Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 50

Tokonaki ‘e Sihova Ho Fakatau‘atāiná

Tokonaki ‘e Sihova Ho Fakatau‘atāiná

“Kuo pau ke mou . . . fanongonongo ha tau‘atāina ‘i he fonuá ki he fa‘ahinga kotoa ‘oku nofo aí.”—LIV. 25:10.

HIVA 136 ‘Oku Pule ‘a e Pule‘angá—Ke Hoko Mai Ia!

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. (a) Ko e hā ‘a e siupeli? (Sio ki he puha “ Ko e Hā ‘a e Siupeli?”) (e) Hangē ko ia ‘oku hiki ‘i he Luke 4:16-18, ko e hā na‘e lea ‘a Sīsū fekau‘aki mo iá?

‘I HE ngaahi fonua ‘e ni‘ihi, ‘oku fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi kātoanga makehe ke faka‘ilonga‘i ‘aki ‘a e ta‘u hono 50 ‘o e pule ha tu‘i pe kuini. Ko e ta‘u hono 50 ko iá ‘oku fa‘a ‘iloa ko e ta‘u siupeli ‘o e pulé. Ko e ngaahi kātoanga ‘o e siupelí ‘oku fa‘a fakahoko nai ‘i ha ‘aho ‘e taha, ko ha uike, pe a‘u ‘o lōloa ange ai, ka ‘oku faai atu pē ‘o ngata, pea ko e fiefia mei aí ‘oku vave mo ‘ene ngalo atú.

2 Te tau sivisivi‘i ha siupeli lelei ange, ‘oku toe lelei ange ia ‘i he kātoanga ta‘u ‘e taha na‘e fakahoko ‘i he ta‘u hono 50 kotoa pē ‘i ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á. Na‘e ‘omi ‘e he Siupeli ko ia ‘i he kuonga mu‘á ha tau‘atāina ki he kakai na‘a nau tauhi iá. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ia kiate kitautolu he ‘aho ní? Koe‘uhi ‘oku fakamanatu mai ai ha fokotu‘utu‘u fakaofo kuo fai ‘e Sihova. ‘E ‘omai ai kiate kitautolu ha tau‘atāina tu‘uloa, pea ‘oku ‘osi malava ke tau ma‘u ‘aonga mei ai he taimí ni. Na‘e lea ‘a Sīsū fekau‘aki mo e tau‘atāina fakaofo ko iá.—Lau ‘a e Luke 4:16-18.

Na‘e hoko ‘a e Siupeli ‘i ‘Isilelí ko ha me‘a fakafiefia, he ko e fa‘ahinga na‘e ‘ave pōpulá na‘a nau foki ki honau fāmilí mo honau tofi‘á (Sio ki he palakalafi 3) *

3. Hangē ko ia ‘oku hā ‘i he Livitiko 25:8-12, na‘e anga-fēfē ma‘u ‘aonga ‘a e kau ‘Isilelí mei he Siupelí?

3 ‘E lava ke tau mahino‘i lelei ange ‘a e ‘uhinga ‘a Sīsū ‘i he‘ene lea fekau‘aki mo e tau‘atāiná ‘aki ‘etau ‘uluaki lāulea ki he Siupeli na‘e fokotu‘utu‘u ‘e he ‘Otuá ma‘a hono kakai ‘i he kuonga mu‘á. Na‘e tala ‘e Sihova ki he kau ‘Isilelí: “Kuo pau ke mou fakatoputapu‘i ‘a e ta‘u hono 50 pea fanongonongo ha tau‘atāina ‘i he fonuá ki he fa‘ahinga kotoa ‘oku nofo aí. ‘E hoko ia ko ha Siupeli kiate kimoutolu, pea ko e tokotaha taki taha ‘o kimoutolú te ne foki ki hono tofi‘á pea ko e tokotaha taki taha ‘o kimoutolú ‘oku totonu ke ne foki ki hono fāmilí.” (Lau ‘a e Livitiko 25:8-12.) ‘I he kupu ki mu‘á, na‘a tau lāulea ai ki he anga ‘o e ma‘u ‘aonga ‘a e kau ‘Isilelí mei he Sāpate fakauiké. Ka, na‘e anga-fēfē ‘a e ma‘u ‘aonga ‘a e kau ‘Isilelí mei he Siupelí? Sai, tau pehē pē na‘e ‘i ai ha mo‘ua lahi ‘o ha tokotaha ‘Isileli pea ko hono olá, na‘e kouna‘i ia ke fakatau atu hono kelekelé ke totongi‘aki hono mo‘uá. Lolotonga ‘a e ta‘u Siupelí, na‘e pau ke fakafoki kiate ia ‘a hono kelekelé. Ko ia ai, ko e tangatá ‘e lava ke ne “foki ki hono tofi‘á,” pea ko e tofi‘a ‘a ‘ene fānaú ‘i he kaha‘ú he‘ikai mole ia. ‘I ha tu‘unga ‘e taha, na‘e ‘i ai ha mo‘ua lahi ‘o ha tangata pea pau nai ke ne fakatau atu ha taha ‘ene fānaú—pe na‘a mo ia tonu—ke hoko ko ha pōpula ke totongi‘aki ‘a e mo‘uá. Lolotonga ‘a e ta‘u Siupelí, ko e pōpulá na‘e pau ke ne “foki ki hono fāmilí.” Ko ia na‘e ‘ikai ha taha ‘e hoko ko ha pōpula ta‘engata ‘o ta‘e‘iai ha ‘amanaki! He tokanga mo‘oni ē ko Sihova!

4-5. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau ako fekau‘aki mo e Siupeli ‘i he kuonga mu‘á?

4 Ko e hā ha toe ‘aonga ‘o e Siupelí? Na‘e fakamatala‘i ‘e Sihova: “‘Oku ‘ikai totonu ke hoko ha taha ‘i ho lotolotongá ‘o masiva, koe‘uhí ‘e tāpuaki‘i mo‘oni koe ‘e Sihova ‘i he fonua ‘oku foaki atu ‘e Sihova ko ho ‘Otuá ke ke ma‘u ko ha tofi‘á.” (Teu. 15:4) He kehe ē ko ia mei he me‘a ‘oku hoko ‘i he māmaní he ‘aho ní, ‘a ia ko e koloa‘iá ‘oku nau toe koloa‘ia ange pea koe masivá, ‘oku nau toe masiva ange!

5 ‘I he tu‘unga ko e kau Kalisitiané, ‘oku ‘ikai ke tau ‘i he malumalu ‘o e Lao ‘a Mōsesé. ‘Oku ‘uhinga ení ‘oku ‘ikai ke tau tauhi ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e Siupeli ‘i he kuonga mu‘á fekau‘aki mo hono fakatau‘atāina‘i ‘a e kau pōpulá, fakamolemole‘i ‘a e mo‘uá, pea fakafoki ‘a e kelekele tukufakaholó. (Loma 7:4; 10:4; ‘Ef. 2:15) Neongo ia, ‘oku mahu‘inga ke tau ako fekau‘aki mo e Siupelí. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhi ‘oku lava ke tau ma‘u ‘a e tau‘atāina, ‘oku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ‘a e me‘a na‘e fokotu‘u ‘e Sihova ma‘á e kau ‘Isilelí.

FANONGONONGO ‘E SĪSŪ ‘A E TAU‘ATĀINÁ

6. Ko e hā ‘oku fiema‘u ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ke fakatau‘atāina‘i mei aí?

6 Ko kitautolu kotoa ‘oku tau fiema‘u ke fakatau‘atāina‘i kitautolu koe‘uhi ‘oku tau pōpula ki he angahalá, ko ha pōpula mātu‘aki fakamamahi. Koe‘uhi ko ‘etau angahala‘iá, ‘oku tau tupu ai ‘o motu‘a, puke, pea mate. ‘Oku fakamo‘oni‘i ia ‘e he tokolahi ‘i he taimi ‘oku nau sio ai ki ha sio‘ata pe ‘alu ‘o sio ki ha toketā. ‘Oku tau toe loto-si‘i foki ‘i he‘etau fai ‘a e ngaahi angahalá. Na‘e pehē ‘e he ‘apositolo ko Paulá na‘e “taki pōpula [ia] ki he lao ‘a angahalá ‘a ia [na‘e ‘i hono] sinó.” Na‘á ne toe pehē: “He toki tangata faka‘ofa ē ka ko au! Ko hai te ne fakahaofi au mei he sino ‘okú ne fakatupunga ‘a e mate ko ení?”—Loma 7:23, 24.

7. Ko e hā na‘e tomu‘a tala ‘e ‘Aisea fekau‘aki mo e tau‘atāiná?

7 Ko e me‘a fakafiefiá, na‘e fokotu‘utu‘u ‘e he ‘Otuá ha founga ke fakahaofi pe fakatau‘atāina‘i ai kitautolu mei he angahalá. Ko Sīsū ‘a e kī ki he fakatau‘atāina ko iá. ‘I he senituli hono valu ki mu‘a ‘i Hotau Kuongá, na‘e tomu‘a tala ‘e he palōfita ko ‘Aiseá ha fakatau‘atāina ma‘ongo‘onga ‘i he kaha‘ú. Ko e fakatau‘atāina ma‘ongo‘onga ko iá te ne fakahoko ha me‘a lahi mama‘o ange ia ‘i he fakatau‘atāina ‘i he lolotonga ‘a e ta‘u Siupeli ‘i ‘Isilelí. Na‘á ne tohi: “‘Oku ‘iate au ‘a e laumālie ‘o e ‘Eiki Hau ko Sihová, koe‘uhi na‘e pani au ‘e Sihova ke u talaki ‘a e ongoongo leleí ki he kau anga-vaivaí. Na‘á ne fekau‘i mai au ke u ha‘iha‘i ‘a e kau loto-mafesí, ke u fanongonongo ha tau‘atāina ki he pōpulá.” (‘Ai. 61:1) ‘Oku ‘uhinga ‘a e kikite ko iá kia hai?

8. ‘Oku ngāue‘aki kia hai ‘a e kikite ‘a ‘Aisea fekau‘aki mo e tau‘atāiná?

8 Ko e kikite mahu‘inga ko ia fekau‘aki mo e tau‘atāiná na‘e kamata ke fakahoko ia ‘i he hili ‘a e kamata ‘e Sīsū ‘ene ngāue fakafaifekaú. ‘I he taimi na‘e ‘alu ai ‘a Sīsū ki he sinakoke ‘i hono kolo tupu‘anga ko Nāsaletí, na‘á ne lau ‘a e ngaahi lea tofu pē ko ia ‘a ‘Aiseá ki he kau Siu na‘e ‘i aí. Na‘e ngāue‘aki ‘e Sīsū kiate ia tonu ‘a e ngaahi leá ni: “‘Oku ‘iate au ‘a e laumālie ‘o Sihová, koe‘uhi na‘á ne pani au ke u talaki ‘a e ongoongo leleí ki he masivá. Na‘á ne fekau‘i mai au ke u fanongonongo ha tau‘atāina ki he pōpulá mo faka‘ā ‘a e mata ‘o e kuí, ke tuku ange atu ke tau‘atāina ‘a e fa‘ahinga ‘oku faingata‘a‘iá, ke malanga‘i ‘a e ta‘u ‘o e hōifua ‘a Sihová.” (Luke 4:16-19) Na‘e anga-fēfē hono fakahoko ‘e Sīsū ‘a e kikite ko iá?

FUOFUA FA‘AHINGA KE FAKATAU‘ATĀINA‘Í

Fanongonongo ‘e Sīsū ‘a e tau‘atāiná ‘i he sinakoke ‘i Nāsaletí (Sio ki he palakalafi 8-9)

9. Ko e hā ‘a e fa‘ahinga tau‘atāina na‘e ‘amanekina ‘e he tokolahi ‘i he taimi ‘o Sīsuú?

9 Ko e tau‘atāina na‘e tomu‘a tala ‘e ‘Aiseá pea mo ia na‘e lau ‘e Sīsuú na‘e kamata ke fakahoko ia ‘i he ‘uluaki senitulí. Na‘e fakapapau‘i eni ‘e Sīsū ‘i he‘ene fanongonongo: “Kuo fakahoko ‘i he ‘ahó ni ‘a e folofola ko eni kuo mou toki fanongo ki aí.” (Luke 4:21) Ko e tokolahi na‘a nau fanongo ki he me‘a na‘e lau ‘e Sīsuú mahalo na‘a nau ‘amanekina ha liliu fakapolitikale, ha tau‘atāina mei Loma. Na‘a nau ongo‘i nai ‘o hangē ko e ongo tangata na‘á na pehē: “Na‘a mau ‘amanaki ko e tangata ko ení ‘a e tokotaha te ne fakahaofi ‘a ‘Isilelí.” (Luke 24:13, 21) Ka ‘oku tau ‘ilo na‘e ‘ikai ekinaki ‘a Sīsū ki hono kau muimuí ke nau angatu‘u ki he ‘ioke mamafa ‘a Lomá. ‘I hono kehé, na‘á ne tala ange kiate kinautolu ke ‘oange kia “Sisa ‘a e ngaahi me‘a ‘a Sisá.” (Māt. 22:21) Ko ia na‘e anga-fēfē hono ‘omi ‘e Sīsū ‘a e fakatau‘atāiná he taimi ko iá?

10. Na‘e fakaava ‘e Sīsū ‘a e hala ki he tau‘atāina mei he hā?

10 Na‘e ha‘u ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá ke tokoni ki he kakaí ke nau ma‘u ‘a e tau‘atāiná, ‘i he founga ‘e ua. ‘Uluakí, na‘e fakaava ‘e Sīsū ‘a e hala ki he tau‘atāina mei he ngaahi tokāteline fakatupu lōmekina na‘e ako‘i ‘e he kau taki lotú. Ko e kau Siu tokolahi ‘i he taimi ko iá na‘a nau pōpula ki he talatukufakaholó mo e ngaahi tui halá. (Māt. 5:31-37; 15:1-11) Ko e fa‘ahinga na‘a nau taku ko e kau tataki fakalaumālié na‘a nau kui. ‘I hono taliteke‘i ‘a e Mīsaiá mo e fakamaama fakalaumālie na‘á ne ‘omí, na‘a nau nofo ai pē ‘i he fakapo‘ulí mo e angahalá. (Sione 9:1, 14-16, 35-41) ‘I he ngaahi akonaki totonu mo e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘a Sīsuú, na‘á ne ‘ai ai ke ‘ilo‘i ‘e he fa‘ahinga anga-vaivaí ‘a e tau‘atāina fakalaumālié.—Mk. 1:22; 2:23–3:5.

11. Ko e hā ‘a e founga hono ua na‘e tokonaki mai ai ‘e Sīsū ‘a e tau‘atāiná?

11 Ko e founga hono ua na‘e tokonaki mai ai ‘e Sīsū ‘a e tau‘atāiná na‘e kau ki ai ‘a hono fakatau‘atāina‘i ‘a e tangatá mei he pōpula ki he angahala tukufakaholó. Makatu‘unga ‘i he feilaulau ‘a Sīsuú, ‘e lava ke fakamolemole‘i ai ‘e he ‘Otuá ‘a e angahala ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau fakahāhā ‘a e tuí pea tali ‘a e huhu‘i na‘á Ne tokonakí. (Hep. 10:12-18) Na‘e pehē ‘e Sīsū: “Kapau ‘oku fakatau‘atāina‘i kimoutolu ‘e he Fohá, te mou tau‘atāina mo‘oni.” (Sione 8:36) Ko e tau‘atāina ko iá na‘e mātu‘aki lahi ange ia ‘i he me‘a na‘e lava ke ma‘u ‘i he lolotonga ‘a e ta‘u Siupeli ‘i ‘Isilelí! Ko e fakatātaá, ko ha tangata na‘e fakatau‘atāina‘i lolotonga ‘a e Siupelí te ne toe hoko nai ko ha pōpula, pea ‘i ha tu‘unga, ‘e faai atu pē ‘o ne mate.

12. Ko hai ‘a e fuofua fa‘ahinga ke ma‘u ‘aonga mei he tau‘atāina na‘e fanongonongo ‘e Sīsuú?

12 ‘I he ‘aho ‘o e Penitekosi 33 T.S., na‘e pani ‘e Sihova ‘aki ‘a e laumālie mā‘oni‘oní ‘a e kau ‘apositoló mo e kau tangata mo e kau fefine faitōnunga kehe. Na‘á ne ohi kinautolu ko hono ngaahi foha koe‘uhi ‘i he kaha‘ú ‘e fokotu‘u hake kinautolu ki hēvani ke pule fakataha mo Sīsū. (Loma 8:2, 15-17) Ko kinautolu ‘a e fuofua fa‘ahinga ke ma‘u ‘aonga mei he tau‘atāina na‘e fanongonongo ‘e Sīsū ‘i he sinakoke ‘i Nāsaletí. Ko e kau tangata mo e kau fefine ko iá na‘e ‘ikai ke nau toe pōpula ki he ngaahi akonaki loi mo e ngaahi tō‘onga ta‘efakatohitapu ‘a e kau taki lotu Siú. Na‘e toe lau ‘e he ‘Otuá kinautolu kuo nau tau‘atāina mei he ngaahi nunu‘a fakatupu mate ‘a e angahalá. Ko e Siupeli fakaefakatātā na‘e kamata ‘i hono pani ‘o e kau muimui ‘o Kalaisí ‘i he 33 T.S. ‘e ngata ia ‘i he faka‘osinga ‘o e Pule Ta‘u ‘e Afe ‘a Sīsuú. Ko e hā ‘e fakahoko ‘i he taimí ni ‘o a‘u ki he taimi ko iá?

FAKATAU‘ATĀINA‘I MO HA LAUI MILIONA KEHE

13-14. Ko hai ‘e lava ke ma‘u ‘aonga mei he tau‘atāina na‘e fanongonongo ‘e Sīsuú, tuku kehe ‘a e kau Kalisitiane paní?

13 ‘I he ‘ahó ni, ko e kakai loto-mo‘oni ‘e laui miliona mei he ngaahi pule‘angá kotoa ‘oku nau kau ‘i he ‘fanga sipi kehé.’ (Sione 10:16) Kuo ‘ikai ke ui kinautolu ‘e he ‘Otuá ke nau pule ‘i hēvani mo Sīsū. ‘I hono kehé, ‘oku nau ma‘u ha ‘amanaki makatu‘unga ‘i he Tohi Tapú ke mo‘ui ta‘engata ‘i he māmaní. Ko ho‘o ‘amanakí ia?

14 Na‘a mo e taimí ni ‘okú ke ma‘u ‘a e ngaahi ‘aonga ‘e ni‘ihi ‘a ia ‘oku ma‘u ‘e he fa‘ahinga te nau hoko ko e konga ‘o e Pule‘anga fakahēvani ‘o e ‘Otuá. ‘I ho‘o tui ki he ta‘ata‘a ‘o Sīsū na‘e lilingí, ‘e lava ke ke kole ki ha fakamolemole ki ho‘o ngaahi angahalá. ‘Oku iku atu ia ki ha tu‘unga lelei mo e ‘Otuá pea mo ha konisēnisi lelei ‘i hono ‘aó. (‘Ef. 1:7; Fkh. 7:14, 15) Fakakaukau atu foki ki he ngaahi tāpuaki ‘okú ke fiefia ai koe‘uhi kuo fakatau‘atāina‘i koe mei he ngaahi tui ta‘efakatohitapú. Na‘e pehē ‘e Sīsū: “Te mou ‘ilo ‘a e mo‘oní, pea ‘e fakatau‘atāina‘i kimoutolu ‘e he mo‘oní.” (Sione 8:32) He fakafiefia ē ko ha tau‘atāina pehē!

15. Ko e hā ‘a e tau‘atāina mo e ngaahi tāpuaki ‘oku lava ke tau ‘amanaki ki ai ‘i he kaha‘ú?

15 ‘Oku lava ke ke ‘amanaki ki ha tau‘atāina lahi ange ‘e hoko mai. ‘I he kaha‘u ofi maí, ‘e ngāue vave ‘a Sīsū ke to‘o atu ‘a e lotu loí mo e ngaahi tu‘unga-pule fakamele‘i fakaetangatá. ‘E malu‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e “fu‘u kakai lahi” ‘oku tauhi kiate iá, pea te ne faka‘atā leva kinautolu ke fiefia ‘i he ngaahi tāpuaki ‘i he palataisi he māmaní. (Fkh. 7:9, 14) ‘E fokotu‘u mai ha fu‘u kakai tokolahi pea te nau ma‘u ‘a e faingamālie ke fakatau‘atāina‘i mei he kotoa ‘o e ngaahi nunu‘a ‘a e angahala ‘a ‘Ātamá.—Ngā. 24:15.

16. Ko e hā ‘a e tau‘atāina ma‘ongo‘onga ‘oku fakatatali mai ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá?

16 Lolotonga ‘a e Pule Ta‘u ‘e Afe ‘a Sīsuú, ko ia mo hono kaungāpulé te nau tokoni ke ‘ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke nau hoko ‘o haohaoa fakaesino pea mo‘ui lelei fakalaumālie. Ko e taimi ‘o e fakafo‘ou mo e fakatau‘atāina ko ení ‘e hangē ia ko e Siupeli ‘i ‘Isilelí. ‘E ‘uhinga ení ko e fa‘ahinga kotoa ‘i he māmaní ‘oku nau tauhi mateaki kia Sihová te nau haohaoa, ‘o tau‘atāina mei he angahalá.

‘I he māmani fo‘oú, te tau fiefia ‘i hono fai ‘a e ngāue ‘aonga mo fakafiemālie (Sio ki he palakalafi 17)

17. Ko e hā ‘oku tomu‘a tala ‘i he ‘Aisea 65:21-23 fekau‘aki mo e kakai ‘a e ‘Otuá? (Sio ki he tā ‘i he takafí.)

17 Ko ha fakamatala fakaekikite fekau‘aki mo e mo‘ui ‘i he māmaní ‘oku ma‘u ia ‘i he ‘Aisea 65:21-23. (Lau.) Ko e mo‘ui ko iá ‘oku ‘ikai ko ha mo‘ui fakapikopiko. ‘I hono kehé, ‘oku fakahaa‘i ‘i he Tohi Tapú ko e kakai ‘a e ‘Otuá ‘i he taimi ko iá te nau fai ha ngāue ‘aonga mo mohu ‘uhinga. ‘I he ngata‘anga ‘o e vaha‘a taimi ko iá, ‘oku lava ke tau fakapapau‘i “ko e ngaahi me‘a fakatupú ‘e fakatau‘atāina‘i foki mei he pōpula ki he ‘auhá pea nau ma‘u ‘a e tau‘atāina lāngilangi‘ia ‘a e fānau ‘a e ‘Otuá.”—Loma 8:21.

18. Ko e hā ‘oku lava ai ke tau tui te tau ma‘u ha kaha‘u fisifisimu‘á?

18 Hangē pē ko ia na‘e fokotu‘utu‘u ‘e Sihova ma‘á e kau ‘Isilelí ke ‘ai ke mafamafatatau ‘a e ngāué mo e mālōloó, te ne fai pehē pē ki he‘ene kakaí ‘i he Pule Ta‘u ‘e Afe ‘a Kalaisi ‘oku teu ke hoko maí. ‘E ‘i ai mo‘oni ‘a e taimi ki he ngaahi ngāue fakalaumālie. Ko e lotu ki he ‘Otuá ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ki he fiefiá ‘i he ‘ahó ni, pea ‘e pehē pē ‘i he māmani fo‘oú. ‘Io, ‘oku tau ma‘u ‘a e ‘uhinga lelei ke fiefia ‘i he ngāue lelei mo e ngāue fakalaumālie ‘oku lava ke tau ‘amanaki atu ki ai ‘i he taimi ‘e ma‘u ai ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘oku tuí ‘a e mo‘ui ‘i he Pule Ta‘u ‘e Afe ‘a Kalaisí.

HIVA 54 Kuo Pau Ke Tau Ma‘u ‘a e Tuí

^ pal. 5 Na‘e tokonaki ‘e Sihova ha fokotu‘utu‘u makehe ki he tau‘atāiná, ke fakahoko ‘i ‘Isileli ‘o e kuonga mu‘á. Ko e Siupelí. Ko e kau Kalisitiané ‘oku ‘ikai ke nau ‘i he malumalu ‘o e Lao ‘a Mōsesé; neongo ia, ko e Siupelí ‘oku ‘i ai hono ‘uhinga kiate kitautolu. ‘I he kupu ko ení, te tau sio ai ki he anga hono fakamanatu mai ‘e he Siupeli ‘i he kuonga mu‘á ha tokonaki kuo fai ‘e Sihova ma‘a kitautolu pea mo e founga ‘e lava ke tau ma‘u ‘aonga ai mei aí.

^ pal. 61 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: ‘I he Siupelí, ko e kau tangata na‘e ‘ave pōpulá na‘e fakatau‘atāina‘i pea lava ke nau foki ki honau fāmilí mo honau tofi‘á.