Skip to content

Skip to table of contents

“Ko Hoku Pule‘angá ‘Oku ‘Ikai ko ha Konga Ia ‘o e Māmani ko Ení”

“Ko Hoku Pule‘angá ‘Oku ‘Ikai ko ha Konga Ia ‘o e Māmani ko Ení”

“Ko e me‘a eni kuó u ha‘u ai ki he māmaní, ke u faifakamo‘oni ki he mo‘oní.”​—SIONE 18:37.

HIVA: 5, 28

1, 2. (a) ‘Oku anga-fēfē ‘a e ‘alu ke toe māvahevahe ange ‘a e māmaní? (e) Ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i te tau tali ‘i he kupu ko ení?

“MEI he‘eku kei si‘í, ko e fakamaau ta‘etotonu pē na‘á ku vakai ki aí,” ko e lau ia ‘a ha tuofefine ‘i he fakatonga ‘o ‘Iulopé fekau‘aki mo hono kuohilí. “Ko ia na‘á ku taliteke‘i ‘a e fokotu‘utu‘u fakapolitikale ‘i hoku fonuá, peá u poupou ki he me‘a na‘e vakai ki ai ‘a e tokolahi ko e ngaahi fakakaukau mātu‘aki mahu‘inga. Ko hono mo‘oní, na‘á ku hoko ‘i he ngaahi ta‘u lahi ko e kaume‘a ‘o ha tangata tautoitoi.” Ko ha tokoua ‘i he fakatonga ‘o ‘Afiliká ‘okú ne fakamatala ki he ‘uhinga na‘á ne fa‘a anga-fakamālohi aí: “Na‘á ku tui ko hoku matakalí na‘e lelei ange ia ‘i he ngaahi matakali kehé kotoa, pea na‘á ku kau ki ha fa‘ahi fakapolitikale. Na‘e ako‘i kimautolu ke mau tāmate‘i ‘aki ‘a e tao ‘a homau kau fakafepakí​—na‘a mo e fa‘ahinga ‘i homau matakalí tonu ‘a ē na‘a nau poupou ki he ngaahi fa‘ahi fakapolitikale kehé.” ‘Oku fakahaa‘i ‘e ha tuofefine ‘i ‘Iulope lotoloto: “Na‘á ku ma‘u ‘a e tomu‘a fehi‘á, peá u fehi‘a ‘i ha taha pē mei ha fonua kehe pe kau ki ha lotu kehe mei he‘eku lotú.”

2 ‘I he ‘ahó ni, ‘oku ‘alu ke toe tokolahi ange ‘a e kakai ‘oku nau ma‘u ‘a e fakakaukau hangē ko ia na‘e ma‘u ki mu‘a ‘e he toko tolu ko iá. ‘Oku ngāue‘aki ‘e he ngaahi kulupu fakapolitikale lahi ‘a e fakamālohí ke ma‘u ai ‘a e tau‘atāiná. ‘Oku angamaheni‘aki ‘a e fakakikihi ‘a e kakaí fekau‘aki mo e ngaahi me‘a fakapolitikalé. Pea ‘i he ngaahi fonua lahi, ‘oku ngaohikovi‘i ai ‘e he kakaí ‘a e kau mulí ‘o toe lahi ange. Hangē pē ko ia na‘e tomu‘a tala ‘e he Tohi Tapú, ‘oku “lotolotokehe” ‘a e kakaí lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osi ko ení. (2 Tīm. 3:1, 3) ‘E lava fēfē ke hanganaki fā‘ūtaha ‘a e kau Kalisitiané ‘i he ‘alu ke toe māvahevahe ange ‘a e māmaní? ‘E lava ke tau ako ‘a e me‘a lahi mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú. Ko e kakai ‘i hono taimí na‘e fakamavahevahe‘i foki kinautolu ‘e he ngaahi fakakaukau mālohi fakapolitikalé. ‘I he kupu ko ení, te tau ma‘u ai ‘a e tali ki he fehu‘i ‘e tolu: Ko e hā na‘e fakafisi ai ‘a Sīsū ke kau ki ha kulupu fakapolitikalé? Na‘e anga-fēfē hono fakahaa‘i ‘e Sīsū kuo pau ke ‘oua ‘e kau ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá ki ha fa‘ahi ‘i he ngaahi ‘īsiu fakapolitikalé? Pea na‘e anga-fēfē hono ako‘i mai ‘e Sīsū ke ‘oua ‘aupito te tau fakamālohí?

NA‘E POUPOU ‘A SĪSŪ KI HE FA‘AHINGA NA‘A NAU FIEMA‘U ‘A E TAU‘ATĀINÁ?

3, 4. (a) ‘I he taimi ‘o Sīsuú, ko e hā na‘e fiema‘u ‘e he kau Siu tokolahi? (e) Na‘e anga-fēfē hono uesia ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú ‘i he fakakaukau ko iá?

3 Ko e kau Siu tokolahi ‘a ē na‘e malanga ki ai ‘a Sīsuú ko hono mo‘oní na‘a nau fiema‘u ke nau tau‘atāina mei he kau Lomá. Ko e kau Sēloti Siú, ‘a ia ko ha kulupu fakapolitikale ta‘emapule‘i tōtu‘a, na‘a nau fai ‘a e me‘a kotoa na‘a nau malavá ke ‘ai ke toe mālohi ange ‘a e fakakaukau ko ení. Ko e tokolahi ‘o e kau Sēlotí na‘a nau muimui ‘i ha tangata ko Siutasi ko e Kālelí, ‘a ia na‘e mo‘ui ‘i he taimi nai ‘o Sīsuú. Ko Siutasí ko ha mīsaia loi ia, ‘a ia na‘á ne takihala‘i ‘a e tokolahi. Ko e faihisitōlia Siu ko Siosifasí na‘á ne pehē na‘e faka‘ai‘ai ‘e Siutasi ‘a e kau Siú ke nau fakafepaki ki Loma pea ui ‘a e fa‘ahinga ko ē na‘a nau loto ke totongi tukuhau ki he kau Lomá ko e “kau vaipalo.” Na‘e iku ‘o tāmate‘i ‘e he kau Lomá ‘a Siutasi. (Ngā. 5:37) Na‘e a‘u ‘o anga-fakamālohi ‘a e kau Sēloti ‘e ni‘ihi ke lava‘i ‘enau ngaahi taumu‘á.

4 Ko e tokolahi taha ‘o e kau Siú na‘a nau tatali vēkeveke ki he hoko mai ‘a e Mīsaiá. Na‘a nau fakakaukau ‘e fakatau‘atāina‘i kinautolu ‘e he Mīsaiá mei he kau Lomá pea te ne ‘ai ‘a ‘Isileli ke toe hoko ko ha pule‘anga lahi. (Luke 2:38; 3:15) Na‘e tui ‘a e tokolahi ‘e fokotu‘u ‘e he Mīsaiá ha pule‘anga ‘i he māmaní ‘i ‘Isileli. ‘I he hoko ‘a e me‘a ko iá, ko e kau Siu kotoa na‘e nofo ‘i he ngaahi feitu‘u kehekehe takatakai ‘i he māmaní na‘a nau toe foki ki ‘Isileli. Na‘a mo Sione Papitaiso na‘á ne ‘eke ‘i he taimi ‘e taha kia Sīsū: “Ko koe ‘a e Tokotaha na‘e pehē ‘e ha‘ú, pe te mau ‘amanekina ha taha kehe?” (Māt. 11:2, 3) Mahalo pē na‘e fifili ‘a Sione pe ‘e ha‘u ha tokotaha kehe ia ke fakatau‘atāina‘i ‘a e kau Siú. Ki mui ai, na‘e fetaulaki ai ha ongo ākonga mo Sīsū ‘i he hala ki ‘Emeasí ‘i he hili ‘ene toetu‘ú. Na‘á na pehē na‘á na ‘amanaki ko Sīsū ‘a e tokotaha te ne fakatau‘atāina‘i ‘a ‘Isilelí. (Lau ‘a e Luke 24:21.) Taimi nounou mei ai, na‘e ‘eke ‘e he kau ‘apositoló kia Sīsū: “‘Eiki, te ke toe fakafoki mai ‘a e Pule‘angá ki ‘Isileli he taimí ni?”​—Ngā. 1:6.

5. (a) Ko e hā na‘e fiema‘u ai ‘e he kakai Kālelí ke hoko ‘a Sīsū ko honau tu‘í? (e) Na‘e anga-fēfē hono fakatonutonu ‘e Sīsū ‘enau fakakaukaú?

5 Na‘e ‘amanekina ‘e he kau Siú ‘e fakalelei‘i ‘e he Mīsaiá ‘enau ngaahi palopalemá. ‘Oku ngalingali ko e ‘uhinga ia na‘e fiema‘u ai ‘e he kakai ‘o Kālelí ke hoko ‘a Sīsū ko honau tu‘í. ‘Oku pau pē na‘a nau fakakaukau te ne hoko ko e taki lelei tahá. Ko ha tokotaha malanga lelei ‘aupito ia, na‘e lava ke ne fakamo‘ui ‘a e kau puké, pea na‘e a‘u ‘o lava ke ne tokonaki ha me‘akai ma‘á e fa‘ahinga na‘e fiekaiá. Hili hono fafanga‘i ‘e Sīsū ‘a e kau tangata nai ‘e toko 5,000, na‘e ofoofo ai ‘a e kakaí. Na‘e ‘ilo‘i ‘e Sīsū ‘a e me‘a na‘a nau loto ke faí. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “‘I he ‘ilo ‘e Sīsū na‘e teu ke nau ha‘u ‘o puke ia ke fakanofo ko ha tu‘í, na‘á ne toe mavahe toko taha pē ki he mo‘ungá.” (Sione 6:10-15) ‘I he ‘aho hono hokó, ‘oku ngalingali na‘e nonga hifo ai ‘a e kakaí. Na‘e fakamatala‘i ange leva ‘e Sīsū kiate kinautolu na‘e ‘ikai te ne ha‘ú ke tokonaki mai ‘enau ngaahi fiema‘u fakamatelié ka ke ako‘i kinautolu fekau‘aki mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne tala ange kiate kinautolu: “Mou ngāue, ‘o ‘ikai ma‘á e me‘akai ‘oku ‘auhá, ka ma‘á e me‘akai ‘oku tolonga atu ki he mo‘ui ta‘engatá.”​—Sione 6:25-27.

6. Na‘e anga-fēfē hono ‘ai ‘e Sīsū ke mahino na‘e ‘ikai te ne fiema‘u ha mafai fakapolitikale ‘i he māmaní? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)

6 Taimi nounou ki mu‘a ‘i he‘ene pekiá, na‘e ‘ilo‘i ai ‘e Sīsū na‘e tui ‘a e ni‘ihi ‘o hono kau muimuí te ne kamata pule ko e tu‘i ‘i Selusalema. Na‘e fai ange ‘e Sīsū kiate kinautolu ‘a e talanoa fakatātā fekau‘aki mo e miná ke tokoni‘i kinautolu ke nau mahino‘i he‘ikai ke hoko ‘a e me‘á ni. Ko e talanoa fakatātā ko iá na‘e fekau‘aki ia mo ha “tangata ko ha tupu‘i-‘eiki,” ko Sīsū, ‘a ia na‘e pau ke ne fononga ki ha feitu‘u ‘i ha taimi fuoloa. (Luke 19:11-13, 15) Na‘e tala mahino foki ‘e Sīsū ki he ‘ōfisa Loma ko Ponitō Pailató ‘oku ‘ikai te ne kau ki ha fa‘ahi ‘i he ngaahi me‘a fakapolitikale ‘a e māmaní. Na‘e ‘eke ‘e Pailato kia Sīsū: “Ko koe ‘a e Tu‘i ‘o e Kau Siú?” (Sione 18:33) Na‘e ilifia nai ‘a Pailato na‘a ‘ai ‘e Sīsū ke angatu‘u ‘a e kakaí ki he kau Lomá. Ka na‘e tali ange ‘e Sīsū: “Ko hoku Pule‘angá ‘oku ‘ikai ko ha konga ia ‘o e māmani ko ení.” (Sione 18:36) Na‘e fakafisi ‘a Sīsū ke kau ‘i he ngaahi me‘a fakapolitikalé, koe‘uhí ko hono Pule‘angá ‘e ‘i hēvani ia. Na‘á ne pehē ko ‘ene ngāue ‘i he māmaní ko e “faifakamo‘oni ki he mo‘oní.”​—Lau ‘a e Sione 18:37.

‘Okú ke tokangataha ki he ngaahi palopalema ‘i he māmaní pe ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá? (Sio ki he palakalafi 7)

7. Ko e hā ‘e faingata‘a nai ai ke faka‘ehi‘ehi mei he poupou ki he ngaahi kulupu fakapolitikalé na‘a mo e ‘i hotau lotó?

7 Na‘e mahino‘i ‘e Sīsū ‘a hono vāhenga-ngāué. ‘I he‘etau mahino‘i ‘a hotau vāhenga-ngāué, te tau faka‘ehi‘ehi ai mei he poupou ki ha kulupu fakapolitikale pē, na‘a mo e poupou ‘i hotau lotó. ‘Oku ‘ikai ma‘u pē ke faingofua eni. ‘Oku pehē ‘e he ‘ovasia fefononga‘aki ‘e taha ko e kakai ‘i hono feitu‘ú ‘oku nau hoko ‘o toe faikehe ange. ‘Oku nau pōlepole ‘aupito fekau‘aki mo honau fonuá pea tui na‘e mei lelei ange ‘enau mo‘uí kapau na‘e pule kiate kinautolu ‘a honau kakaí tonu. ‘Okú ne toe pehē: “Ko e me‘a ke fakamālō‘ia‘í, ko hono malu‘i ‘e he fanga tokouá ‘a ‘enau fā‘ūtaha faka-Kalisitiané ‘aki ‘enau tokangataha ki hono malanga‘i ‘a e ongoongo lelei ‘o e Pule‘angá. ‘Oku nau hanga ki he ‘Otuá ke ne fakalelei‘i ‘a e fakamaau ta‘etotonú mo e ngaahi palopalema kehe ‘oku tau fehangahangai mo iá.”

NA‘E ANGA-FĒFĒ ‘A E HANGANAKI TU‘U-‘ATĀ ‘A SĪSŪ ‘I HE NGAAHI ‘ĪSIU FAKAPOLITIKALÉ?

8. Ko e hā ‘a e fakamaau ta‘etotonu na‘e faingata‘a‘ia ai ‘a e kau Siu tokolahi ‘i he taimi ‘o Sīsuú?

8 ‘I he sio ‘a e kakaí ki he hoko ‘a e ngaahi fakamaau ta‘etotonu takatakai ‘iate kinautolú, ‘oku nau fa‘a hoko ‘o kau lahi ange ai ‘i he ngaahi me‘a fakapolitikalé. ‘I he taimi ‘o Sīsuú, na‘e hoko ‘a e totongi tukuhaú ko ha ‘īsiu ia na‘á ne fakatupunga ‘a e kakai tokolahi ke nau fakafa‘afa‘ahi ‘i he ngaahi me‘a fakapolitikalé. Ko hono mo‘oní, na‘e angatu‘u ‘a Siutasi ko e Kālelí ki Loma koe‘uhí ko hono lēsisita ‘e he kau Lomá ‘a e kakaí ke fakapapau‘i te nau totongi tukuhaú. Pea na‘e lahi ‘a e ngaahi tukuhau ke totongí, hangē ko hono tukuhau‘i ‘a e koloá, kelekelé, mo e ngaahi falé. Pehē foki, na‘e kākā ‘aupito ‘a e kau tānaki tukuhaú, ‘a ia na‘e ‘ai ai ke toe kovi ange ‘a e palopalemá. Na‘a nau totongi‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘a e kau ‘ōfisa fakapule‘angá ke ma‘u ha lakanga pea ngāue‘aki leva honau mafaí ke ma‘u ai ha pa‘anga lahi. Ko Sākeasi, ‘a e pule tānaki tukuhau ‘i Sielikoó, na‘á ne hoko ‘o koloa‘ia koe‘uhi na‘á ne ‘ai ke totongi ‘e he kakaí ha pa‘anga lahi.​—Luke 19:2, 8.

9, 10. (a) Na‘e anga-fēfē ‘a e feinga ‘a e ngaahi fili ‘o Sīsuú ke ‘ai ia ke ne kau ‘i ha ‘īsiu fakapolitikale? (e) Ko e hā ‘oku tau ako mei he tali ‘a Sīsuú? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)

9 Na‘e feinga ‘a e ngaahi fili ‘o Sīsuú ke ‘ai ia ke ne kau ‘i he ‘īsiu ‘o hono tālanga‘i ‘a e totongi tukuhaú. Na‘a nau fehu‘i kiate ia fekau‘aki mo e “tukuhau,” ‘a ia ko e tēnali ‘e taha na‘e pau ke totongi ‘e he kotoa ‘o e kau Siú. (Lau ‘a e Mātiu 22:16-18.) Na‘e mātu‘aki fehi‘a ‘a e kau Siú ‘i he tukuhau ko ení he na‘e fakamanatu ange ai ‘a hono pule‘i kinautolu ‘e he pule‘anga Lomá. Ko e “fa‘ahi ‘a Hēlotá,” ‘a ia, ko e fa‘ahinga na‘a nau poupou ki he ngaahi fakakaukau fakapolitikale ‘a Hēlotá, na‘a nau ‘amanaki ‘e pehē ‘e Sīsū ‘oku totonu ke ‘oua te nau totongi tukuhau, ‘a ia ‘e lava ke nau tukuaki‘i ai ia ko ha fili ‘o e ‘Emipaea Lomá. Ka ‘o kapau ‘e pehē ‘e Sīsū kuo pau ke nau totongi tukuhau, ‘e tuku nai ai ‘a e muimui ‘a e kakaí ‘iate iá. Ko ia, ko e hā na‘e fai ‘e Sīsuú?

10 Na‘e tokanga lahi ‘a Sīsū ke ne hanganaki tu‘u-‘atā ‘i he ‘īsiu ko ení. Na‘á ne pehē: “Ko ia, ‘oange kia Sisa ‘a e ngaahi me‘a ‘a Sisá, ka ki he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá.” (Māt. 22:21) Na‘e ‘ilo‘i ‘e Sīsū na‘e kākā ‘a e kau tānaki tukuhau tokolahi, ka na‘e ‘ikai te ne tokangataha ki he me‘a ko iá. ‘I hono kehé, na‘á ne tokangataha ki he fakalelei‘anga mo‘oni ‘o e ngaahi palopalema ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū ha fa‘ifa‘itaki‘anga kiate kitautolu. ‘Oku ‘ikai totonu ke tau fakafa‘afa‘ahi ‘i ha ‘īsiu fakapolitikale pē, tatau ai pē pe ‘oku hā ngali totonu mo lelei ‘a e fa‘ahi ‘e tahá pea hā ngali hala mo ta‘efaitotonu ‘a e fa‘ahi ‘e tahá. ‘Oku tokangataha ‘a e kau Kalisitiané ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo e me‘a ‘oku pehē ‘e he ‘Otuá ‘oku totonú. ‘I he ‘uhinga ko iá, ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ha ngaahi fakakaukau mālohi fekau‘aki mo e ngaahi fakamaau ta‘etotonú pe lea fakafepaki ki ai.​—Māt. 6:33.

11. ‘E lava fēfē ke tau tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau ma‘u ‘a e fakamaau totonu mo‘oní?

11 Kuo lavame‘a ‘a e tokolahi ‘o e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘i hono to‘o ‘a e ngaahi fakakaukau mālohi fakapolitikale na‘a nau ma‘u ki mu‘á. Ko e fakatātaá, ki mu‘a ke ako ‘e ha tuofefine ‘i Pilitānia Lahi ‘a e mo‘oní, na‘á ne to‘o kalasi ‘i he ako fakasōsialé ‘i ha ‘univēsiti peá ne fakatupulekina ha ngaahi fakakaukau tōtu‘a fakapolitikale. ‘Okú ne pehē: “Na‘á ku loto ke poupou ki he ngaahi totonu ‘a e kakai ‘uli‘ulí, koe‘uhí na‘a mau faingata‘a‘ia ‘i he fakamaau ta‘etotonu lahi fau. Neongo na‘á ku poto ‘o mālohi ‘i he ngaahi fakakikihí, na‘á ku kei ongo‘i feifeitamaki pē. Na‘e ‘ikai te u ‘ilo‘i ko e ngaahi tupu‘anga ‘o e fakamaau ta‘etotonu fakamatakalí kuo pau ke ta‘akifu‘u ia mei he loto ‘o e kakaí. Kae kehe, ‘i he kamata ke u ako Tohi Tapú, na‘á ku ‘ilo‘i ai kuo pau ke u kamata mei hoku lotó tonu.” Pea ko ha tuofefine pālangi na‘á ne tokoni‘i ia ke liliu ‘a e anga ‘o ‘ene ongo‘i ‘i hono lotó. ‘Okú ne toe pehē: “‘Oku ou ngāue he taimí ni ko ha tāimu‘a tu‘uma‘u ‘i ha fakataha‘anga lea fakanoa, pea ‘oku ou ako ke kakapa atu ki he kakai kotoa pē.”

“FAKAFOKI HO‘O HELETAÁ KI HONO ‘AI‘ANGÁ”

12. Ko e hā ‘a e fa‘ahinga “lēvani” na‘e tala ‘e Sīsū ki he‘ene kau ākongá ke nau faka‘ehi‘ehi mei aí?

12 ‘I he taimi ‘o Sīsuú, na‘e fa‘a poupou ai ‘a e kau taki lotú ki he ngaahi kulupu fakapolitikalé. Ko e fakatātaá, ko e tohi Daily Life in Palestine at the Time of Christ ‘oku pehē ai na‘e vahevahe ‘a e kau Siú ki he ngaahi kulupu fakalotu na‘e meimei tatau mo e ngaahi fa‘ahi fakapolitikalé. Ko ia na‘e fakatokanga ai ‘a Sīsū ki he‘ene kau ākongá: “Hanganaki ‘ā homou matá; vakavakai telia ‘a e lēvani ‘a e kau Fālesí mo e lēvani ‘a Hēlotá.” (Mk. 8:15) ‘I he lave ‘a Sīsū kia Hēlotá, ‘oku ngalingali na‘á ne ‘uhingá ki he fa‘ahi ‘a ia ko e kau muimui ‘o Hēlotá. Ko e kulupu ‘e tahá, ‘a e kau Fālesí, na‘a nau fiema‘u ke tau‘atāina ‘a e kau Siú mei he ‘Emipaea Lomá. Fakatatau ki he fakamatala ‘a Mātiú, na‘e toe fakatokanga foki ‘a Sīsū ki he‘ene kau ākongá fekau‘aki mo e kau Sātusí. Na‘e loto ‘a e kau Sātusí ke hokohoko atu ‘a e pule ‘a Lomá koe‘uhí na‘e faka‘atā ai heni kinautolu ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tu‘unga mafai lahi. Na‘e fakatokanga ‘a Sīsū ki he‘ene kau ākongá ke nau faka‘ehi‘ehi mei he “lēvani,” pe ngaahi akonaki, ‘a e kulupu ‘e tolu ko ení. (Māt. 16:6, 12) Pea ‘oku fakatupu tokangá he na‘e fai ‘e Sīsū ‘a e fakatokanga ko ení ‘i he hili pē ‘a e loto ‘a e kakaí ke fakanofo ia ko e tu‘í.

13, 14. (a) Na‘e anga-fēfē ‘a e iku ‘a ha ‘īsiu fakapolitikale mo fakalotu ki he fakamālohi mo e fakamaau ta‘etotonu? (e) Ko e hā ‘oku ‘ikai ‘aupito totonu ai ke hoko ‘o fakamālohi, na‘a mo e taimi ‘oku fai mai ai ha fakafeangai ta‘etotonu kiate kitautolú? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)

13 ‘I he fakafa‘afa‘ahi ‘a e ngaahi lotú ‘i he ngaahi ‘īsiu fakapolitikalé, ‘oku fa‘a iku ai ki he fakamālohi. Na‘e ako‘i ‘e Sīsū ‘ene kau ākongá ke nau hanganaki tu‘u-‘atā faka‘aufuli. Ko e ‘uhinga ia ‘e taha na‘e loto ai ‘a e hou‘eiki taula‘eikí mo e kau Fālesí ke tāmate‘i ‘a Sīsuú. Na‘a nau manavasi‘i na‘a fanongo ‘a e kakaí kiate ia pea tuku ‘enau muimui ‘iate kinautolú. Kapau ‘e hoko ia, ‘e mole ai honau mafai fakalotú mo fakapolitikalé. Na‘a nau pehē: “Kapau te tau tukunoa‘i peheni pē ia, te nau tui kotoa kiate ia, pea ‘e ha‘u ‘a e kau Lomá ‘o ‘ave fakatou‘osi hotau feitu‘ú mo hotau pule‘angá.” (Sione 11:48) Ko ia na‘e fokotu‘utu‘u ai ‘e he Taula‘eiki Lahi ko Kaiafasí ha palani ke tāmate‘i ‘a Sīsū.​—Sione 11:49-53; 18:14.

14 Na‘e tatali ‘a Kaiafasi kae ‘oua kuo po‘uli pea toki fekau‘i atu ha kau sōtia ke nau puke ‘a Sīsū. Ka na‘e ‘ilo ‘a Sīsū ki he palani ke tāmate‘i iá. Ko ia ‘i he lolotonga ‘ene kai faka‘osi mo ‘ene kau ‘apositoló, na‘á ne tala ange ke nau ‘omai ha ngaahi heletā. Na‘e fe‘unga pē ha heletā ‘e ua ke ako‘i ai kiate kinautolu ha lēsoni mahu‘inga. (Luke 22:36-38) Ki mui ange ‘i he pō ko iá, na‘e omi ai ha fu‘u kakai ke puke ‘a Sīsū, pea na‘e ‘ita lahi ‘a Pita ‘i he fakamaau ta‘etotonú ‘o ne unuhi hake ai ha heletā ‘o ‘ohofi ‘aki ‘a e taha ‘o e kau tangatá. (Sione 18:10) Ka na‘e tala ‘e Sīsū kia Pita: “Fakafoki ho‘o heletaá ki hono ‘ai‘angá, he ko kinautolu kotoa ‘oku nau to‘o ‘a e heletaá te nau ‘auha ‘i he heletaá.” (Māt. 26:52, 53) Ko e hā ‘a e lēsoni mālohi na‘e ako‘i ‘e Sīsū ki he‘ene kau ākongá? Kuo pau ke ‘oua na‘a nau hoko ko ha konga ‘o e māmaní. Ko e me‘a eni na‘e lotu ‘a Sīsū fekau‘aki mo ia ki mu‘a ange ‘i he pō ko iá. (Lau ‘a e Sione 17:16.) Ko e ‘Otuá pē taha ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke ne tau‘i ‘a e fakamaau ta‘etotonú.

15, 16. (a) Kuo anga-fēfē hono tokoni‘i ‘e he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘a e kau Kalisitiané ke nau faka‘ehi‘ehi mei he vākoví? (e) Ko e hā ‘a e faikehekehe ‘oku ‘ilo‘i ‘e Sihova ‘i he‘ene vakai mai ki he māmaní ‘i he ‘aho ní?

15 Ko e tuofefine ‘i he fakatonga ‘o ‘Iulopé na‘e lave ki ai ki mu‘á na‘á ne ako ‘a e lēsoni tatau. ‘Okú ne pehē: “‘Kuó u ‘ilo‘i ko e fakamālohí ‘oku ‘ikai ke ‘omi ai ha fakamaau totonu. Na‘á ku ‘ilo‘i ko e fa‘ahinga na‘e hanga ki he fakamālohí na‘e fa‘a iku ‘o nau mate. Pea kuo hoko ai ‘a e tokolahi kehe ‘o loto-kona. ‘Oku ou fiefia lahi ‘i he ako mei he Tohi Tapú ko e ‘Otuá pē taha ‘e lava ke ne ‘omai ‘a e fakamaau totonu mo‘oní ki he māmaní. Ko e pōpoaki ia kuó u malanga‘í, ‘i he ta‘u ‘e 25 fakamuimuí.” Ko e tokoua ‘i he fakatonga ‘o ‘Afiliká kuó ne fetongi ‘ene taó ‘aki ‘a e “heletā ‘o e laumālié,” ko e Folofola ‘a e ‘Otuá. (‘Ef. 6:17) ‘Okú ne malanga‘i he taimí ni ha pōpoaki ‘o e melino ki he kakai kotoa pē, tatau ai pē pe ko fē ‘a e matakali ‘oku nau ha‘u mei aí. Pea ‘i he hili ‘a e hoko ‘a e tuofefine ‘i ‘Iulope lotolotó ko e taha ‘o e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová, na‘á ne mali mo ha tokoua mei ha kulupu fakamatakali na‘á ne fehi‘a ai ki mu‘a. Na‘e fai ‘e he toko tolú kotoa ‘a e ngaahi liliu ko ení he na‘a nau loto ke hoko ‘o hangē ko Kalaisí.

16 ‘Oku mahu‘inga ‘aupito ke fai ‘a e ngaahi liliu ko ení! ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ko e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘oku nau hangē ko e tahi hoú ‘o ‘ikai ‘aupito ke nonga. (‘Ai. 17:12; 57:20, 21; Fkh. 13:1) Ko e ngaahi ‘īsiu fakapolitikalé ‘oku faka‘ita‘i ai ‘a e kakaí, ‘ai ke nau māvahevahe, pea iku atu ai ki he fakamālohi. Ka ‘oku tau melino kitautolu mo fā‘ūtaha. ‘I he vakai mai ‘a Sihova ki he māvahevahe ‘a e kakai ‘i he māmaní, ‘oku pau pē ‘okú ne fiefia lahi ‘i he vakai mai ki he fā‘ūtaha ‘a ‘ene kakaí.​—Lau ‘a e Sēfanaia 3:17.

17. (a) Ko e hā ‘a e founga ‘e tolu ‘e lava ke tau pouaki ai ‘a e fā‘ūtahá? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu hono hokó?

17 ‘I he kupu ko ení, kuo tau ako ai ‘e lava ke tau pouaki ‘a e fā‘ūtahá ‘i he founga ‘e tolu: (1) ‘Oku tau falala ‘e fakatonutonu ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a e fakamaau ta‘etotonú kotoa, (2) ‘oku ‘ikai ‘aupito ke tau fakafa‘afa‘ahi ‘i he ngaahi ‘īsiu fakapolitikalé, pea ko e (3) ‘oku tau taliteke‘i ‘a e fakamālohí. Ka ko e me‘a ‘e taha ‘e lava ke ne fakamanamana‘i ‘etau fā‘ūtahá ko e tomu‘a fehi‘á. ‘I he kupu hono hokó, te tau ako ai ‘a e founga ‘e lava ke tau iku‘i ‘aki ‘a e tomu‘a fehi‘á, ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e he mu‘aki kau Kalisitiané.