkilalo, ‘e faingofua ange ke tau tali ‘a e tu‘unga mo‘oni ‘o e mo‘uí​—‘o ‘ikai ko e me‘a ‘oku tau fakakaukau ki aí.

KO E HĀ HA TU‘UNGA ‘E ‘AHI‘AHI‘I AI ‘ETAU ANGA-FAKATŌKILALÓ?

‘E lava fēfē ke ‘ahi‘ahi‘i ‘e he ngaahi tu‘unga hangē ko ení ‘etau anga-fakatōkilaló? (Sio ki he palakalafi 11-12) *

11. ‘Oku totonu ke fēfē ‘etau fakafeangaí ‘i he‘etau ma‘u ha akonaki?

11 ‘I he ‘aho taki taha, ‘oku tau ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie lahi ke fakahāhā ai ‘a e anga-fakatōkilaló. Fakakaukau ki ha ngaahi tu‘unga ‘e ni‘ihi. ‘I he‘etau ma‘u ha akonaki. ‘Oku lelei ke tau manatu‘i kapau ‘oku feinga ha taha ke ‘omai ha fakatonutonu, ‘oku ngalingali kuo tau hē mama‘o ‘o ‘ikai ke tau fakatokanga‘i. ‘I he taimi peheé, ‘oku tau fuofua hehema nai ke taliteke‘i ‘a e akonakí. ‘Oku tau fakaanga‘i nai ‘a e tokotaha na‘á ne ‘omai iá pe ko e founga na‘á ne lea mai aí. Ka ‘o kapau ‘oku tau anga-fakatōkilalo, te tau feinga ke ma‘u ha vakai mafamafatatau.

12. Fakatatau ki he Palōveepi 27:5, 6, ko e hā ‘oku totonu ai ke tau hounga‘ia ‘i ha tokotaha ‘okú ne ‘omai ha akonaki? Fakatātaa‘i.

12 Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ‘okú ne hounga‘ia ‘i he akonakí. Ke fakatātaa‘í: Sioloto atu ‘okú ke ‘i ha fakataha faka-Kalisitiane. Hili ‘a e talanoa ki he ni‘ihi ho kaungātuí, ‘oku ui koe ‘e ha taha ‘o kinautolu ki he tafa‘akí ‘a ia ‘okú ne fakahaa‘i fakapotopoto atu ‘oku fihia ha me‘i me‘akai ho nifó. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua, te ke ongo‘i fakamā‘ia. Ka ‘ikai te ke hounga‘ia foki ‘i he‘ene tala atu iá? Ko hono mo‘oní, ‘okú ke faka‘amu nai na‘e fai mo tala atu ia ‘e ha taha! Pehē pē, ‘oku totonu ke tau anga-fakatōkilalo ‘o hounga‘ia ‘i ha kaungātui ‘okú ne ma‘u ‘a e loto-to‘a ke ‘omai kiate kitautolu ‘a e akonakí ‘i he taimi ‘oku fiema‘u aí. ‘Oku tau vakai ki he tokotaha ko iá ko hotau kaume‘a, ‘o ‘ikai ko hotau fili.​—Lau ‘a e Palōveepi 27:5, 6; Kal. 4:16.

Ko e hā ‘oku fiema‘u ai ‘a e anga-fakatōkilaló ‘i hono ma‘u ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e ngaahi monū ‘o e ngāué? (Sio ki he palakalafi 13-14) *

13. ‘E lava fēfē ke tau fakahāhā ‘a e anga-fakatōkilaló ‘i he ma‘u ‘e he ni‘ihi kehé ha ngaahi monū?

13 ‘I he ma‘u ‘e ha taha ‘a e ngaahi monū ‘o e ngāué. “‘I he taimi ‘oku ou sio ai ki he ni‘ihi kehé ‘oku nau ma‘u ha ngaahi monū, ‘oku ou fa‘a fifili pe ko e hā na‘e ‘ikai fili ai aú,” ko e lau ia ha tokotaha mātu‘a ko Jason. Kuo faifai ange peá ke ongo‘i pehē? ‘Oku ‘ikai hala ke “kakapa atu” ki ha ngaahi monū lahi ange ‘o e ngāué. (1 Tīm. 3:1) Kae kehe, kuo pau ke tau malu‘i ‘etau fakakaukaú. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau tokanga, ‘e lava ke tau faka‘atā ‘a e pōlepolé ke tupu ‘i hotau lotó. Ko e fakatātaá, ‘e lava ke kamata fakakaukau ha tangata Kalisitiane ko ia ‘a e tokotaha ‘oku taau lahi taha ki ha vāhenga-ngāue pau. Pe ‘e fakakaukau nai ha uaifi Kalisitiane, ‘‘Oku taau ange hoku husepānití ‘ia me‘a!’ Kae kehe, kapau ‘oku tau anga-fakatōkilalo mo‘oni, te tau faka‘ehi‘ehi mei ha laumālie hīkisia pehē.

14. Ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he anga ‘o e fakafeangai ‘a Mōsese ‘i hono ma‘u ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e ngaahi monuú?

14 ‘E lava ke tau ako mei he anga ‘o e fakafeangai ‘a Mōsese ‘i hono ma‘u ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e ngaahi monuú. Na‘e hounga‘ia ‘a Mōsese ‘i hono vāhenga-ngāue ko hono taki ‘a e pule‘anga ‘Isilelí. Na‘e anga-fēfē ‘a e fakafeangai ‘a Mōsese ‘i he taimi na‘e faka‘atā ai ‘e Sihova ‘a e ni‘ihi kehé ke ngāue fakataha mo iá? Na‘e ‘ikai ke ne meheka. (Nōm. 11:24-29) ‘I hono fakamāu‘i ‘a e kakaí, na‘á ne faka‘atā anga-fakatōkilalo ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fua ‘a e ni‘ihi ‘ene kavengá. (‘Eki. 18:13-24) Na‘e kaunga lelei eni ki he kau ‘Isilelí koe‘uhi na‘e tokolahi ange ‘a e kau tangata ke faifakamāú. ‘I he tu‘unga ko iá, na‘e ‘ikai fakamu‘omu‘a ai ‘e Mōsese hono ngaahi monuú ‘i he lelei ‘a e ni‘ihi kehé. He fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ē kiate kitautolu! ‘Oku tau manatu‘i kapau ‘oku tau loto ke hoko ‘o ‘aonga mo‘oni kia Sihova, ‘oku totonu ke mahu‘inga ange ‘etau anga-fakatōkilaló ‘i he‘etau malavá. “Neongo ‘oku mā‘olunga ‘a Sihova, ‘okú ne toka‘i ‘a e tokotaha anga-fakatōkilaló.”​—Saame 138:6.

15. Ko e hā ‘a e ngaahi tu‘unga fo‘ou kuo fehangahangai mo e tokolahi?

15 ‘I he‘etau fehangahangai mo e ngaahi tu‘unga fo‘oú. ‘I he ngaahi ta‘u ki mui ní, kuo liliu ‘a e vāhenga-ngāue ‘o e fanga tokoua tokolahi kuo nau ngāue kia Sihova ‘i he laui ta‘u. Ko e fakatātaá, ‘i he 2014, ko e kau ‘ovasia fakavahé mo honau ngaahi uaifí na‘e fakaafe‘i kinautolu ke ngāue ‘i ha tafa‘aki ‘e taha ‘o e ngāue taimi-kakató. Na‘e kamata ‘i he ta‘u tatau, ko e kau ‘ovasia sēketí he‘ikai ke nau toe hoko atu ‘i honau vāhenga-ngāué ‘i he‘enau ta‘u 70. Pea ko e fanga tokoua ta‘u 80 pe lahi ange aí he‘ikai ke nau toe ngāue ‘i he fakataha‘angá ko e sea ‘o e kulupu ‘o e kau mātu‘á. ‘Ikai ko ia pē, ‘i he ngaahi ta‘u kuo maliu atú, ko e tokolahi ‘i he fāmili Pētelí kuo vahe‘i kinautolu ki he mala‘e malangá. Ko e ni‘ihi na‘e ‘ikai ke nau toe hoko atu ‘i he ngāue taimi-kakató koe‘uhi ko e mahamahakí, fatongia fakafāmili pe ko ha tu‘unga fakafo‘ituitui kehe.

16. Kuo anga-fēfē hono fakahāhā ‘e he fanga tokouá ‘a e anga-fakatōkilaló ‘i he fe‘unu‘aki ki honau tu‘unga fo‘oú?

16 Ko e ngaahi fe‘unu‘aki ko iá na‘e ‘ikai faingofua ki he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ko ení. ‘Oku hā mahino, na‘a nau pīkitai ki honau vāhenga-ngāue ki mu‘á, ‘i he ngaahi tu‘unga lahi na‘a nau koloa‘aki ia ‘i he laui ta‘u. Ko e ni‘ihi na‘a nau foua ‘a e taimi “mamahi” ‘i he‘enau fe‘unu‘aki ki honau ngaahi tu‘unga fo‘oú. Neongo ia, ‘i he faai atu e taimí, na‘e malava ke nau tali ia. Ko e hā hono ‘uhingá? Hiliō he me‘a kotoa, koe‘uhi ko ‘enau ‘ofa kia Sihová. Na‘a nau ‘ilo na‘a nau fakatapui ki he ‘Otuá​—‘o ‘ikai ki ha ngāue, ki ha lakanga pe ki ha vāhenga-ngāue. (Kol. 3:23) ‘Oku nau fiefia ke hokohoko atu ‘enau ngāue anga-fakatōkilalo kia Sihová ‘i ha tafa‘aki pē. ‘Oku nau “lī atu ‘a e kotoa [honau] loto-mo‘uá kiate ia,” ‘i he‘enau ‘ilo‘i ‘okú ne tokanga kiate kinautolu.​—1 Pita 5:6, 7.

17. Ko e hā ‘oku tau hounga‘ia ai ‘i hono fakalototo‘a‘i kitautolu ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá ke fakatupulekina ‘a e anga-fakatōkilaló?

17 ‘Ikai ‘oku tau hounga‘ia ‘i hono fakalototo‘a‘i kitautolu ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá ke fakatupulekina ‘a e anga-fakatōkilaló? ‘I he‘etau fakatupulekina ‘a e ‘ulungaanga fakatupu ‘ofeina ko ení, ‘oku tau ma‘u ‘aonga ai mo e ni‘ihi kehé. ‘Oku malava lelei ange ai ke tau fekuki mo e ngaahi pole ‘i he mo‘uí. Hiliō he me‘a kotoa, ‘oku tau ‘unu‘unu ofi ange ai ki he‘etau Tamai fakahēvaní. He fiefia ē ko kitautolu ‘i hono ‘ilo‘i neongo ko ia “‘a e Tokotaha Mā‘olungá,” ‘okú ne ‘ofa mo fakamahu‘inga‘i ‘ene kau sevāniti anga-fakatōkilaló!​—‘Ai. 57:15.

HIVA 22 “Ko Hoku Tauhi ‘a Sihova”

^ pal. 5 Ko e taha ‘o e ngaahi ‘ulungaanga mahu‘inga taha ‘oku fiema‘u ke tau fakatupulekiná ko e anga-fakatōkilaló. Ko e hā ‘a e anga-fakatōkilalo? Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau fakatupulekina iá? Pea ‘e lava fēfē ke ‘ahi‘ahi‘i ‘etau anga-fakatōkilaló ‘i he hoko ‘a e ngaahi tu‘unga feliuliuakí? ‘E lāulea ‘a e kupu ko ení ki he ngaahi fehu‘i mahu‘inga ko ení.

^ pal. 7 Sio ki he kupu “Kuo Fakakoloa Au ‘e Sihova” ‘i he ‘īsiu ‘o e The Watchtower ‘o ‘Okatopa 1, 1984.

^ pal. 8 Sio ki he vahe 3, pal. 23.

^ pal. 53 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘I he ‘api ‘o ha tokoua, ‘oku fiefia ‘a Paula ‘i he feohi anga-fakatōkilalo mo e ni‘ihi kehé, kau ai ‘a e to‘utupú.

^ pal. 57 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Tali ‘e ha tokoua ‘a e akonaki mei he Tohi Tapú mei ha tokoua kei si‘i.

^ pal. 59 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘Oku ‘ikai meheka ‘a e tokoua ta‘umotu‘a angé ‘i he ki‘i tokoua kei si‘i ‘okú ne ma‘u ha monū ‘i he fakataha‘angá.