KO HA MAKA-MAILE FAKALAUMĀLIE!
Tukuange ‘o e Liliu Tohi Tapu ‘o e Māmani Fo‘oú ‘o e Tohi Tapu Mā‘oni‘oní ‘i he Lea Faka-Tongá
‘I HE ‘aho 14 ‘o Sanuali 2017, na‘e a‘usia ai ha maka-maile fakalaumālie: Ko e Liliu Tohi Tapu ‘o e Māmani Fo‘oú ‘o e Tohi Tapu Mā‘oni‘oní na‘e tukuange mai ia ‘i he lea faka-Tongá.
Ko e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ‘oku tānaki mai ia he taimí ni ki he ngaahi Tohi Tapu kuo fuoloa hono ngāue‘aki ‘e he kakai manavahē-‘Otua ‘i Tongá. Kae kehe, ko e hā na‘e fiema‘u ai ke toe ‘i ai ha liliu ‘e taha ‘o e Tohi Tapú? Ko hai ‘oku poupou ki aí? Pea ‘e lava fēfē ke ke fakapapau‘i ‘oku alafalala‘anga ‘a e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú?
Ko e Hā ‘Oku Lahi Fau Ai ‘a e Ngaahi Liliu Tohi Tapú?
Kuo pulusi ha ngaahi liliu fo‘ou lahi ‘aupito ‘o e Tohi Tapú ‘i he ngaahi ta‘u ki mui ní. Ko e ngaahi liliu fo‘ou ‘e ni‘ihi kuo ‘ai ai ke ala ma‘u ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá ‘i he ‘uluaki taimí ‘i he ngaahi lea ‘e ni‘ihi. Kae kehe, ‘oku toe ha‘u ‘a e ngaahi Tohi Tapu fo‘ou ‘i he ngaahi lea kuo ‘osi ‘i ai ‘a e ngaahi liliu kuo tali faka‘ofisiale. Ko e hā hono ‘uhingá? Ko e tohi ko e So Many Versions?, ‘a Sakae Kubo mo Walter Specht, ‘oku fakamatala ai: “‘Oku ‘ikai ha liliu ‘o e Tohi Tapú ‘e lava ke faifai ange pea vakai ki ai ko e aofangatukú ia. Ko e ngaahi liliú kuo pau ke ‘alu fakataha ia mo e tupulaki ‘i he ‘ilo fakatohitapú pea mo e ngaahi liliu ‘i he leá.”
‘I he ngaahi ta‘u ki mui ní, kuo tupu fakautuutu ‘a hono mahino‘i ‘o e lea faka-Hepeluú, faka-Alameá, mo e faka-Kalisí—‘a e ngaahi lea na‘e mu‘aki hiki ai ‘a e Tohi Tapú. Pehē foki, kuo ‘ilo‘i ‘a e ngaahi mu‘aki tatau tohinima ‘o e Tohi Tapú ‘oku motu‘a ange mo tonu ange ‘i he ngaahi mu‘aki tatau na‘e ngāue‘aki ‘e he kau liliu Tohi Tapu ‘i he ngaahi to‘utangata ki mu‘á. Ko ia ‘oku lava ai ke liliu ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá ‘o tonu matematē ange ‘i he ‘ahó ni ‘i ha toe taimi ki mu‘a!
“Ko e Tohi Tapú ‘a e tohi fakataua lahi taha ‘o e ta‘ú ‘i he ta‘u kotoa pē,” ko e tohi ia ‘a Declan Hayes, ko e Palōfesa ‘o e Pisinisi Fakavaha‘apule‘angá. Pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ko e holi ke fa‘u ‘a e tohi fakataua lahi tahá ‘oku hā ngali ‘okú ne ta‘ofi ‘a e tokanga ki he tonu matemateé. ‘Oku to‘o noa‘ia ‘i he Tohi Tapu ‘e taha ‘a e ngaahi kupu ‘a ia ‘oku tui ‘a e kau faipulusí ‘oku “fakapipiko.”
‘Oku fetongi ‘e ha Tohi Tapu ‘e taha ‘a e ngaahi fo‘i lea pe kupu‘i lea ‘e faka‘ita‘i nai ai ha kau lautohi ‘i onopooni. Hangē ko ení, ‘oku feinga ia ke ‘ai ke hā fakamānako ki he kakai pau ‘aki hono ui ‘a e ‘Otuá ko e “Tamai-Fa‘ē.”Fūfuu‘i ‘a e Huafa Faka‘otuá
Mahalo ko e me‘a fakatupu hoha‘a taha ‘oku hokó ‘oku kau ki ai ‘a e huafa fakafo‘ituitui ‘o e ‘Otuá, ‘a e Sihová. (‘Oku liliu ‘e he kau mataotao ‘e ni‘ihi ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá ko e “Yahweh.”) ‘I he ngaahi tatau motu‘a ‘o e Tohi Tapú, ‘oku fakafofonga‘i ai ‘a e huafa faka‘otuá ‘aki ‘a e konisinānite faka-Hepelū ‘e fā ‘a ia ‘oku sipela nai ko e YHWH pe JHVH. Ko e huafa makehe ko ení ‘oku hā meimei tu‘o 7,000 ia ‘i he tohi ‘oku ui ko e Fuakava Motu‘á. (‘Ekisoto 3:15; Saame 83:18) ‘Oku hā mahino leva, na‘e fakataumu‘a ‘a hotau Tokotaha-Fakatupú ke ‘ilo‘i mo ngāue‘aki ‘e he‘ene kau lotú ‘a e huafa ko iá!
Kae kehe, ‘i he ngaahi senituli kuo maliu atú, na‘e fakatupunga ‘i he manavahē ta‘e‘uhingá ke tuku hono pu‘aki ‘e he kau Siú ‘a e huafa faka‘otuá. Ki mui ai, na‘e toe uesia ‘a e lotu faka-Kalisitiané ‘e he ngaahi fakakaukau ta‘e‘uhinga peheé. (Ngāue 20:29, 30; 1 Tīmote 4:1) Na‘e hoko ko ha tō‘onga anga-maheni ia ‘a hono fetongi ‘e he kau liliu Tohi Tapú ‘a e huafa faka‘otuá ‘aki ‘a e hingoa fakalakanga ko e “‘Eiki.” ‘I he ‘ahó ni, ko e lahi taha ‘o e ngaahi Tohi Tapú ‘oku to‘o kotoa mei ai ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá. Ko e ngaahi Tohi Tapu faka-Pilitānia ‘e ni‘ihi ‘i onopooni, ‘oku a‘u ‘o nau to‘o ‘a e fo‘i lea ko e “huafá” ‘i he Sione 17:6 ‘a ia na‘e pehē ai ‘e Sīsū: “Kuó u fakae‘a ho huafá.” Ko e Good News Translation ‘oku liliu ai ‘a e fo‘i veesi ko ení: “Kuó u ‘ai ke ‘ilo‘i koe.”
Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘o e fehi‘a ko eni ‘i he huafa ‘o e ‘Otuá? Fakakaukau angé ki he fakamatala na‘e fai ‘i he pepa ko e Practical Papers for the Bible Translator. ‘Oku pulusi ia ‘e he Ngaahi Sōsaieti Tohi Tapu Fakatahatahá (UBS), ‘a ia ‘oku fakatahataha‘i ai ‘a e lahi ‘o e ngāue liliu ‘o e Tohi Tapú ‘i māmani lahí. Na‘e fakahaa‘i ‘i he kupu ‘e taha: “Koe‘uhi ko e YHWH ‘oku ‘ikai ha veiveiua ko ha hingoa totonu, ko e sipela ko iá, ‘oku totonu ke hoko ko ha tefito‘i mo‘oni ia ki he founga totonu taha ke fai ai ‘a e liliú.” Ka na‘e fakatokanga mai ‘i he kupú: “Kae kehe, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi mo‘oni‘i me‘a ke fakakaukau ki ai.”
‘Oku tonu fēfē ‘a e “ngaahi mo‘oni‘i me‘a” ko iá? Fakatatau ki he lau ‘a e pepa ko ení, ‘oku faka‘uhinga ‘a e kau mataotao ‘e ni‘ihi: “Kapau te mau ngāue‘aki ha hingoa hangē ko e Yahweh te ne ‘oatu nai ‘a e fakahu‘unga hala . . . , ‘i he pehē ko e ‘Yahweh’ ko ha ‘Otua muli, pe ko ha ‘Otua fo‘ou mo ta‘e‘iloa, ‘o kehe mei he ‘Otua ‘oku nau ‘osi ‘ilo‘í.” Kae kehe, ‘oku ako‘i mālohi ‘e he Tohi Tapú ko Sihova ko e ‘Otuá ‘oku kehe ia mei he ngaahi ‘otua na‘e lotu ki ai ‘a e fa‘ahinga ‘oku ‘ikai ko e kau Kalisitiané!—‘Aisea 43:10-12; 44:8, 9.
‘Oku taukave‘i ‘e he kau mataotao ‘e ni‘ihi ko ‘enau muimui pē ki he talatukufakaholó ‘i he‘enau fetongi ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá ‘aki ‘a e hingoa fakalakanga ko e “‘Eikí.” Ka na‘e fakahalaia‘i ‘e Sīsū ‘a e muimui ‘i he ngaahi talatukufakaholo na‘e ta‘efaka‘apa‘apa‘i ai ‘a e ‘Otuá. (Mātiu 15:6) Tuku kehe ia, ko e fo‘i fakakaukau fakakātoa ‘o hono fetongi ‘o ha hingoa ‘aki ha hingoa fakalakangá ‘oku ‘ikai hano makatu‘unga ‘i he Folofolá. Ko Sīsū Kalaisí ‘oku lahi hono ngaahi hingoa fakalakangá, hangē ko e “Folofola ‘a e ‘Otuá” mo e “Tu‘i ‘o e ngaahi tu‘i.” (Fakahā 19:11-16) Ko ia ai, ‘oku totonu ke fetongi ‘a e hingoa Sīsuú ‘aki ha taha ‘o e ngaahi hingoa fakalakanga ko ení?
Ko ha toe kupu ‘e taha ‘i he pepa na‘e lave ki ai ki mu‘á ‘oku fakamatematē mai ai: “Ko e fa‘unga ‘o e fo‘i lea ‘Sihová’ ‘oku totonu pē ke faka‘ehi‘ehi mei ai.” Ko e hā hono ‘uhingá? “‘Oku tui lahi ‘a e kau mataotaó ko e mu‘aki pu‘akí ‘oku fakafofonga‘i lelei ia ‘e he ‘Yahweh.’” Neongo ia, ko e ngaahi hingoa anga-maheni ko ia hangē ko e ‘Aisea, Selemaia, mo e Sīsuú ‘oku toe liliu ia ‘i he ngaahi founga ‘oku ‘ikai loko tatau mo hono mu‘aki pu‘aki faka-Hepeluú (Yeshaʽ·yaʹhu, Yir·meyahʹ, mo e Yehoh·shuʹaʽ). Koe‘uhi ko e fa‘unga ‘o e fo‘i lea “Sihová” ko ha founga totonu ia ‘o hono liliu ‘o e huafa faka‘otuá—‘a e fo‘i lea kuo ngāue‘aki ‘i he lea faka-Tongá mo e ngaahi lea kehé ‘i he laui senituli—ko e fakafepaki ki hono ngāue‘aki iá ‘oku hā ngali ta‘etotonu. Ko e mo‘oni, ko e toumoua ke ngāue‘aki ‘a e huafa faka‘otuá ‘oku hā ngali makatu‘unga ia ‘i he ongo‘í mo e tomu‘a fehi‘á, ‘o ‘ikai ‘i he ‘iló.
Kae kehe, ko e ‘īsiu hení ‘oku ‘ikai ‘i ha tu‘unga fakaeako pē. Hangē ko ení, ko ha faifale‘i UBS ‘i ‘Initia na‘á ne tohi fekau‘aki mo e ngaahi nunu‘a ‘o hono to‘o ‘a e huafa faka‘otuá mei he ngaahi pulusinga ‘a ia na‘e ‘asi ai ki mu‘á. ‘Okú ne fakamatala: “Ko e kau Hinituú ‘oku ‘ikai te nau mahu‘inga‘ia ‘i he hingoa fakalakanga ‘o e ‘Otuá; ‘oku nau loto ke ‘ilo‘i ‘a e hingoa fakafo‘ituitui ‘o e ‘Otuá, pea ka ‘ikai te nau ‘ilo‘i ‘a e huafá he‘ikai lava ke nau fakafelāve‘i kinautolu ki he tokotaha ‘oku ‘o‘ona iá.” ‘Ekisoto 34:6, 7) Ko ia ‘oku fakahaa‘i ai ‘e he Tohi Tapú: “Ko e tokotaha kotoa pē ‘oku ui ki he huafa ‘o Sihová ‘e fakahaofi.” (Loma 10:13) Ko e kau lotu ki he ‘Otuá ‘oku nau mo‘ua‘aki ke ngāue‘aki ‘a hono huafá!
Ko e mo‘oni, ‘oku lava ke lea‘aki eni fekau‘aki mo e tokotaha kotoa ‘oku kumi ki he ‘Otuá. Ko hono ‘ilo‘i ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá ‘oku mahu‘inga ki hono mahino‘i iá, ‘oku ‘ikai ko ha ivi pē ‘oku ‘ikai kau ki ha taha, ka ko ha Tokotaha—ko ha taha ‘oku lava ke tau ‘ilo‘i. (Liliu ‘Oku Fakalāngilangi‘i Ai ‘a e ‘Otuá
Ko ia ai, ko ha maka-maile ‘a e me‘a na‘e hoko ‘i he 1950 ‘i hono fuofua pulusi ‘a e liliu faka-Pilitānia ‘o e New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Lolotonga ‘a e ta‘u ‘e hongofulu hoko atu aí, na‘e pulusi fakakongokonga ai ‘a e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, pe ko ia ‘oku anga-maheni‘aki hono ui ko e Fuakava Motu‘á. ‘I he 1961 na‘e tukuange mai ai ‘a e Tohi Tapú kakato ‘i he lea faka-Pilitāniá ‘i ha tohi ‘e taha. Ko e me‘a ‘oku mahu‘ingá, ko hono liliu ‘e he Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ‘a e huafa faka‘otua ko e “Sihová” ‘i he kotoa ‘o ‘ene hā meimei tu‘o 7,000 ‘i he Fuakava Motu‘á. Ko e me‘a ‘oku tautefito ‘ene tu‘u-ki-mu‘á ko hono toe fakafoki ‘o e huafa faka‘otuá ki he‘ene ‘asi tu‘o 237 ‘i he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pe “Fuakava Fo‘oú.”
Ko hono toe fakafoki ‘o e huafa ko iá ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene fakalāngilangi‘i ‘a e ‘Otuá ka ‘oku toe fakalelei‘i ai ‘etau mahinó. Ke fakatātaa‘i, ko e ngaahi liliu lahi ‘oku peheni ‘enau liliu ‘a e Mātiu 22:44: “Na‘e Folofola ‘a e ‘Eikí ki hoku ‘Eikí.” Ka ko e lea ko iá ‘a hai pea kia hai? ‘Oku liliu ‘e he Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ‘a e Mātiu 22:44 ‘o peheni: “Na‘e folofola ‘a Sihova ki hoku ‘Eikí,” ‘o to‘o lea totonu mei he Saame 110:1. ‘Oku lava ai ‘i ha tu‘unga mahu‘inga ke fakafaikehekehe‘i ‘e he kau lautohí ‘a Sihova ko e ‘Otuá mei hono ‘Aló.
Ko Hai ‘Oku Poupou ki Aí?
Ko e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ‘oku pulusi ia ‘e he Watch Tower Bible and Tract Society, ko e kautaha fakalao ‘okú ne fakafofonga‘i ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová. Kuo pulusi mo tufaki ‘a e Tohi Tapú ‘i he māmaní kotoa ‘e he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘o laka hake ‘i he ta‘u ‘e teau. Na‘e tuku atu ‘a e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ki he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘e ha kulupu ‘o e kau Kalisitiane ‘oku ‘iloa ko e Kōmiti Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘ou. ‘I he ‘ikai ‘aupito feinga ke tu‘u-ki-mu‘a fakafo‘ituituí, na‘e kole ‘a e kau mēmipa ‘o e kōmití ke ‘oua ‘e tala honau hingoá na‘a mo e ‘i he hili ‘enau maté.—1 Kolinitō 10:31.
Ko e hā ‘oku fakakaveinga ai ‘a e tohí ni ko e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú? Ko e talateu ki he pulusinga ‘i he 1950 na‘e fakamatala‘i ai ‘oku tapua atu ‘i he kaveinga ko ení ‘a e tuipau mālohi ko e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘oku nau ‘‘i he hū‘anga ‘o e māmani fo‘ou” na‘e tala‘ofa ‘i he 2 Pita 3:13. Hangē ko e tohi na‘e fai ‘e he kōmití, lolotonga ‘a e “taimi [ko eni] ‘o e hiki mei he māmani motu‘á ki he māmani fo‘ou mā‘oni‘oní,” ‘oku mahu‘inga ke faka‘atā ‘i he ngaahi liliu Tohi Tapú “‘a e mo‘oni ‘āsinisini ‘o e Folofola ‘a e ‘Otuá” ke ulo atu.
Liliu Tonu Mātē
Na‘e fai ‘a e tokanga ke mu‘omu‘a ‘a e tonu māteé. Ko e kau liliu ‘o e pulusinga faka-Pilitāniá na‘a nau ngāue hangatonu mei he mu‘aki lea faka-Hepeluú, faka-Alameá, mo e faka-Kalisí, ‘o ngāue‘aki ‘a e ngaahi konga tohi lelei taha na‘e ala ma‘ú. * Na‘e fai ‘a e tokanga makehe ke liliu ‘a e konga tohi ‘i he kuonga mu‘á ‘o fai pau ki ai ‘o ka ala lava—ka ‘i he lea ‘e mahinongofua ki he kau lautohi ‘i onopōní.
‘Oku ‘ikai ha ofo ‘i hono fakahīkihiki‘i ‘e he kau mataotao ‘e ni‘ihi ‘a e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ‘i he‘ene kakato mo tonu matemateé. Ko Palōfesa Benjamin Kedar, ko ha mataotao ‘i he lea faka-Hepeluú ‘i ‘Isileli, na‘á ne pehē ‘i he 1989: “‘I he‘eku fakatotolo ki he leá ‘i he‘ene fekau‘aki mo e Tohi Tapu faka-Hepeluú mo e ngaahi liliú, ‘oku ou fa‘a lave ki he pulusinga faka-Pilitānia ‘o e liliu ‘oku ‘iloa ko e New World Translation. ‘I he fai peheé, ‘oku ou ‘ilo ‘oku toutou fakapapau‘i ‘e he‘eku ongo‘í ko e ngāué ni ‘oku tapua atu ai ha feinga faitotonu ke ma‘u ha mahino fekau‘aki mo e konga tohí ‘a ia ‘oku lava ke pehē ‘oku tonu mātē.”
‘Ai ke Ala Ma‘u ‘a e Ngaahi Pulusinga Kehe
‘Oku fe‘ungamālie leva hono ‘ai ‘e he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘a e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ke ala ma‘u ‘i ha lea kehe mei he māmani lea faka-Pilitāniá. ‘Oku lolotonga pulusi kakato ia pe ko hano konga ‘i he lea ‘e 150. Ke ‘ai ke faingofua ‘a e ngāué ni, na‘e fa‘u ha founga ‘o e liliu Tohi Tapú ‘a ia ‘oku fakataha‘i ai ‘a e ako ki he lea Fakatohitapú mo e tekinolosia fakakomipiutá. Na‘e fokotu‘u ha potungāue ‘oku ui ko e Potungāue Liliu-Lea ke tokoni ki he kau liliú. Ko e Kulupu Pule ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘oku hokohoko atu ‘enau tokanga‘i lelei ‘a e ngāue liliu Tohi Tapú fakafou ‘i he‘ene Kōmiti Hiki-Tohí. Ka ‘oku anga-fēfē hono fai ‘a e ngāué ni?
‘Uluakí, ‘oku fakanofo ha kulupu ‘o e kau Kalisitiane ‘osi fakatapui ke nau ngāue ko ha timi liliu lea. Kuo hā mei he me‘a ‘oku hokosiá ‘i he taimi ‘oku ngāue fakataha ai ha kau liliu lea ko ha timi kae ‘ikai ngāue tāutahá, ‘oku nau ‘omai ai ha liliu lelei ange, mo mafamafatatau ange. (Palōveepi 11:14) ‘I he tu‘unga lahi, ko e mēmipa taki taha ‘o e timí ‘okú ne ma‘u ‘a e taukei ‘i he hoko ko ha tokotaha liliu ‘o e ‘ū tohi ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová. ‘Oku ako‘i faka‘āuliliki leva ‘a e timí ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni tefito ‘o e liliu Tohi Tapú pea ‘i hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi polokalama fakakomipiuta kuo ‘osi fa‘u makehe.
‘Oku fakahinohino‘i leva ‘a e timi liliú ke nau liliu ha Tohi Tapu ‘a ia ‘oku tonu mātē kae mahinongofua ki he kakai lāuvalé. ‘Oku totonu ke hangatonu ‘o ka malava, ka ‘i he taimi tatau, ke ‘oua ‘aupito na‘a mio‘i ‘a e ‘uhinga ‘o e mu‘aki konga tohí. ‘Oku anga-fēfē hono fai ení? Vakai angé ki he Tohi Tapu fo‘ou na‘e toki tukuangé. Na‘e kamata ‘a e timi liliú ‘aki ‘enau fili ‘a e ngaahi fo‘i lea faka-Tonga ‘oku tatau mo e ngaahi kupu‘i lea Fakatohitapu mahu‘inga kotoa ‘oku ngāue‘aki ‘i he Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘ou faka-Pilitāniá. Ko e Sisitemi Liliu Taua Le‘o fakakomipiutá ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e ngaahi fo‘i lea ‘oku kāinga mo ‘uhinga tataú. ‘Oku toe fakahaa‘i ai ‘a e mu‘aki ngaahi fo‘i lea faka-Kalisi pe faka-Hepelū ‘a ia na‘e to‘o mei ai ‘a e ngaahi fo‘i lea faka-Pilitāniá koe‘uhi ke lava ‘a e tokotaha liliú ‘o ako ‘a e founga na‘e liliu ai ‘a e ngaahi fo‘i lea faka-Kalisí pe faka-Hepeluú ‘i he‘ene ngaahi ‘asi kehé. Ko e me‘á ni kotoa na‘e tokoni lahi ia ki hono fili ‘a e ngaahi kupu‘i lea tatau ‘i he lea faka-Tongá. ‘I he felotoi pē ‘a e timí ki he ngaahi fo‘i lea ko iá, na‘a nau kamata leva ke liliu ‘a e Tohi Tapú, ‘o ngāue‘aki ‘a e komipiutá ke fakahaa‘i ‘a e lea faka-Tonga ‘oku tataú ‘i he‘enau ngāue ki he veesi taki taha.
Kae kehe, ko e liliú ‘oku ‘uhinga ia ki he me‘a lahi ange ‘i hono fetongi pē ha ngaahi fo‘i lea ‘aki ha ngaahi fo‘i lea. Kuo pau ke fai ‘a e ngāue lahi ke fakapapau‘i ko e ngaahi kupu‘i lea faka-Tonga kuo filí ‘okú ne fakahaa‘i ‘a e fo‘i fakakaukau totonu Fakatohitapú ‘i he potutohi taki taha. Na‘e pau ke fai ‘a e tokanga ke fakapapau‘i ko e kalamá mo e fa‘unga sētesí na‘e lelei mo fakanatula. Ko e ngāue mālohi na‘e fai ‘i he ngāué ni ‘oku tala pē ia ai. Ko e pulusinga faka-Tonga ‘o e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú ‘oku liliu ai ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá ‘i he founga ‘a ia ‘oku faingofua ke lau, mā‘ala‘ala mo mahinongofua, pea fai pau ki he konga tohi ‘i he kuonga mu‘á. *
‘Oku mau faka‘ai‘ai koe ke ke sivisivi‘i ‘iate koe tonu ‘a e Liliu Tohi Tapu ‘o e Māmani Fo‘oú ‘o e Tohi Tapu Mā‘oni‘oní. ‘E lava ke ke ma‘u ia mei he kau faipulusi ‘o e makasini ko ení pe mei he fakataha‘anga fakalotofonua ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová. ‘E lava ke ke lau ia fakataha mo e tuipau ‘okú ne liliu ‘o fai pau ki he ngaahi lea tonu ‘a e ‘Otuá ‘i ho‘o leá tonu. ‘Oku ‘ikai ha veiveiua, ‘e vavé ni ha‘o loto-tatau ko e tukuange fakamuimui ‘o e Tohi Tapu ko ení ko ha maka-maile fakalaumālie mo‘oni ia!
^ pal. 24 Ki he mu‘aki pulusinga faka-Pilitāniá, ko e New Testament in the Original Greek, ‘a Westcott mo Hort, na‘e ngāue‘aki ko e konga tohi tefito faka-Kalisí. Ko e Biblia Hebraica ‘a R. Kittel ‘a e konga tohi tefito ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. ‘Ikai ko ia pē, na‘e ngāue‘aki ‘i he fakalelei Tohi Tapu 2013 ‘a e ngaahi tohi pepailo motu‘a kehe, ‘oku pehē na‘e hiki ‘i he senituli hono ua mo hono tolu T.S. Ko e ngaahi konga tohi tefito ‘oku hā mei ai ‘a e ngaahi fakatotolo mataotao ki mui ní, hangē ko e konga tohi na‘e hiki ‘e Nestle mo Aland pea ‘e he Sōsaieti Tohi Tapu Fakatahatahá, na‘e toe fai ‘a e vakai ki ai.
^ pal. 30 Ki ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e liliu Tohi Tapú mo e ngaahi tafa‘aki ‘o e pulusinga ‘i he lea faka-Tongá, kātaki ‘o vakai ki he kupu fakamatala fakalahi A1 mo e A2 ‘o e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú.