Fekumi ki ha Mo‘ui Fuoloa Ange
“Kuó u mamata ‘i he ngāue kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he ngaahi foha ‘o e tangatá ke fakafemo‘uekina‘i ai pē kinautolú. Kuó ne ngaohi ‘a e me‘a kotoa pē ke faka‘ofo‘ofa ‘i hono taimí. Kuo a‘u ‘o ne ‘ai ‘a ‘itāniti ki honau lotó.”—Tangata Malanga 3:10, 11.
KO E lea ko ia ‘a e tu‘i poto ko Solomoné ‘okú ne fakamatala‘i mo‘oni ai ‘a e ongo‘i ‘a e tangatá ki he mo‘uí. Mahalo nai koe‘uhi ‘oku fuonounou pē ‘a e mo‘uí pea ‘ikai ala lava kalofi ‘a e maté, pea ‘oku holi ai ‘a e kakaí ke mo‘ui fuoloa ange. ‘I ha ngaahi senituli kuo fekumi ai ‘a e kakaí ki ha founga ke mo‘ui fuoloa ange.
Ko e fakatātaá, ko Kilikamesí, ko ha tu‘i Samēlia ia. Na‘e lahi ‘a e ngaahi talatupu‘a ‘o fekau‘aki mo iá. Ko e taha ai ‘oku fakamatala ki ai ‘a e Talanoa kia Kilikamesí, ‘o pehē ai na‘á ne fai ha fononga ‘i ha halanga fononga faingata‘a ke ‘ilo‘i ‘a e founga ke iku‘i ai ‘a e maté. Na‘e ‘ikai lavame‘a ia.
‘I he senituli hono fā K.M., na‘e feinga ai ha kau hu‘i kemikale ‘i Siaina ke hu‘i ha “vai” ‘a ē ne fai e tui te ne fakatolonga e mo‘uí. Na‘a nau ‘ai ha vai na‘e ‘i ai ha meakuli mo ha māsima kona fakatupu mate. Ka na‘e mate heni ‘a e kau ‘emipola ‘o Siainá. ‘I ‘Iulope, ko e kau hu‘i kemikale ‘e ni‘ihi na‘a nau feinga ke liliu ‘a e koulá ke ala lava ‘o folo koe‘uhí ‘oku nau tui ‘oku ‘ikai ke ‘ume‘umea vave eni pea ‘oku lava ke ne fakatolonga ‘a e mo‘ui ‘a e tangatá.
‘I he ‘ahó ni, ‘oku feinga ‘a e kau faipaiolosií mo e kau mataotao fakasaienisí ke ‘ilo‘i ‘a e fakalelei‘anga ki he ta‘umotu‘á. Hangē ko e fekumi ki he “fakalōloa ‘o e mo‘uí,” ‘oku fakahaa‘i ai ko e ‘amanaki ki hono iku‘i ‘o e ta‘umotu‘á pea mo e maté ‘oku kei ‘i he ‘atamai pē ia ‘o e tangatá. Ka ko e hā ‘a e ola ‘o e fekumi ko iá?
KUO ‘AI ‘E HE ‘OTUÁ “‘A ‘ITĀNITI KI HONAU LOTÓ.”—TANGATA MALANGA 3:10, 11
KUMI KI HE TUPU‘ANGA ‘O E TA‘UMOTU‘Á ‘I HE ‘AHO NÍ
Ko e kau faisaienisi ‘oku nau ako ki he sela ‘i he sino ‘o e tangatá ‘oku nau ha‘u mo ha ngaahi fakakaukau ‘e 300 tupu ke fakamatala‘i‘aki ‘a e ‘uhinga ‘oku tau tupu ai ‘o motu‘a pea maté. ‘I he ngaahi ta‘u ki mui ní, ko e kau faisaienisi ki he fa‘unga ‘o e ngaahi sela ‘i hotau sinó kuo nau lavame‘a ‘i hono ki‘i fakalōloa atu ‘a e ngaahi sela ‘o e fanga manú mo e tangatá ke nau ki‘i mo‘ui fuoloa atu. Ko e ngaahi fakalakalaka ko iá ‘okú ne ‘ai ai ‘a e ni‘ihi ke nau fakapa‘anga ‘a e fekumi ki he “palopalema ko e maté.” Ko e hā ‘a e tataki kuo ngāue‘aki ‘e he kau fekumi ko iá?
Feinga ke fakalōloa ‘a e mo‘uí. Ko e kau faipaiolosī ‘e ni‘ihi ‘oku nau tui ko e kī tefito ki he ta‘umotu‘á ‘oku tupu ia mei he kalasi ‘e taha ‘o hotau selá ‘oku ui ko e telomeres. Ko e telomeres ‘okú ne malu‘i ‘a e ngaahi fakamatala ‘i hotau selá ‘i he taimi ‘oku fakafanau aí. Ka ‘i he taimi taki taha ‘oku mavaeua ai ‘a e fanga ki‘i selá, ‘oku nounou
ange ai ‘a e telomeres. Faifai atu pē, ‘oku ‘ikai toe mavaeua ‘a e fanga ki‘i selá pea hoko ai ‘a e ta‘umotu‘á.‘I he 2009 na‘e ma‘u ai ‘e Elizabeth Blackburn mo ‘ene timí ha pale ki he‘enau ‘ilo‘i ‘a e ‘enisaime ‘okú ne fakalōloa ‘a e telomeres, ‘okú ne fakasi‘isi‘i ai ‘a e motu‘a ‘a e fanga ki‘i selá. Kae kehe, ‘oku fakamo‘oni‘i ‘i he‘enau līpōtí ko e telomeres “‘oku ‘ikai ko ha fakalōloa fakaemana ia ‘o ‘etau mo‘uí—‘oku ‘ikai ke ne ‘ai ai ke tau mo‘ui ‘o fakalaka atu ‘i he lōloa ‘o e mo‘ui ‘oku totonu ke tau ma‘ú.”
Ko hono toe fakapolokalama‘i ‘o e selulaá ko e toe me‘a ia ‘e taha ‘okú ne ta‘ofi ‘a e ta‘umotu‘á. ‘I he taimi ‘oku kamata ke motu‘a ai hotau ngaahi selá ke fakafanaú, te nau ‘ave nai ha fekau hala ki hotau sela malu‘i ofi tahá, ‘o tupu ai ‘a e fefulofulai, langa lahi mo e mahakí. Ki muí ni mai, ko e kau faisaienisi ‘i Falaniseé kuo nau toe fakapolokalama‘i ‘a e ngaahi sela kuo to‘o mei he sino ‘o e kakai ta‘umotu‘á, ko e ni‘ihi ‘oku ta‘u 100 pe motu‘a ange. Ko e taki ‘i he timi fekumí, ko Palōfesa Jean-Marc Lemaître, na‘á ne fakahaa‘i ko ‘enau ngāué ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e “toe fakafoki ‘o e ta‘umotu‘a” ‘i he ngaahi selá.
‘OKU LAVA KE FAKALŌLOA ‘E HE SAIENISÍ ‘ETAU MO‘UÍ?
‘Oku ‘ikai ke tui tatau ‘a e kau faisaienisi kotoa ko e faito‘o ki he ta‘umotu‘á ‘oku lava ke ne fakalōloa ‘a e mo‘ui ‘a e tangatá ‘o fakalaka atu ia ‘i he lōloa ‘o ‘etau ta‘umotu‘a ‘i he ‘aho ní. Ko e mo‘oni, ko e lōloa ‘o ‘etau mo‘uí kuo māmālie ‘ene ‘alu ke toe nounou angé talu mei he senituli 19. Ka ‘oku fekau‘aki eni mo e tu‘unga ma‘á, ngaahi lavame‘a ‘i hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi mahaki pipihí, pea mo hono ngāue‘aki ‘o e faito‘o tāmate siemú (antibiotics). ‘Oku tui ‘a e kau faisaienisi ‘oku nau ako ki he ngaahi kēnisí ko e fuoloa ‘o e mo‘ui ‘a e tangatá ‘e tatau ai pē.
Fakafuofua ki he ta‘u ‘e 3,500 kuohilí, na‘e fakahaa‘i ‘e he tokotaha hiki Tohi Tapu ko Mōsesé: “Ko e lōloa ‘o ‘emau mo‘uí ko e ta‘u ‘e 70, pe 80 kapau ‘okú te mātu‘aki mālohi. Ka ‘oku fonu ia ‘i he faingata‘a mo e mamahi; ‘oku puli vave ia, pea ‘oku mau puna atu.” (Saame 90:10) Neongo ‘a e feinga ‘a e tangatá ke fakalōloa ‘etau mo‘uí, ‘e kei tatau pē ‘a e mo‘uí mo ia na‘e fakamatala‘i ‘e Mōsesé.
‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko e vaná mo e kalasi ‘e taha ‘o e fingotá (quahog clam) ‘oku lava ke nau mo‘ui atu ‘i ha ta‘u ‘e 200 tupu, ko e ‘ulu‘akau lalahi ‘aupitó ‘oku lava ke nau mo‘ui ‘i ha laui afe‘i ta‘u. ‘I he‘etau fakahoa atu ‘etau mo‘uí mo e taha ‘o e ngaahi me‘amo‘ui ko ení, ‘oku tau fifili nai, ‘Ko ‘etau mo‘uí ‘oku ta‘u pē ‘e 70 pe 80?’