Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 49

Toetu‘ú​—Ko ha ‘Amanaki Papau!

Toetu‘ú​—Ko ha ‘Amanaki Papau!

“‘Oku ou ma‘u ‘a e ‘amanaki ki he ‘Otuá . . . ‘e ‘i ai ‘a e toetu‘u.”​—NGĀ. 24:15.

HIVA 12 Tala‘ofa ko e Mo‘ui Ta‘engata

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. Ko e hā ‘a e ‘amanaki fakaofo ‘oku ma‘u ‘e he kau lotu mo‘oní?

KO E ‘amanakí ‘oku mātu‘aki mahu‘inga. Ko e ‘amanaki ‘a e kakai ‘e ni‘ihi ‘oku fakatefito ‘i hono ma‘u ha nofo mali lavame‘a, ‘ohake ha fānau mo‘ui lelei pe ko e fakaakeake mei ha puke lahi. Ko kitautolu Kalisitiané ‘oku tau faka‘amua nai ‘a e ngaahi me‘a tatau. Ka ko e ‘amanaki ‘oku tau koloa‘aki lahi tahá ‘oku mahulu atu ia ai; ‘oku kau ki ai hotau kaha‘u tu‘uloá pehē ki he kaha‘u hotau ngaahi ‘ofa‘anga kuo maté.

2 Na‘e pehē ‘e he ‘apositolo ko Paulá: “‘Oku ou ma‘u ‘a e ‘amanaki ki he ‘Otuá . . . ‘e ‘i ai ‘a e toetu‘u fakatou‘osi ‘a e mā‘oni‘oní mo e ta‘emā‘oni‘oní.” (Ngā. 24:15) Na‘e ‘ikai ko Paula ‘a e tokotaha ke ne fuofua lave fekau‘aki mo e ‘amanaki ‘o e toetu‘ú. Na‘e lave foki ki ai ‘a e pēteliake ko Siopé. Na‘á ne tuipau ‘e manatua ia ‘e he ‘Otuá pea toe fokotu‘u hake ia.​—Siope 14:7-10, 12-15.

3. Ko e hā ‘e lava ai ke tau ma‘u ‘aonga mei he 1 Kolinitō vahe 15?

3 “Ko e toetu‘u ‘a e kau maté” ko e konga ia ‘o e “ngaahi akonaki,” pe “tokāteline tefito” ‘a e kau Kalisitiané. (Hep. 6:1, 2) Ko e fakamatala ‘a Paula ki he toetu‘ú ‘oku hiki ia ‘i he 1 Kolinitō vahe 15. Ko e me‘a na‘á ne tohí kuo pau pē na‘á ne langa hake ‘a e kau Kalisitiane ‘i he ‘uluaki senitulí. Pea te ne langa hake kitautolu pea ‘ai ke mālohi ‘a e ‘amanaki kuo fuoloa nai ‘etau ma‘ú.

4. Ko e hā ‘a e kī ki he‘etau ‘amanaki ki hotau ngaahi ‘ofa‘anga kuo maté?

4 Ko e toetu‘u ‘a Sīsū Kalaisí ko e kī ia ki he‘etau ‘amanaki ki hotau ngaahi ‘ofa‘anga kuo maté. Na‘e hoko ia ko e konga ‘o e “ongoongo lelei” na‘e talaki ‘e Paula ki he kau Kolinitoó. (1 Kol. 15:1, 2) Ko hono mo‘oní, na‘á ne pehē kapau he‘ikai tui ha Kalisitiane ki he toetu‘u ko iá, ko ‘ene tuí ‘e ta‘e‘aonga. (1 Kol. 15:17) Ko e tui ki he toetu‘u ‘a Sīsuú ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ki he‘etau ‘amanaki faka-Kalisitiané.

5-6. Ko e hā ‘a e ‘uhinga kiate kitautolu ‘a e ngaahi lea ‘i he 1 Kolinitō 15:3, 4?

5 ‘I he kamata ‘o e fakamatala ‘a Paula ki he toetu‘ú, na‘á ne ‘ohake ai ha mo‘oni‘i me‘a ‘e tolu. (1) Na‘e “pekia ‘a Kalaisi koe‘uhi ko ‘etau ngaahi angahalá.” (2) “Na‘e telio ia.” (3) “Na‘e fokotu‘u hake ia ‘i he ‘aho hono tolú ‘o fakatatau ki he Folofolá.”​—Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:3, 4.

6 Ko e hā ‘a e ‘uhinga kiate kitautolu ‘a e pekia, telio mo e toetu‘u ‘a Sīsuú? Na‘e tomu‘a tala ‘e he palōfita ko ‘Aiseá ko e Mīsaiá ‘e “tu‘usi ia mei he fonua ‘o e kau mo‘uí” pea “foaki kiate ia ha tanu‘anga ‘i he tanu‘anga ‘o e kau fulikivanú.” Neongo ia, na‘e kau ki ai ‘a e me‘a lahi ange. Na‘e toe pehē ‘e ‘Aisea ko e Mīsaiá te ne “‘ave ‘a e angahala ‘a e kakai tokolahi.” Na‘e fai eni ‘e Sīsū fakafou ‘i he huhu‘í. (‘Ai. 53:8, 9, 12; Māt. 20:28; Loma 5:8) Ko ia ko e pekia, telio mo e toetu‘u ‘a Sīsuú ‘oku tokonaki mai ai ha makatu‘unga fefeka ki he‘etau ‘amanaki ke fakatau‘atāina‘i mei he angahalá mo e maté pea toe fakataha mo hotau ngaahi ‘ofa‘anga kuo maté.

FAKAPAPAU‘I ‘E HE KAU FAKAMO‘ONI TOKOLAHI

7-8. Ko e hā ‘oku tokoni ki he kau Kalisitiané ke fakapapau‘i na‘e toetu‘u ‘a Sīsuú?

7 Ko ‘etau ‘amanaki ki he toetu‘ú ‘oku fehoanaki ia mo e toetu‘u ‘a Sīsuú, ko ia ‘oku fiema‘u ke tau tuipau na‘e toetu‘u ‘a Sīsū. Ko e hā ‘e lava ke tau fakapapau‘i ai na‘e toe fokotu‘u mai ‘e Sihova ‘a Sīsuú?

8 Na‘e tokolahi ‘a e kau fakamo‘oni sio tonu na‘a nau fakapapau‘i na‘e toetu‘u ‘a Sīsū. (1 Kol. 15:5-7) Ko e fuofua fakamo‘oni na‘e lave ki ai ‘a Paulá ko e ‘apositolo ko Pitá (Kīfasi). Na‘e fakapapau‘i ‘e ha kulupu ‘o e kau ākongá na‘e sio ‘a Pita kia Sīsū na‘e toetu‘ú. (Luke 24:33, 34) ‘Ikai ko ia pē, ko e “toko Hongofulu-mā-uá,” ‘a e kau ‘apositoló, na‘a nau sio kia Sīsū hili hono fokotu‘u hake iá. Pea na‘e “hā [‘a Kalaisi] ki he fanga tokoua ‘e toko 500 tupu ‘i he fo‘i taimi pē ‘e taha,” mahalo ‘i he fakatahataha fakafiefia ‘i Kāleli ‘oku lave ki ai ‘i he Mātiu 28:16-20. Ko Sīsū na‘á ne toe “hā kia Sēmisi,” ‘oku ngalingali ko e tokoua fa‘ē taha ‘o Sīsuú, ‘a ia ‘i he kamatá na‘e ‘ikai ke ne tui kia Sīsū ko e Mīsaiá. (Sione 7:5) Hili ‘a e sio kia Sīsū na‘e toetu‘ú, na‘e tuipau ai ‘a Sēmisi. Ko e me‘a ‘oku fakatupu tokangá, ‘i he 55 T.S. nai ‘i hono hiki ‘e Paula ‘a e tohi ko ení, ko e tokolahi ‘o e kau fakamo‘oni sio tonu ‘i he toetu‘ú na‘a nau kei mo‘ui, ko ia ko ha taha pē na‘e veiveiua na‘e lava ke ne talanoa ki he kau fakamo‘oni alafalala‘anga ko ení.

9. ‘I he‘etau lau ‘a e Ngāue 9:3-5, na‘e lava fēfē ke toe tānaki atu ‘e Paula ha fakamo‘oni fekau‘aki mo e toetu‘u ‘a Sīsuú?

9 Ki mui ai, na‘e hā ‘a Sīsū kia Paula. (1 Kol. 15:8) Ko Paula (Saula) na‘á ne fononga atu ki Tāmasikusi ‘i he taimi na‘á ne fanongo ai ki he le‘o ‘o Sīsū na‘e toetu‘ú pea mamata kiate ia ‘i ha vīsone ‘i he lāngilangi fakahēvaní. (Lau ‘a e Ngāue 9:3-5.) Ko e hokosia ‘a Paulá na‘e toe tānaki atu ia ki he fakamo‘oni ko e toetu‘u ‘a Sīsuú ‘oku ‘ikai ko ha talatupu‘a.​—Ngā. 26:12-15.

10. Ko e hā na‘e fai ‘e Paula ‘i he‘ene tuipau na‘e fokotu‘u hake ‘a Sīsū mei he maté?

10 Ko e fakamo‘oni ‘a Paulá ‘e mātu‘aki fakatupu tokanga ki he ni‘ihi koe‘uhi na‘á ne fakatanga‘i ‘a e kau Kalisitiané ‘i ha taimi. ‘I he tuipau pē ‘a Paula na‘e fokotu‘u hake ‘a Sīsuú, na‘á ne fakaongosia ke fakatuipau‘i ‘a e mo‘oni ko ení ki he ni‘ihi kehé. Na‘á ne kātekina ‘a e haha, tuku pōpula mo e vaka tūkia ‘i he‘ene fakamafola ‘a e mo‘oni ko Sīsū na‘e pekia ka na‘á ne toe mo‘ui. (1 Kol. 15:9-11; 2 Kol. 11:23-27) Na‘e fakapapau‘i mo‘oni ‘e Paula ko Sīsū na‘e fokotu‘u hake mei he pekiá pea na‘á ne loto-lelei ke mate ‘i hono taukapo‘i ‘ene tuí. ‘Ikai ‘oku fakatuipau‘i koe ‘e he fakamo‘oni ko ení na‘e fokotu‘u hake ‘a Sīsū mei he maté? Pea ‘ikai ‘oku fakaivimālohi‘i ai ho‘o tui ki he toetu‘ú?

FAKATONUTONU ‘A E FAKAKAUKAU HALA

11. Ko e hā nai ‘a e ‘uhinga na‘e ma‘u ai ‘e he ni‘ihi ‘i Kolinitō ‘a e fakakaukau hala fekau‘aki mo e toetu‘ú?

11 Ko e ni‘ihi ‘i he kolo Kalisi ko Kolinitoó na‘a nau ma‘u ‘a e fakakaukau hala fekau‘aki mo e toetu‘ú, ‘o a‘u ‘o nau pehē “‘oku ‘ikai ha toetu‘u ‘a e maté.” Ko e hā hono ‘uhingá? (1 Kol. 15:12) Ko e kau filōsefa ‘i ha kolo Kalisi ‘e taha, ko ‘Atenisi, na‘a nau luma‘i ‘a e fakakaukau ko ia na‘e toetu‘u ‘a Sīsuú. Ko e fakakaukau peheé na‘e uesia nai ai ‘a e ni‘ihi ‘i Kolinitō. (Ngā. 17:18, 31, 32) Ko e ni‘ihi na‘a nau fakakaukau nai ki he toetu‘ú ‘i ha ‘uhinga fakaefakatātā, ‘o pehē ko ha tokotaha ki mu‘á na‘á ne “mate” ‘i he angahalá ka kuó ne toe “mo‘ui” ‘i he hoko ko ha Kalisitiane. Pe ko e hā pē ‘enau faka‘uhingá, ko hono faka‘ikai‘i ‘a e toetu‘ú na‘e ‘uhinga iá ko ‘enau tuí na‘e ta‘e‘aonga. Kapau na‘e ‘ikai ke fokotu‘u hake ‘e he ‘Otuá ‘a Sīsū, na‘e ‘ikai ha huhu‘i na‘e totongi pea na‘e kei angahala pē ‘a e taha kotoa. Ko ia ko e fa‘ahinga na‘a nau taliteke‘i ‘a e toetu‘ú na‘e ‘ikai ha‘anau ‘amanaki papau.​—1 Kol. 15:13-19; Hep. 9:12, 14.

12. ‘I he fekau‘aki mo e 1 Pita 3:18, 22, na‘e anga-fēfē ‘a e kehe ‘a e toetu‘u ‘a Sīsuú mei he ngaahi toetu‘u ki mu‘a ange aí?

12 Na‘e ‘ilo‘i tonu ‘e Paula na‘e “‘osi fokotu‘u hake ‘a Kalaisi mei he maté.” Ko e toetu‘u ko iá na‘e mā‘olunga ange ia ‘i he toetu‘u ‘a e fa‘ahinga na‘e fokotu‘u mai ki mu‘a ange ke mo‘ui ‘i he māmaní pea nau toe mate. Na‘e pehē ‘e Paula ko Sīsū “ko e ‘uluaki fua ia ‘i he fa‘ahinga kuo mohe ‘i he maté.” ‘I he ‘uhinga fē na‘e hoko ai ‘a Sīsū ko e ‘uluaki fuá? Ko ia ‘a e ‘uluaki tokotaha ke fokotu‘u ko ha me‘amo‘ui laumālie pea ko e ‘uluaki tokotaha ia ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá ke ‘alu hake ki hēvaní.​—1 Kol. 15:20; Ngā. 26:23; lau ‘a e 1 Pita 3:18, 22.

KO E FA‘AHINGA “‘E TOETU‘U”

13. Ko e hā ‘a e kehekehe ‘ia ‘Ātama mo Sīsū na‘e lave ki ai ‘a Paulá?

13 ‘E lava fēfē ke toetu‘u mai ‘a e laui miliona ‘i he mate ‘a e tangata pē ‘e taha? ‘Oku ‘omai ‘e Paula ha tali mahino ki he fehu‘i ko iá. ‘Okú ne lave ki he kehekehe ‘i he me‘a na‘e ‘omai ‘e ‘Ātama ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá mo e me‘a ‘oku malava fakafou ‘ia Kalaisí. ‘I he fekau‘aki mo ‘Ātamá, na‘e tohi ‘e Paula: “Na‘e fou mai ‘a e maté ‘i ha tangata.” ‘I he faiangahala ‘a ‘Ātamá, na‘á ne ‘omai ai ‘a e fakatamaki kiate ia mo hono hakó. ‘Oku tau kei ongo‘i pē ‘a e nunu‘a fakamamahi ‘o ‘ene talangata‘á. He kehe ē ko e ola ‘oku malava ke tau ma‘u koe‘uhi ko hono fokotu‘u hake ‘e he ‘Otuá hono ‘Aló! “Ko e toetu‘u ‘a e maté ‘oku toe fou mai ia ‘i ha tangata,” ko Sīsū. “‘Oku mate kotoa pē koe‘uhi ko ‘Ātama,” ko e faka‘uhinga ia ‘a Paulá, “pehē foki ‘e toetu‘u kotoa pē koe‘uhi ko Kalaisi.”​—1 Kol. 15:21, 22.

14. ‘E fokotu‘u mai ‘a ‘Ātama? Fakamatala‘i.

14 Ko e hā na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Paula ‘i he‘ene pehē “‘oku mate kotoa pē koe‘uhi ko ‘Ātama”? Na‘e fakakaukau ‘a Paula ki he hako ‘o ‘Ātamá, ‘a ia na‘a nau ma‘u tukufakaholo ‘a e angahalá mo e ta‘ehaohaoá meia ‘Ātama pea ko ia ai te nau mate. (Loma 5:12) Ko ‘Ātama he‘ikai ke kau ‘i he fa‘ahinga “‘e toetu‘u.” Ko e huhu‘i ‘a Kalaisí ‘oku ‘ikai ‘ufi‘ufi ai ‘a e angahala ‘a ‘Ātamá, he ko ha tangata haohaoa ia na‘á ne talangata‘a loto-lelei ki he ‘Otuá. Ko e ola ‘o e talangata‘a ‘a ‘Ātamá ‘oku tatau pē mo e me‘a ‘e hoko ki he fa‘ahinga ‘e fakamāu‘i ‘e he “Foha ‘o e tangatá” “ko e fanga kosí” ‘a ia ‘e “tu‘usi ta‘engata.”​—Māt. 25:31-33, 46; Hep. 5:9.

Ko Sīsū ‘a e ‘uluaki ‘i he tokolahi ke fokotu‘u hake ke mo‘ui ‘i hēvani (Sio ki he palakalafi 15-16) *

15. Ko hai ‘oku kau ‘i he “kotoa” ‘e “toetu‘u”?

15 Fakatokanga‘i na‘e pehē ‘e Paula “‘e toetu‘u kotoa pē koe‘uhi ko Kalaisi.” (1 Kol. 15:22) Na‘e fai ‘e Paula ‘a e tohi ko ení ki he kau Kalisitiane pani ‘i Kolinitoó, ‘a ia ‘e fokotu‘u hake ki hēvani. Ko e kau Kalisitiane ko iá na‘e “fakatoputapu‘i ‘o fā‘ūtaha mo Kalaisi Sīsuú, ‘a ia kuo ui ke hoko ko e kakai tapu.” Pea na‘e lave ‘a Paula ki he “fa‘ahinga . . . ko ia kuo nau mohe ‘i he maté ‘i he fā‘ūtaha mo Kalaisí.” (1 Kol. 1:2; 15:18; 2 Kol. 5:17) ‘I ha tohi fakamānava‘i ‘e taha, na‘e tohi ‘e Paula ko e fa‘ahinga ko ia ‘oku nau “mate hangē ko [Sīsuú]” te nau “toetu‘u foki hangē ko iá, pea ‘i he ongo foungá ni ‘oku tau fā‘ūtaha ai mo ia.” (Loma 6:3-5) Na‘e fokotu‘u hake ‘a Sīsū ko ha laumālie pea ‘alu hake ki hēvani. Ko ia ko e me‘a tofu pē ia ‘e hoko ki he kotoa ‘oku “fā‘ūtaha mo Kalaisí,” ‘a ia, ko e kotoa ia ‘o e kau Kalisitiane kuo pani ‘e he laumālié.

16. Ko e hā na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Paula ‘i hono ui ‘a Sīsū “ko e ‘uluaki fua”?

16 Na‘e tohi ‘e Paula ko Kalaisi na‘e fokotu‘u hake “ko e ‘uluaki fua ia ‘i he fa‘ahinga kuo mohe ‘i he maté.” Manatu‘i ko e ni‘ihi kehe, hangē ko Lāsalosi, na‘e fokotu‘u mai ke mo‘ui he māmaní, ka ko Sīsū ‘a e ‘uluaki tokotaha na‘e fokotu‘u mei he maté ko ha laumālie pea ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá. ‘E lava ke fakahoa ia ki he ‘uluaki fua ‘o e utu-ta‘u na‘e foaki ‘e he kau ‘Isilelí ki he ‘Otuá. ‘Ikai ko ia pē, ‘i hono ui ‘a Sīsū “ko e ‘uluaki fua,” na‘e ‘uhinga ‘a Paula ‘e ‘i ai ‘a e ni‘ihi kehe ki mui ai ‘e fokotu‘u hake mei he maté ke mo‘ui ‘i hēvani. Ko e kau ‘apositolo mo e ni‘ihi kehe ‘oku “fā‘ūtaha mo Kalaisí” te nau hangē ko Sīsuú. ‘I he taimi kotofá, te nau hokosia ha toetu‘u meimei tatau mo Sīsuú.

17. Ko fē ‘a e taimi na‘e ma‘u ai ‘e he fa‘ahinga ‘oku “fā‘ūtaha mo Kalaisí” honau pale fakahēvaní?

17 Ko e toetu‘u ki hēvani ‘a e fa‘ahinga ‘oku “fā‘ūtaha mo Kalaisí” na‘e te‘eki ke kamata ia ‘i he taimi na‘e tohi ai ‘a Paula ki he kau Kolinitoó. ‘I hono kehé, na‘e tuhu ‘a Paula ki ha taimi ‘i he kaha‘ú: “Ko e tokotaha taki taha ‘i hono fakahokohoko totonu: Ko Kalaisi ‘a e ‘uluaki fuá, hili iá ko e fa‘ahinga ‘oku ‘o e Kalaisí ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i hení.” (1 Kol. 15:23; 1 Tes. 4:15, 16) ‘I he ‘ahó ni ‘oku tau mo‘ui ‘i he lolotonga ‘o e ‘‘i heni’ ‘a Kalaisi na‘e tomu‘a talá. ‘Io, ko e kau ‘apositolo mo e ni‘ihi ‘o e kau Kalisitiane pani ‘e he laumālié na‘a nau maté na‘e pau ke nau tatali ki he ‘i heni ‘a Kalaisí ke ma‘u honau pale fakahēvaní pea toetu‘u hangē ko Sīsuú ‘o “fā‘ūtaha ai mo ia.”

‘OKÚ KE MA‘U HA ‘AMANAKI PAPAU!

18. (a) Ko e hā ‘e lava ke tau pehē ai ‘e ‘i ai ha toetu‘u ‘e taha hili ‘a e toetu‘u ki hēvaní? (e) Hangē ko ia ‘oku fakahaa‘i ‘i he 1 Kolinitō 15:24-26, ko e hā ‘e hoko ‘i hēvaní?

18 Kae fēfē ‘a e kau Kalisitiane mateaki kotoa ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ‘amanaki ‘o e mo‘ui ‘i hēvani mo Kalaisí? ‘Oku nau ma‘u foki ‘a e ‘amanaki ki ha toetu‘u. ‘Oku pehē ‘i he Tohi Tapú ko Paula mo e ni‘ihi kehe ‘oku nau ‘alu ki hēvaní ‘oku nau kau ‘i ha “‘uluaki toetu‘u mei he maté.” (Fil. 3:11) ‘Ikai ‘oku fakahaa‘i ai ‘e ‘i ai ha toetu‘u ‘e taha? ‘E fehoanaki ia mo e me‘a na‘e lea‘aki ‘e Siope fekau‘aki mo hono kaha‘ú. (Siope 14:15) “Ko e fa‘ahinga ‘oku ‘o e Kalaisí ‘i he lolotonga ‘o ‘ene ‘i hení” te nau ‘i hēvani mo Sīsū ‘i he taimi te ne fakaka‘anga ai ‘a e founga-pule kotoa pē mo e mafai pea mo e mālohi kotoa pē. Na‘a mo e “maté, hotau fili faka‘osí,” ‘e to‘o ‘osi atu. Ko hono mo‘oní, ko e mate tukufakaholó he‘ikai te ne toe uesia ‘a e fa‘ahinga ‘e fokotu‘u hake ki hēvaní. Kae fēfē ‘a e ni‘ihi kehé?​—Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:24-26.

19. Ko e hā ‘oku lava ke ‘amanekina ‘e he fa‘ahinga ‘oku nau ‘amanaki ke mo‘ui he māmaní?

19 Ko e hā ‘oku lava ke ‘amanekina ‘e he fa‘ahinga ‘oku nau ‘amanaki ke mo‘ui he māmaní? ‘Oku lava ke nau ma‘u ‘a e ‘amanaki mei he lea ‘a Paulá: “‘Oku ou ma‘u ‘a e ‘amanaki . . . ‘e ‘i ai ‘a e toetu‘u fakatou‘osi ‘a e mā‘oni‘oní mo e ta‘emā‘oni‘oní.” (Ngā. 24:15) ‘Oku hā mahino, he‘ikai lava ha tokotaha ta‘emā‘oni‘oni ‘o hū ki hēvani, ko ia ‘oku tuhu ‘a e ngaahi lea ko iá ki ha toetu‘u ‘i he kaha‘ú ‘i he māmaní.

Ko e falala ki he toetu‘ú ‘oku tau fakatu‘otu‘a atu ai ki he kaha‘ú ‘i he tuipau (Sio ki he palakalafi 20) *

20. Kuo anga-fēfē hono ‘ai ke mālohi ho‘o ‘amanakí?

20 ‘Oku ‘ikai ha veiveiua, “‘e ‘i ai ‘a e toetu‘u”! Ko e fa‘ahinga ko ia ‘e fokotu‘u mai ke mo‘ui ‘i he māmaní te nau ma‘u ‘a e ‘amanaki ke mo‘ui ta‘engata ‘i heni. ‘E lava ke ke falala ki he tala‘ofa ko iá. Ko e ‘amanaki ko iá ‘oku lava ke ne ‘oatu ‘a e fakafiemālie ‘i ho‘o fakakaukau atu ki ho ngaahi ‘ofa‘anga kuo maté. ‘E fokotu‘u hake kinautolu mei he maté ‘i he lolotonga ‘a e pule ‘a Kalaisi mo e ni‘ihi kehe “ko e ngaahi tu‘i . . . ‘i he ta‘u ‘e 1,000.” (Fkh. 20:6) ‘E lava foki ke ke tauhi ma‘u ‘a e ‘amanaki papau kapau te ke mate ki mu‘a ke kamata ‘a e Ta‘u ‘e Taha Afé, ko ho kaha‘ú ‘oku papau. Ko e ‘amanaki ko ení “‘oku ‘ikai iku ia ki he loto-mamahi.” (Loma 5:5) ‘E lava ke ne ‘ai koe ke ke mālohi he taimí ni pea tokoni ki ho‘o fiefia ‘i he tauhi ki he ‘Otuá. Ka ‘oku ‘i ai ‘a e me‘a lahi ange ‘e lava ke tau ako mei he 1 Kolinitō vahe 15, hangē ko ia ‘e fakahaa‘i ‘i he kupu hono hokó.

HIVA 55 Mo‘ui Ta‘engatá​—Kuo Hoko!

^ pal. 5 Ko e 1 Kolinitō vahe 15 ‘oku fakahangataha ki he toetu‘ú. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai kiate kitautolu ‘a e akonaki ko iá, pea ko e hā ‘oku lava ke tau tuipau ai na‘e toetu‘u ‘a Sīsuú? ‘E tali eni ‘i he kupu ko ení mo e ngaahi fehu‘i mahu‘inga kehe fekau‘aki mo e toetu‘ú.

^ pal. 56 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko Sīsū ‘a e ‘uluaki tokotaha ke ‘ohake ki hēvaní. (Ngā. 1:9) Ko e ni‘ihi ‘i he‘ene kau ākongá te nau kau fakataha mo iá ko Tōmasi, Sēmisi, Litia, Sione, Mele mo Paula.

^ pal. 58 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko ha tokoua kuo mole ‘a hono uaifi ‘ofa‘angá ‘i he maté, ‘a ia na‘á na ngāue fuoloa fakataha. ‘Okú ne falala ‘e toetu‘u hono uaifí, pea ‘okú ne hokohoko atu ke tauhi mateaki kia Sihova.