Skip to content

Skip to table of contents

Anga-Fakanānaá—Ko ha ʻUlungaanga ʻOkú Ne Pouaki ʻa e Melinó

Anga-Fakanānaá—Ko ha ʻUlungaanga ʻOkú Ne Pouaki ʻa e Melinó

Anga-Fakanānaá—Ko ha ʻUlungaanga ʻOkú Ne Pouaki ʻa e Melinó

He fakafiefia ē ʻe ʻi ai ʻa e māmaní kapau ʻoku fakahāhā ʻe he tokotaha kotoa ʻa e anga-fakanānaá. ʻE siʻi ai ʻa e fiemaʻu ʻa e faʻahinga tāutaha, siʻi ai ʻa e faʻa kē ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí, siʻi ai ʻa e feʻauʻauhi ʻa e ngaahi kautahá, pea siʻi ai ʻa e faitau ʻa e ngaahi puleʻangá. Te ke saiʻia ke nofo ʻi ha māmani pehē?

ʻOKU teuteu ʻa e kau sevāniti moʻoni ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki heʻene māmani foʻou ne talaʻofá, ʻa ia ʻe vakai fakalūkufua ai ki he anga-fakanānaá, ʻoku ʻikai ko ha vaivaiʻanga, ka ko ha mālohi mo ha anga ʻoku lelei. (2 Pita 3:13) Ko hono moʻoní, ʻoku nau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga fakanānaá naʻa mo e ʻi he taimí ni. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi he ko e meʻa tefito eni ʻoku fiemaʻu ʻe Sihova meiate kinautolú. Naʻe tohi ʻe heʻene palōfita ko Maiká: “Kuo ne fakaha kiate koe, tangata, ʻa e meʻa ʻoku lelei; ʻio, ko e ha ʻa e meʻa ʻoku ʻeke ʻe Sihova kiate koe? Ka ko e fai fakalao, mo e manako ki he mēsi, pea ke taka angavaivai [“anga-fakanānā,” NW] ʻi hoʻo feangai mo ho ʻOtua.”—Maika 6:8.

ʻOku lava ke ʻuhinga ki ha ngaahi meʻa lahi ʻa e anga-fakanānaá, hangē ko e ʻikai loto-mahikihiki, pe hīkisia, mo ha taʻeloto ke pōlepole ʻo fekauʻaki mo ʻete ngaahi pōtoʻí, ngaahi lavameʻá, mo e ngaahi koloá. Fakatatau ki he tohi maʻuʻanga fakamatala ʻe taha, ʻoku toe ʻuhinga ʻa e anga-fakanānaá ko e “tauhi ʻi he loto fakangatangataʻangá.” Ko ha tokotaha anga-fakanānā ʻoku nofo ia ʻi loto ʻi he ngaahi fakangatangataʻanga ʻo e ʻulungaanga leleí. ʻOkú ne toe lāuʻilo ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ngataʻanga ʻo e meʻa ʻoku totonu ke ne faí mo malava ke ne faí. ʻOkú ne ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku ʻikai haʻane totonu ki ai. Ko e moʻoni ʻoku tau ongoʻi ʻoku tohoaki kitautolu ki he kakai anga-fakanānaá. “ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe toe lelei lahi ange ia ʻi he anga-fakanānā moʻoní,” ko e tohi ia ʻa e faʻu maau Pilitānia ko Joseph Addison.

Ko e anga-fakanānaá ʻoku ʻikai ko ha anga fakanatula ia ʻo e tangatá. Kuo pau ke tau fai ha feinga ke fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga ko ení. Ki hotau fakalototoʻá, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ha ngaahi meʻa naʻe hoko ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e anga-fakanānaá ʻi hono ngaahi tuʻunga kehekehé.

Ongo Tuʻi Anga-Fakanānā ʻe Toko Ua

Ko e taha ʻi he kau sevāniti mateaki lahi taha ʻa Sihová ko Tēvita, ʻa ia ko ha talavou ia ʻi he taimi naʻe pani ai ke hoko ko e tuʻi ʻo ʻIsileli ʻi he kahaʻú. Fakatatau ki ai, naʻe hanga ʻe Tuʻi Saula naʻe pulé ʻo ʻai ʻa Tēvita ki he malumalu ʻo e mafasia lahi ʻaki ʻene feinga ke tāmateʻi ia pea ʻi hono fakamālohiʻi ia ke ne moʻui ko ha tokotaha hola takai holo.—1 Samiuela 16:​1, 11-​13; 19:​9, 10; 26:​2, 3.

Naʻa mo e ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga ko iá, naʻe ʻiloʻi ʻe Tēvita naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi ngataʻanga ki he meʻa naʻe totonu ke ne faí ʻi heʻene maluʻi ʻa ʻene moʻuí. ʻI he taimi ʻe taha ʻi he toafá, naʻe fakafisi ai ʻa Tēvita ke fakangofua ʻa ʻApisai ke ne fai ha maumau ki he mohe ʻa Tuʻi Saulá, ʻi heʻene pehē: “ʻI heʻeku tafaʻakí, ʻoku taʻealafakakaukauʻi, mei he vakai mai ʻa Sihová, ke ala ʻa hoku nimá ki he pani ʻa Sihová!” (1 Samiuela 26:​8-11NW) Naʻe ʻiloʻi ʻe Tēvita naʻe ʻikai ko haʻane ngāue ia ke toʻo ʻa Saula mei he tuʻunga ko e tuʻí. Ko ia, naʻe fakahaaʻi ʻe Tēvita ʻa e anga-fakanānā ʻi he taimi ko ení ʻaki ʻene nofo ʻi loto ʻi he ngaahi fakangatangataʻanga ʻo e ʻulungaanga totonú. ʻI he tuʻunga tatau, ʻoku ʻiloʻi ʻe he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻaho ní “mei he vakai mai ʻa Sihová,” ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe ʻikai pē lava ia ke nau fai, naʻa mo e taimi ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻa e moʻuí.—Ngāue 15:​28, 29; 21:25.

Ko e foha ʻo Tuʻi Tēvita ko Solomoné naʻá ne toe fakahāhā ʻa e anga-fakanānā ʻi he tuʻunga ko ha talavoú, neongo naʻe ʻi ha founga siʻisiʻi. ʻI he taimi naʻe fakanofo tuʻi ai ʻa Solomoné, naʻá ne ongoʻi taʻefeʻunga ke ne fakahoko ʻa e fatongia mafatukituki ko e tuʻí. Naʻá ne lotu: “ʻEiki ko hoku ʻOtua, kuo ke fakanofo hoʻo tamaioʻeiki ko au ke fetongi ʻeku tamai ko Tevita ʻi he tuʻi: ka ko au ko e momoʻi tamasiʻi; hono kuo u ʻilo ke hu ki tuʻa mo hu mai?” ʻOku hā mahino, naʻe lāuʻilo ʻa Solomone ki he ʻikai haʻane pōtoʻi mo ha taukeí. Naʻá ne anga-fakanānā ʻi he taimi ko iá, ʻo ʻikai fakahaaʻi ha loto-mahikihiki, pe hīkisia. Naʻe kole ʻa Solomone kia Sihova ki ha ʻiloʻilo, pea naʻe foaki ange ʻa e meʻa naʻá ne kolé.—1 Tuʻi 3:​4-12.

Ko e Mīsaiá mo Hono Fakamelomeló

Laka hake ʻi he taʻu ʻe 1,000 hili ʻa e taimi ʻo Solomoné, naʻe fakahoko ai ʻe Sione Papitaiso ha ngāue ko hono teuteu ʻa e hala ki he Mīsaiá. ʻI heʻene hoko ko e fakamelomelo ʻo e Tokotaha Paní, naʻe fakahoko ai ʻe Sione ʻa e kikite ʻa e Tohitapú. Naʻá ne mei malava ke ne pōlepole ʻo fekauʻaki mo hono monuú. Naʻe toe mei malava foki ke feinga ʻa Sione ke ʻomai ha lāngilangi kiate ia tonu koeʻuhi he ko ha kāinga fakakakano ia ʻo e Mīsaiá. Ka naʻe tala ʻe Sione ki he niʻihi kehé naʻá ne taʻetaau ʻo aʻu ki hono vete ʻa e senitolo ʻo Sīsuú. Pea ʻi he taimi naʻe foaki atu ai ʻe Sīsū ʻa ia tonu ke papitaiso ʻi he Vaitafe Sioataní, naʻe pehē ʻe Sione: “Naʻe totonu muʻa ke u papitaiso ʻiate koe, pea ʻoku ke haʻu koa kiate au?” ʻOku fakahaaʻi ʻe he meʻá ni ko Sioné naʻe ʻikai ko ha tokotaha loto-pōlepole ia. Naʻá ne anga-fakanānā.—Mātiu 3:14; Malakai 4:​5, 6; Luke 1:​13-​17; Sione 1:​26, 27.

Hili hono papitaiso ʻo Sīsuú, naʻá ne kamata ai ha ngāue fakafaifekau taimi-kakato, ko hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Neongo ko Sīsuú ko ha tangata haohaoa, naʻá ne pehē: “Talaʻehai ʻoku ou lava ke fai ha momoʻi meʻa ʻiate au pe: . . . ʻoku ʻikai te u tuli ki he loto oʻoku, ka ki he finangalo ʻo ia naʻa ne fekau mai au.” ʻIkai ko ia pē, naʻe ʻikai ke kumi ʻe Sīsū ʻa e fakalāngilangi mei he tangatá, ka naʻá ne ʻoange kia Sihova ʻa e lāngilāngi ki he meʻa kotoa naʻá ne faí. (Sione 5:​30, 41-44) He anga-fakanānā moʻoni ē!

ʻOku hā mahino leva, ko e kau sevāniti mateaki ʻa Sihová—hangē ko Tēvita, Solomone, Sione Papitaiso, pea naʻa mo e tangata haohaoa ko Sīsū Kalaisí—naʻa nau fakahāhā ʻa e anga-fakanānaá. Naʻe ʻikai te nau pōlepole, ʻikai te nau hīkisia, pe loto-mahikihiki, pea nau tauhi ʻi loto he ngaahi fakangatangataʻanga totonú. Ko ʻenau ngaahi faʻifaʻitakiʻangá ko ha ngaahi ʻuhinga feʻunga ia ki he kau sevāniti ʻa Sihova ʻi onopōní ke nau fakatupulekina ai mo fakahāhā ʻa e anga-fakanānaá. Ka, ʻoku kei ʻi ai ʻa e ngaahi ʻuhinga kehe ki hono fai iá.

ʻI he vahaʻa-taimi taʻemanonga ko eni ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e anga-fakanānaá ko ha ʻulungaanga ia ʻa ia ʻoku mahuʻinga lahi ki he kau Kalisitiane moʻoní. ʻOkú ne ʻai ha taha ke ne melino ai mo Sihova ko e ʻOtuá, mo e kaungā faʻahinga ʻo e tangatá, pea mo ia tonu.

Melino mo Sihova ko e ʻOtuá

ʻOku toki malava pē ʻa e melino mo Sihová ʻo kapau ʻoku tau tauhi ʻi loto he ngaahi fakangatangataʻanga ʻokú ne fokotuʻu mai ki he lotu moʻoní. Ko ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, naʻá na fakalaka kinaua ʻi he ngaahi ngataʻanga naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá, pea naʻá na hoko ai ko e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangata ke tō ʻo maʻukovia ʻe he angataʻefakanānaá. Naʻá na fakamoleki ai ʻa hona vā lelei mo Sihová, pehē ki hona ʻapí, ko hona kahaʻú, pea mo ʻena moʻuí. (Senesi 3:​1-5, 16-​19) Ko ha mahuʻinga mafatukituki ē naʻá na totongí!

Tau ako mei he tō ʻa ʻĀtama mo ʻIví, he ko e lotu moʻoní ʻokú ne fokotuʻu ʻa e ngaahi fakangatangata ʻi he founga kuo pau ke tau ngāue aí. Hangē ko ení, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ʻoku “ʻikai ha feʻauaki, pe ha lotu ki he aitoli, pe ha tono ʻunoho, pe ha moʻui fakapelepele, pe ha fai faka-Sotoma, pe ha kaihaʻa, pe ha manumanu, pe ha faʻa kona, pe ha kapekape, pe ha fai fakamalohi, te ne maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (1 Kolinito 6:​9, 10) ʻOku fokotuʻu fakapotopoto ʻe Sihova ʻa e ngaahi ngataʻanga ko ení maʻá e lelei pē ʻatautolu, pea ʻoku tau fakahāhā ʻa e potó ʻaki ʻa e tauhi ʻi loto he ngaahi fakangatangataʻanga ko ení. (Aisea 48:​17, 18) ʻOku tala mai ʻe he Palovepi 11:2 kiate kitautolu: “Ko e angavaivai [“anga-fakanānaá,” NW] ʻoku ai ʻene poto.”

Fēfē kapau ʻoku tala mai ʻe ha kautaha lotu kiate kitautolu ʻe lava ke tau tāmoloki ʻe kitautolu ʻa e ngaahi ngataʻanga ko ení pea kei fiefia pē ʻi he melino mo e ʻOtuá? ʻOku feinga ʻa e kautaha ia ko iá ke tākihalaʻi kitautolu. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he anga-fakanānaá ke fakatupulekina ha vahaʻangatae vāofi mo Sihova ko e ʻOtuá.

Melino mo e Kaungā Faʻahinga ʻo e Tangatá

ʻOku toe pouaki ʻe he anga-fakanānaá ʻa e ngaahi vahaʻangatae melino mo e niʻihi kehé. Hangē ko ení, ʻi he taimi ʻoku fokotuʻu ai ʻe he ongo mātuʻá ha faʻifaʻitakiʻanga ʻi he hoko ʻo fiemālie pē ʻi he meʻa ʻokú na maʻú pea ʻi hono fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié, ʻoku ngalingali lahi ange ai ke ohi ʻe heʻena fānaú ʻa e fakakaukau tatau. ʻE ʻiloʻi leva ai ʻe he fānau iiki hifó ʻoku faingofua ange ke hoko ʻo fiemālie, neongo kapau ʻoku ʻikai nai te nau maʻu maʻu pē ʻa e meʻa ʻoku nau fiemaʻú. ʻE tokoniʻi kinautolu ʻe he meʻá ni ke nau moʻui anga-fakanānā, pea ʻe toe melino ange ai ʻa e moʻui fakafāmilí.

Ko kinautolu ʻoku nau fai ʻa e tauhí ʻoku fiemaʻu ke nau ngāueʻi ʻa e tokanga tefito ke hoko ʻo anga-fakanānā pea ʻikai ngāuekoviʻaki honau mafaí. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahinohino ki he kau Kalisitiané: “Ke ʻoua naʻa hulu atu ʻi he meʻa kuo tohi.” (1 Kolinito 4:6) ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá kuo pau ke ʻoua te nau feinga ke fokotuʻu ki he niʻihi kehé ʻenau ngaahi saiʻia fakafoʻituitui pē ʻanautolú. ʻI hono kehé, ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ko ha makatuʻunga ia ki hono fakalototoʻaʻi ʻa e ʻalunga totonu ʻi he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e ʻulungāngá, valá, teuteú, pe fakafiefiá. (2 Timote 3:​14-​17) ʻI he taimi ʻoku sio ai ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻangá ʻoku tauhi ʻe he kau mātuʻá ʻi loto he ngaahi fakangatangataʻanga Fakatohitapú, ʻoku pouaki ʻe he meʻá ni ʻa e ʻapasia ki he kau tangatá ni pea tokoni ki ha laumālie māfana, ʻofa, mo melino ʻi he fakatahaʻangá.

Melino mo Kita Tonu

Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau tōʻongaʻaki ʻa e anga-fakanānaá ʻoku fakapaleʻiʻaki ʻa e melino ʻi loto. Ko ha tokotaha anga-fakanānā ʻoku ʻikai ke maʻu ia ʻe he holi ke ongoongoá. ʻOku ʻikai ke pehē ai ia ʻoku ʻikai haʻane ngaahi taumuʻa fakafoʻituitui. Ko e fakatātaá, ʻokú ne holi nai ki ha ngaahi monū fakalahi ʻo e ngāué, ka ʻokú ne tatali ki he ʻOtuá, pea ko ha ngaahi monū faka-Kalisitiane pē ʻokú ne maʻu ʻokú ne tuku ia kia Sihova. ʻOku ʻikai ke fai ha vakai kiate kinautolu ko ha ngaahi lavameʻa fakafoʻituitui. ʻOku tohoaki ʻe he meʻá ni ʻa e tokotaha anga-fakanānaá ke ofi ange ai kia Sihova, “ʻa e ʻOtua ʻoku aʻana ʻa e nonga [“melinó,” NW].”—Filipai 4:9.

Tau pehē pē ʻoku tau ongoʻi ʻoku tukunoaʻi kitautolu ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he kakai kehé. ʻIkai ʻoku lelei ange ke tukunoaʻi kitautolu koeʻuhi ʻoku tau anga-fakanānā ʻi hano tohoaki mai ʻa e tokangá kiate kitautolu ʻi haʻatau angataʻefakanānā? Ko e faʻahinga anga-fakanānaá ʻoku ʻikai te nau moʻumoʻua ʻi he holi ke ongoongoá. Ko ia ai, ʻoku nau melino ai ʻiate kinautolu, ʻa ia ʻoku ʻaonga ia ki he lelei fakaeongó mo fakaesinó.

Fakatupulekina mo Tauhi Maʻu ʻa e Anga-Fakanānaá

Naʻe hehema ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki he angataʻefakanānaá—ko ha anga naʻá na tuku atu ki heʻena fānaú. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke fakaʻehiʻehi mei hono fai ʻa e fehālaaki tatau ʻo hangē ko ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá? ʻE lava fēfē ke tau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga lelei ko e anga-fakanānaá?

ʻE tokoni kiate kitautolu, ke kamataʻaki ha mahino totonu fekauʻaki mo hotau tuʻungá ʻi he fekauʻaki mo Sihova, ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ʻunivēsí. Ko e hā ʻa e ngaahi lavameʻa fakafoʻituitui ʻoku lava ke tau taukaveʻi ʻe malava ke teitei fakahoa ki he ngaahi lavameʻa ʻa e ʻOtuá? Naʻe ʻeke ʻe Sihova ki heʻene sevāniti anga-tonu ko Siopé: “Naʻa ke ʻi fe ʻi heʻeku tanupou ʻa mamani? Tala mai, ʻo kapau ʻoku ke lava ke fakamahino?” (Siope 38:4) Naʻe ʻikai lava ke fai ʻe Siope ha tali. ʻIkai ʻoku tau meimei tatau ʻi he fakangatangata ʻa e ʻiló, pōtoʻí, mo e taukeí? ʻIkai ʻoku ʻaonga kiate kitautolu ke lāuʻilo ki hotau ngaahi ngataʻangá?

ʻIkai ko ia pē, ʻoku tala mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu: “ʻOku ʻo Sihova ʻa e fonua, mo e meʻa ʻoku ʻi ai: ʻa mamani mo e kau nofo ki ai.” ʻOku kau ʻi he meʻá ni ʻa e “manu ʻo e vao . . . ʻa e manu ʻoku kaikai ʻi he moʻunga laui afe.” ʻOku lava ke pehē ʻe Sihova: “ʻOku aʻaku ʻa e siliva, pea aʻaku ʻa e koula.” (Sāme 24:1; 50:10; Hakeai 2:8) Ko e hā ha ngaahi koloa ʻe lava ke tau fakahāhā ʻoku fehoanaki mo e koloa ʻa Sihová? He ko ē, naʻa mo e tangata koloaʻia tahá ʻoku ʻikai ha ʻuhinga ke ne pōlepole ai ʻi he meʻa ʻokú ne maʻú! Ko ia ai, ʻoku fakapotopoto ke muimui ʻi he akonaki fakamānavaʻi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻi Lomá: “ʻI he funga ʻo e kelesi kuo tuku mai, ke ʻoua naʻa hulu atu ʻene fakakaukau kiate ia ʻi he meʻa ʻoku totonu.”—Loma 12:3.

ʻI he tuʻunga ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku holi ke fakatupulekina ʻa e anga-fakanānaá, ʻoku totonu ke tau lotu ki he fua ʻo e laumālié—ko e ʻofa, fiefia, melino, kātaki-fuoloa, anga-ʻofa, anga-lelei, tui, anga-malū, mo e mapuleʻi-kita. (Luke 11:13; Kaletia 5:​22, 23NW) Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi he ko e ngaahi ʻulungāngá ni taki taha te ne ʻai ke faingofua ange ai kiate kitautolu ke tau anga-fakanānā. Hangē ko ení, ko e ʻofa ki he kaungā faʻahinga ʻo e tangatá te ne tokoniʻi ai kitautolu ke tau tauʻi ha hehema ki he loto-pōlepolé pe loto-mahikihikí. Pea ʻe ʻai kitautolu ʻe he mapuleʻi-kitá ke tuʻu ʻo fakakaukau ki muʻa ke ngāue angataʻefakanānaá.

Tau tokanga! ʻOku fiemaʻu hokohoko ke tau leʻohi kitautolu mei he ngaahi tōʻanga ʻo e angataʻefakanānaá. Ko e toko ua ʻi he ngaahi tuʻi naʻe lave ki ai ki muʻá naʻe ʻikai te na anga-fakanānā ʻi he taimi kotoa pē. Naʻe ngāue taʻetokanga ʻa Tuʻi Tēvita ʻaki ʻene fakahoko ha tohi kakai ʻi ʻIsileli, ʻa ia ko ha meʻa ia naʻe fepaki mo e finangalo ʻo Sihová. Naʻe hoko ʻa Tuʻi Solomone ʻo angataʻefakanānā ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻo ʻene kau ai ki he lotu loí.—2 Samiuela 24:​1-​10; 1 Tuʻi 11:​1-​13.

Lolotonga ʻa e kei tuʻu ʻa e fokotuʻutuʻu taʻefakaʻotua ko eni ʻo e ngaahi meʻá, ko e hoko ʻo anga-fakanānaá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e faʻa leʻo. Kae kehe, ʻoku ʻaonga ʻa e feingá. ʻI he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá, ʻe faʻuʻaki pē ʻa e sōsaieti ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku anga-fakanānaá. Te nau sio ki he anga-fakanānaá ko ha mālohinga, ʻo ʻikai ko ha vaivaiʻanga. He fakaofo ē ʻe hokó ʻi he taimi ʻe tāpuakiʻi ai ʻa e faʻahinga tāutaha, mo e ngaahi fāmili kotoa pē ʻaki ʻa e melino ko ia ʻoku hoko fakataha mai mo e anga-fakanānaá!

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Naʻe tuku atu anga-fakanānā ʻe Sīsū kia Sihova ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ne faí