Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 39

Tuku ke Hoko ʻa e Anga-Maluú ko Ho Mālohinga

Tuku ke Hoko ʻa e Anga-Maluú ko Ho Mālohinga

“Ko ha tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke ne kē, ka ʻoku fiemaʻu ke ne hoko ʻo anga-fakaalaala ki he tokotaha kotoa pē.”—2 TĪM. 2:24.

HIVA 120 Faʻifaʻitaki ki he Anga-Malū ʻa Kalaisí

ʻI HE KUPÚ NI a

1. Ko e hā ʻe ʻeke mai nai kiate kitautolu ʻi he ngāueʻangá pe ʻi he ʻapiakó?

 ʻOKÚ KE ongoʻi fēfē ʻi he taimi ʻoku ʻeke atu ai ʻe ha kaungāngāue pe ko ha kaungāako fekauʻaki mo hoʻo ngaahi tuí? ʻOkú ke ongoʻi tailiili? ʻOku pehē ʻa e tokolahi taha ʻo kitautolú. Ka ko ha fehuʻi pehē te tau mahinoʻi nai ai ʻa e fakakaukau pe ko e tui ʻa e tokotaha ʻe tahá, ʻo ʻomai ai ha faingamālie ke tau vahevahe ʻa e ongoongo leleí. Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻe ʻohake nai ʻe ha taha ha fehuʻi ʻi ha founga ke fai ai ha fakakikihi. ʻOku ʻikai totonu ke tau ofo ai. He ko ē, ko e niʻihi kuo nau maʻu ha fakamatala hala fekauʻaki mo ʻetau ngaahi tuí. (Ngā. 28:22) ʻIkai ko ia pē, ʻoku tau moʻui ʻi he “ngaahi ʻaho fakaʻosí,” ko ha taimi ʻa ia ko e tokolahi ʻoku nau “lotolotokehe” pea aʻu ʻo “anga-kakaha.”—2 Tīm. 3:​1, 3.

2. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e anga-maluú?

2 Te ke fifili nai, ‘ʻE lava fēfē ke u hoko ʻo anga-vaivai mo anga-ʻofa ʻi he taimi ʻoku poleʻi ai ʻe ha taha ʻeku ngaahi tui makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú?’ Ko e hā te ne tokoniʻi koé? Ko hono fakanounoú—ko e anga-maluú. Ko ha tokotaha anga-malū ʻoku ʻikai te ne ʻita vave ka ʻoku malava ke ne mapuleʻi ia ʻi he fehangahangai mo ha ongoʻi feifeitamaki mo ha tuʻunga taʻepau. (Pal. 16:32) Neongo ia, ʻokú ke ongoʻi nai, ʻoku faingofua ange hono leaʻakí ʻi hono faí. ʻE lava fēfē ke ke fakatupulekina ʻa e anga-maluú? ʻE lava fēfē ke ke fakafeangai anga-malū ʻi hono poleʻi ʻe ha taha hoʻo ngaahi tuí? Pea kapau ko ha mātuʻa koe, ʻe lava fēfē ke ke tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau taukapoʻi ʻenau tuí ʻi he anga-malū? Tau vakai angé ki aí.

FOUNGA KE FAKATUPULEKINA AI ʻA E ANGA-MALUÚ

3. Ko e hā ʻe lava ke pehē ai ko e anga-maluú ko ha mālohinga, ʻo ʻikai ko ha vaivaiʻanga? (2 Tīmote 2:​24, 25)

3 Ko e anga-maluú ko ha mālohinga, ʻo ʻikai ko ha vaivaiʻanga. ʻOku fiemaʻu ʻa e mālohi ʻi loto ke hanganaki nonga ʻi he fehangahangai mo ha tuʻunga faingataʻa. Ko e anga-maluú ko e tafaʻaki ia ʻe taha ʻo e “fua ʻo e laumālié.” (Kal. 5:​22, 23) Ko e faʻunga ʻo e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “anga-malū” naʻe faʻa ngāueʻaki ke fakamatalaʻi ha hoosi hehengi ka kuo akoʻi. Sioloto atu ki ha hoosi hehengi kuo hoko ʻo anga-lelei. ʻA ia, ʻoku anga-lelei, ka ʻoku kei mālohi pē. ʻI he tuʻunga ko e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻe lava fēfē ke tau fakatupulekina ʻa e anga-maluú pea hoko ʻo mālohi ʻi he taimi tatau? Heʻikai malava eni ʻi he mālohi ʻataʻatā pē ʻo kitautolú. Ko e kií ko e lotu ʻo kole ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá ke ne tokoniʻi kitautolu ke fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga fakaʻofoʻofa ko ení. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi hokosiá ʻe lava ke fakahoko eni. Ko e Kau Fakamoʻoni tokolahi kuo nau fakafeangai anga-malū ʻi he fetaulaki mo e kau fakafepakí, ʻo ʻoatu ai ha fakamoʻoni lelei ki he faʻahinga ʻoku nau siotonu aí. (Lau ʻa e 2 Tīmote 2:​24, 25.) ʻE lava fēfē ke ke ʻai ʻa e anga-maluú ko e taha ʻi ho ngaahi mālohingá?

4. Ko e hā ʻe lava ke tau ako fekauʻaki mo e anga-maluú mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻAisaké?

4 ʻOku maʻu ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi talanoa lahi ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e mahuʻinga ʻo e anga-maluú. Fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻAisaké. ʻI he taimi naʻá ne nofo ai ʻi he feituʻu Filisitia ko Kilaí, ko hono ngaahi kaungāʻapi meheká naʻa nau tanu ʻa e ngaahi vaitupu naʻe keli ʻe he kau sevāniti ʻene tamaí. ʻI he ʻikai ke tauʻi ʻene totonú, naʻe hiki ʻa ʻAisake mo hono falé ʻo toe mamaʻo ange pea keli ha ngaahi vaitupu kehe. (Sēn. 26:​12-18) Ka naʻe taukaveʻi ʻe he kau Filisitiá ko e vai ʻi he feituʻu ko ení ko e vai mo ia ʻanautolu. Neongo eni, naʻe fakafeangai ʻa ʻAisake ʻi he melino. (Sēn. 26:​19-25) Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ia ke nofoʻaki anga-malū ʻo aʻu ki he taimi naʻe fakapapauʻi ai ʻe he niʻihi kehé ke fakaʻitaʻi iá? Ko e moʻoni naʻá ne siotonu ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻene ongo mātuʻá, ʻo ako ʻa e meʻa lahi mei he tōʻonga fakamelino ʻa ʻĒpalahamé mo e “laumālie anga-mokomoko mo anga-malū” ʻa Selá.—1 Pita 3:​4-6; Sēn. 21:​22-34.

5. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻoku fakahaaʻi ai ʻe lava ʻe he ngaahi mātuʻa Kalisitiané ʻo akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e mahuʻinga ʻo e anga-maluú?

5 Ngaahi mātuʻa Kalisitiane, fakapapauʻi te mou lava foki mo kimoutolu ʻo akoʻi ki hoʻomou fānaú ʻa e mahuʻinga ʻo e anga-maluú. Fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e taʻu 17 ko Maxence. Naʻe pau ke ne fekuki mo e kakai ʻiteʻita ʻi he ʻapiakó pea ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻe ngāue anga-kātaki ʻene ongo mātuʻá mo ia ke tokoniʻi ia ke fakatupulekina ʻa e anga-maluú. ʻOkú na pehē, “Kuo mahinoʻi ʻe Maxence ʻi he taimi ʻoku fakaʻitaʻi ai iá ʻoku faingofua ange ke fakafeangai ʻita pe anga-fakamālohi, ka ʻoku fiemaʻu ʻa e mālohi lahi ange ke ne taʻotaʻofi ia.” Ko e meʻa fakafiefiá, kuo hoko ʻa e anga-maluú ko e mālohinga ʻo Maxence.

6. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he lotú ke tau fakaleleiʻi hono fakahāhā ʻa e anga-maluú?

6 Ko e hā ʻe lava ke tau fai ʻi heʻetau fehangahangai mo ha tuʻunga faingataʻa, hangē ko hono lauʻikovi loi ʻe ha taha ʻa e huafa hotau ʻOtuá pe lumaʻi ʻa e Tohi Tapú? ʻOku totonu ke tau kole kia Sihova ʻa hono laumālié pea mo ʻene potó ke tau fakafeangai ai ʻi ha founga anga-malū. Kae fēfē kapau ʻoku tau toki ʻilo ki mui ange naʻe ʻikai ke tau fakafeangai ʻi he founga naʻe totonu ke tau fakafeangai aí? ʻE lava ke tau toe lotu fekauʻaki mo e tuʻungá pea fakakaukau ki he founga ʻe lava ke tau fakafeangai lelei ange ai ʻi he taimi hokó. Ko ia ʻe foaki mai ʻe Sihova ʻa hono laumālie māʻoniʻoní koeʻuhí ke tau malava ai ʻo mapuleʻi ʻetau ʻitá pea fakahāhā ʻa e anga-maluú.

7. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe hono ako maʻuloto ʻa e ngaahi veesi Tohi Tapu pau ke mapuleʻi ʻetau leá mo e fakafeangaí? (Palōveepi 15:​1, 18)

7 ʻE lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi veesi Tohi Tapu ʻe niʻihi ke mapuleʻi ʻetau leá ʻi he fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga faingataʻá. Ko e laumālie ʻo e ʻOtuá ʻe lava ke ne fakamanatu mai ʻa e ngaahi veesi ko iá. (Sione 14:26) Ko e fakatātaá, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau maʻu ʻi he tohi ʻa Palōvēpí ʻoku lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau hoko ʻo anga-malū. (Lau ʻa e Palōveepi 15:​1, 18.) ʻOku toe fakahaaʻi mai ʻe he tohi Tohi Tapu ko iá ʻa e ngaahi ʻaonga hono fakahāhā ʻa e faʻamataʻofi ʻi he tuʻunga faingataʻá.—Pal. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

TOKONIʻI KITAUTOLU ʻE HE VAVANGA FAKAEFAKAKAUKAÚ KE ANGA-MALŪ

8. Ko e hā ʻoku totonu ke tau fakakaukau ai ki he meʻa naʻá ne fakatupunga nai ha tokotaha ke ne poleʻi ʻetau tuí?

8 ʻE lava foki ke tokoniʻi kitautolu ʻe he vavanga fakaefakakaukaú. (Pal. 19:11) Ko ha tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e vavanga fakaefakakaukaú ʻokú ne faʻamataʻofi ʻi hono poleʻi ʻene ngaahi tuí. Ko e ngaahi fehuʻi pe pole ʻe niʻihi ʻoku hangē ia ko e ngaahi fuʻu konga ʻaisi ʻoku tēteé, ko e konga lahi tahá ʻoku pulia ia ʻi lalo ʻi he fukahi vaí. Ko e fakatātaá, ʻe ʻeke mai nai ʻe ha taha ha fehuʻi ʻo ʻikai ke tau ʻiloʻi ʻa e fakaueʻiloto pe taumuʻa ʻoku tuʻu mei muí. Ko ia ki muʻa ke fai ha tali, ʻoku lelei ke tau lāuʻilo heʻikai nai ke tau ʻilo ʻa e meʻa kuó ne ueʻi ʻa e tokotahá ke ne ʻohake ʻa e ʻīsiu ko iá.—Pal. 16:23.

9. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Kitione ʻa e vavanga fakaefakakaukaú mo e anga-maluú ʻi he fakafeangai ki he kau tangata ʻo ʻIfalemí?

9 Fakakaukau ki he founga naʻe fakafeangai ai ʻa Kitione ki he kau tangata ʻo ʻIfalemí. Naʻa nau ʻita ʻi heʻenau ʻeke kiate ia ʻa e ʻuhinga naʻe ʻikai ke ne tomuʻa ui kinautolu ke kau mo ia ʻi he faitau mo e ngaahi fili ʻo ʻIsilelí. Naʻe ʻi ai ha ʻuhinga naʻe tuʻu mei mui ki heʻenau tōʻonga fakafetaú? Naʻa nau mamahi koeʻuhi ko ʻenau pōlepolé, mahalo pē? Pe ko e hā pē ʻa e tuʻungá, naʻe fakapotopoto ʻa Kitione ʻo fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ongoʻí pea fai ha tali anga-malū kiate kinautolu. Ko e hā ʻa e olá? Naʻe ʻikai ke nau toe ʻita pea “naʻa nau mokomoko hifo ai.”—Fkm. 8:​1-3.

10. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻa e founga ke fai ai ha tali ki he faʻahinga ʻoku nau fehuʻia ʻetau tuí? (1 Pita 3:15)

10 Mahalo ʻe fehuʻia ʻe ha kaungāngāue pe kaungāako hotau tuʻunga faka-Kalisitiane ʻi he ngaahi ʻīsiu fakaeʻulungaanga pau. Te tau fai hotau lelei tahá ke taukapoʻi ʻetau ngaahi tuí lolotonga ia ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e vakai ʻetau kau fanongó. (Lau ʻa e 1 Pita 3:15.) ʻOku faʻa ʻaonga ke vakai ki he fehuʻí ko ha founga ia ke ʻiloʻi ai ʻa e meʻa ʻokú ne tokanga ki aí, kae ʻikai vakai ki ai ko haʻane ʻohofi pe poleʻi kitautolu. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ʻuhinga hono ʻohake ʻe ha taha ha ʻīsiu, ʻoku lelei ke tau fakafeangai ʻi ha founga anga-vaivai mo anga-lelei. Ko ʻetau talí te ne ueʻi nai ia ke toe vakaiʻi ʻa e anga ʻene fakakaukaú. Neongo kapau ʻoku hā ngali anga-kovi pe fakaanga ʻene tōʻongá, ʻoku totonu ko ʻetau taumuʻá ke fakafeangai anga-lelei.—Loma 12:17.

ʻE lava ke tau fai ha tali lelei ange kapau ʻoku tau ʻuluaki fakakaukau ki he ʻuhinga nai ʻoku ʻomai ai ha fakaafe ki ha paati faiʻaho (Sio ki he palakalafi 11-12)

11-12. (a) Ko e hā te tau fakakaukau nai ki ai ki muʻa ke tali ha fehuʻi faingataʻa? (Sio foki ki he fakatātaá.) (e) Fakatātaaʻi ʻa e founga ʻe fakaʻatā nai ai ʻe ha fehuʻi ha faingamālie ki ha fetalanoaʻaki.

11 Ko e fakatātaá, kapau ʻe ʻeke mai ʻe ha kaungāngāue ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻikai ke tau kātoangaʻi ai ʻa e faiʻahó, fakakaukau: ʻOkú ne fifili nai pe ʻoku ngofua ke tau maʻu ha taimi lelei? Pe ʻokú ne ongoʻi nai ko hotau tuʻungá te ne toʻo atu ʻa e fiefia ʻa e kau ngāué? ʻE malava nai ke tau fakasiʻisiʻi ʻa e hohaʻa hotau kaungāngāué ʻaki hono fakahaaʻi ange ʻetau houngaʻia lahi ʻi heʻene mahuʻingaʻia ʻi hono kaungāngāué pea fakapapauʻi kiate ia ʻoku tau loto ke fiefia ʻi ha ʻātakai lelei ʻi he ngāueʻangá. ʻE fakaʻatā nai ai ha faingamālie ki ha fetalanoaʻaki anga-fakakaumeʻa ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e kaveinga ʻo e faiʻahó.

12 Te tau ngāueʻaki nai ha founga meimei tatau ʻi he malanga hake ha ngaahi kaveinga fakatupu fakakikihi kehe. Ko ha kaungāako te ne taukaveʻi nai ʻoku totonu ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke liliu ʻenau vakai ki he fakasōtomá. ʻOku tapua atu ai ha maʻuhala fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová? Pe ʻoku ʻi ai nai hano kaungāmeʻa pe kāinga ʻoku fakasōtoma? ʻOkú ne fakahuʻunga ʻoku ʻikai ke tau ʻofa ʻi he kakai ʻoku nau tuli ki he founga moʻui ko iá? ʻE fiemaʻu nai ke tau fakapapauʻi kiate ia ʻoku tau tokanga ki he kakai kotoa pē pea ʻoku tau lāuʻilo anga-fakaʻapaʻapa ko e tokotaha taki taha ʻokú ne maʻu ʻa e totonu ke fai ʻene fili pē ʻaʻana. b (1 Pita 2:17) Pea ʻe malava nai ai ke tau fakamamafaʻi ʻa e ʻaonga ʻo e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻi he Tohi Tapú.

13. ʻE anga-fēfē nai haʻo tokoni ki ha taha ʻokú ne lumaʻi ʻa e tui ki he ʻOtuá?

13 ʻI he taimi ʻokú ke fetaulaki ai mo ha taha ʻokú ne maʻu ha fakakaukau mālohi, ʻoku totonu ke ʻoua te tau fakavave ke fakahuʻunga ʻoku tau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻokú ne tui ki aí. (Tai. 3:2) Ko e fakatātaá, fēfē kapau ʻoku tala atu ʻe ho kaungāakó ʻoku fuʻu fakavalevale ke tui ki he ʻOtuá? ʻOku totonu ke ke fakamahalo ʻokú ne tui mālohi ki he ʻevalūsiō pea ʻilo lahi fekauʻaki mo ia? Ko e moʻoni, kuo ʻikai nai ke ne fakakaukau lahi fekauʻaki mo e kaveingá. ʻI he ʻikai kamata ha fakakikihi fekauʻaki mo e saienisí, ʻe lava ke ke kumi ki ha founga ke ʻoange ki ho kaungāakó ha meʻa ke fakakaukau ki ai ʻamui ange. Mahalo ʻe lava ke ke taki ia ki he fakamatala fekauʻaki mo e fakatupú ʻi he jw.org. Te ne loto-lelei nai ʻamui ange ke talanoa ki ha kupu pe vitiō naʻe maʻu ai. ʻIo, ko ha fakafeangai anga-fakaʻapaʻapa te ne ueʻi nai ia ke ne toe vakaiʻi ʻene fakakaukaú.

14. Naʻe anga-fēfē hono ngāueleleiʻaki ʻe Niall ʻetau uepisaití ke tokoniʻi ha kaungāako ke ikuʻi ha maʻuhala fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?

14 Ko ha taʻu hongofulu tupu ko Niall naʻá ne ngāueʻaki ʻetau uepisaití ke ikuʻi ha maʻuhala fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻOkú ne pehē, “Naʻe faʻa tala mai ʻe ha kaungāako ʻoku ʻikai te u tui ki he saienisí koeʻuhí ʻoku ou falala ki ha tohi ‘faʻu’ kae ʻikai makatuʻunga ʻi he moʻoniʻi meʻá.” ʻI he ʻikai fakaʻatā ʻe he kaungāako ko ení ʻa Niall ke fakamatala ki heʻene tuí, naʻá ne taki ʻa hono kaungāakó ki he konga ʻi he jw.org ko e “Saienisí mo e Tohi Tapú.” Ki mui ai, naʻe ʻiloʻi ʻe Niall ʻoku ngalingali naʻe lau ʻe hono kaungāakó ʻa e fakamatalá pea naʻá ne loto-lelei ange ke talanoa ki he tupuʻanga ʻo e moʻuí. Te ke maʻu nai ha ola meimei tatau.

TEUTEU KO HA FĀMILI

15. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ke nau fakafeangai anga-malū ʻi hono poleʻi ʻe he kaungāakó ʻenau tuí?

15 ʻE lava ke akoʻi ola lelei ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau fānaú ki he founga ke fakafeangai anga-malū ai ʻi hono poleʻi ʻenau tuí. (Sēm. 3:13) Ko e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku nau ʻahiʻahiʻi ʻa e meʻa ke faí he lolotonga ʻa e lotu fakafāmilí. ʻOku nau fakakaukau ki he kaveinga ʻe malanga hake nai ʻi he ʻapiakó, lāulea mo fakahāhā ʻa e founga ke nau fai ai ha tali, pea akoʻi ʻenau fānaú ke lea ʻi ha founga anga-malū mo fakamānako.—Sio ki he puha “ ʻE Tokoni Hono Fai ʻa e Kiʻi ʻAhiʻahí ki Ho Fāmilí.”

16-17. ʻE anga-fēfē tokoni ki he fānaú ʻa hono fai ha kiʻi ʻahiʻahi?

16 Ko hono fai ha kiʻi ʻahiʻahí ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kau Kalisitiané ke nau ʻoatu ha fakaʻuhinga fakatuipau pea fakatuipauʻi kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga lelei ki heʻenau tuí. Ko e kupu hokohoko “ʻEke ʻe he Toʻutupú” ʻi he jw.org ʻoku kau ai ʻa e pepa ngāue ki he toʻutupú. Naʻe faʻu ia ke tokoni ki he fānaú ke fakaivimālohiʻi ʻenau tuí pea ke teuteu ha tali ʻi he lea pē ʻanautolu. ʻI hono ako ʻa e kupu hokohoko ko ení ko ha fāmili, ʻe lava ke tau ako kotoa ki he founga ke taukapoʻi ai ʻetau tuí ʻi ha founga anga-malū mo fakamānako.

17 Ko ha talavou ko Matthew ʻokú ne lave ki hono tokoniʻi ia ʻe hono fai ha kiʻi ʻahiʻahí. ʻOku faʻa fekumi ʻa Matthew mo ʻene ongo mātuʻá ki ha kaveinga ʻe lāulea nai ki ai ʻi he kalasí he lolotonga ʻenau lotu fakafāmilí. ʻOkú ne pehē: “ʻOku mau fakakaukau ki ha ngaahi fehuʻi nai ʻe malanga hake, pea ʻoku mau ʻahiʻahiʻi ʻa e founga ke tali ai ia ʻo makatuʻunga ʻi he fekumi naʻa mau faí. ʻI he māʻalaʻala ʻi heʻeku fakakaukaú ʻa e ngaahi ʻuhinga ki heʻeku tuí, ʻoku ou ongoʻi malu pea ʻoku faingofua ange ai ke u anga-malū ʻi he fakafeangai ki he niʻihi kehé.”

18. ʻOku fakahaaʻi ʻi he Kolose 4:6 ʻa e mahuʻinga ʻo e hā?

18 Ko e moʻoni, ko e fakaʻuhinga leleí ʻiate ia pē ʻoku ʻikai feʻunga nai ia ke fakalotoʻi ʻa e kau fanongo ʻe niʻihi. Ka ʻe lava ke tokoni ʻa hono fakahaaʻi ʻetau fakakaukaú ʻi he fakapotopoto mo e anga-malū. (Lau ʻa e Kolose 4:6.) Ko hono vahevahe ʻetau tuí ʻe lava ke fakahoa ia ki hono lī ha foʻi pulu. ʻE lava ke tau lī fakalelei atu ʻa e foʻi pulú pe ko hono tataha atu pē. ʻI heʻetau lī fakalelei atu iá, ngalingali ʻe hapo ia ʻe he tokotaha vaʻinga ʻe tahá pea hoko atu ʻa e vaʻingá. ʻI he tuʻunga meimei tatau, kapau ʻoku tau fakahaaʻi ʻetau fakakaukaú ʻi he fakapotopoto mo e anga-malū, ko e kakaí te nau loto-lelei ange nai ke fanongo pea hokohoko atu ʻa e fetalanoaʻakí. Ko e moʻoni, kapau ʻoku loto ha tokotaha ke fai ha fakafekiki pe ke lumaʻi ʻetau tuí, ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke tau toe fai ha tali kiate ia. (Pal. 26:4) Ka ko e toko taha pē nai ʻe fai peheé; mahalo ko e niʻihi pe ko e tokolahi te nau fiefanongo nai.

19. Ko e hā ʻoku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke hoko ʻo anga-malū ʻi hono taukapoʻi ʻetau tuí?

19 ʻOku hā mahino, ʻoku ʻi ai e mahuʻinga lahi ʻa hono ʻai ʻa e anga-maluú ko ha taumuʻa fakafoʻituitui. Lotu kia Sihova ki he mālohi ʻokú ke fiemaʻu ke nofoʻaki anga-malū ai ʻi he fai ha tali ki he ngaahi fehuʻi fakatupu fakakikihí pe fakaanga taʻetotonú. Manatuʻi, ko hoʻo tōʻonga anga-maluú ʻe lava ke ne taʻofi ʻa e kehekehe ʻo e fakakaukaú mei he hoko ko ha fakakikihi. Pea ko hoʻo tali anga-malū mo anga-fakaʻapaʻapá te ne ueʻi nai ʻa e kau fanongo ʻe niʻihi ke liliu ʻenau vakai fekauʻaki mo kitautolú mo e ngaahi moʻoni Fakatohitapú. Hoko ʻo “mateuteu maʻu pē ke fai ha taukapo” fekauʻaki mo hoʻo tuí, ʻo “fai ia ʻaki ha loto anga-malū mo e fakaʻapaʻapa loloto.” (1 Pita 3:15) ʻIo, tuku ke hoko ʻa e anga-maluú ko ho mālohinga!

HIVA 88 ʻAi Au Ke U ʻIlo Ho Ngaahi Halá

a ʻI he kupu ko ení ʻoku tokonaki mai ai ʻa e ngaahi fokotuʻu ki he founga ʻe lava ke tau taukapoʻi ai ʻetau tuí ʻi he anga-malū ʻi hono fakaʻitaʻi pe poleʻi kitautolu ʻe he niʻihi kehé.

b Ki ha ngaahi fokotuʻu ʻaonga, sio ki he kupu “Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohi Tapú Fekauʻaki mo e Fakasōtomá?” ʻi he Awake! Fika 4, 2016.

c ʻE lava ke ke maʻu ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻaonga ʻi he jw.org ʻi he kupu hokohoko “ʻEke ʻe he Toʻutupú” mo e “Ngaahi Fehuʻi ʻOku Toutou ʻEke Fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.”