Skip to content

Skip to table of contents

ʻOku Maʻu ʻe he Tohitapú ha Fakaʻilonga Fufū?

ʻOku Maʻu ʻe he Tohitapú ha Fakaʻilonga Fufū?

ʻOku Maʻu ʻe he Tohitapú ha Fakaʻilonga Fufū?

ʻI HE meimei taʻu ʻe ua hili hono fakapoongi ʻa e Palēmia ʻo ʻIsileli ko Yitzhak Rabin ʻi he 1995, naʻe taukaveʻi ai ʻe ha faiongoongo ʻo pehē, ʻi he tokoni ʻa e tekinolosia fakakomipiutá, naʻá ne ʻiloʻi ai ha tomuʻa fakahaaʻi ʻo e meʻa fufū ko ia ʻi he muʻaki konga tohi Tohitapu Faka-Hepeluú. Ko e faiongoongó, ko Michael Drosnin, naʻá ne tohi ʻo pehē naʻá ne feinga ke fakatokanga ki he palēmiá ʻi ha taʻu ʻe taha ki muʻa ʻi hono fakapōngí ka naʻe ʻikai felave.

Kuo ʻosi pulusi he taimí ni ha ngaahi tohi mo ha ngaahi kupu kehe ʻo taukaveʻi ai ko e fakaʻilonga fufū ko ʻení ʻokú ne tokonaki mai ʻa e fakamoʻoni fakaʻaufuli ʻo e fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e Tohitapú. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga fakaʻilonga fufū pehē? ʻOku totonu ke hoko ha fakaʻilonga fufū ko e makatuʻunga ia ki he tui ko e Tohitapú ko e fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá?

Ko ha Foʻi Fakakaukau Foʻou?

Ko e foʻi fakakaukau fekauʻaki mo ha fakaʻilonga fufū ʻi he konga tohi ʻo e Tohitapú ʻoku ʻikai foʻou ia. Ko ha foʻi fakakaukau tefito ia ʻi he Kapalá, pe talatukufakaholo fakamisiteli faka-Siú. Fakatatau ki he kau faiako Kapalá, ko e ʻuhinga faingofua ʻo e konga tohi ʻo e Tohitapú ʻoku ʻikai ko hono ʻuhinga moʻoní ia. ʻOku nau tui naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi mataʻitohi taautaha ʻo e konga tohi Tohitapu Hepeluú ko e ngaahi fakaʻilonga, ʻa ia ʻi he taimi ʻoku mahinoʻi totonu aí ʻokú ne fakahaaʻi mai leva ha moʻoni lahi ange. ʻI heʻenau vakaí, ko e mataʻitohi faka-Hepelū taki taha pea mo hono tuʻuʻanga ʻi he konga tohi ʻo e Tohitapú naʻe fokotuʻu ia ʻe he ʻOtuá fakataha mo ha taumuʻa makehe ʻi heʻene fakakaukaú.

Fakatatau kia Jeffrey Satinover, ko ha tokotaha fakatotolo ʻo e fakaʻilonga fufū ʻo e Tohitapú, ʻoku tui ʻa e kau tui fakamisiteli Siu ko ʻení ko e ngaahi mataʻitohi faka-Hepelū naʻe ngāueʻaki ki hono lēkooti ʻa e fakamatala ki he fakatupú ʻi he Sēnesí ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi fakamisiteli anga-kehe ʻaupito. ʻOkú ne tohi: “Ko e Sēnesí, ʻi hono fakanounoú, ʻoku ʻikai ko ha fakamatala pē; ko e meʻangāue tefito ia ʻo e ngāue ki he fakatupú tonu, ko ha ʻata maeʻeeʻa ia ʻi he fakakaukau ʻa e ʻOtuá naʻe fakahāhaaʻi mai ʻi he faʻunga fakaesinó.”

Ko ha lāpai Kapala ʻo e senituli hono 13, ko Bachya ben Asher ʻo Saragossa, Sipeini, naʻá ne fai ha tohi fekauʻaki mo e fakamatala fufū naʻe fakahā kiate ia ʻaki hono lau ʻa e foʻi mataʻitohi hono 42 kotoa pē ʻi ha konga ʻo e Sēnesí. Ko e founga ko ʻeni ʻo e hiki fakalaka ʻi he ngaahi foʻi mataʻitohí ʻo fakatatau ki ha hokohoko makehe ʻi ha feinga ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi pōpoaki fufuú ʻa e makatuʻunga ki he fakakaukau ʻi onopooni ki he fakaʻilonga fufū ʻi he Tohitapú.

“Fakahaaʻi” ʻe he Ngaahi Komipiutá ʻa e Fakaʻilonga Fufuú

Ki muʻa ʻi he kuonga ʻo e komipiutá, ko e malava ko ia ʻa e tangatá ke sivisiviʻi ʻa e konga tohi ʻo e Tohitapú ʻi he founga ko ʻení naʻe fakangatangata. Kae kehe, ʻi ʻAokosi 1994, naʻe pulusi ai ʻe he nusipepa Statistical Science ha kupu ʻa ia naʻe fai ai ʻe Eliyahu Rips ʻo e ʻUnivēsiti Hepelū ʻo Selusalemá pea mo hono kaungā fakatotoló ha ngaahi taukaveʻi fakaʻohovale. Naʻa nau fakamatala ʻo pehē ʻi hono toʻo ʻa e ngaahi sipeisi kotoa pē ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mataʻitohí pea ʻi hono ngāueʻaki ha hokohoko ʻo e hiki fakalaka mamaʻo tatau ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mataʻitohi ʻi he konga tohi faka-Hepelū ʻo e Sēnesí, naʻa nau ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi hingoa ʻe 34 ʻo e kau lāpai ʻiloa naʻe liliuʻi ʻo fufū ʻi he konga tohí, fakataha mo e fakamatala kehe, ʻo hangē ko honau ngaahi ʻaho fāʻeleʻí pe maté, ʻo ofi hake pē ki honau hingoá. a ʻI he hili ʻa hono toutou ʻahiʻahiʻí, naʻe pulusi ʻe he kau fakatotoló ʻenau fakamulituku ʻo pehē ko e fakamatala naʻe liliuʻi ʻo fufū ʻi he Sēnesí naʻe mahulu fakaefakafuofua atu ia mei malava ke hoko taimi tahá—ko e fakamoʻoni ia ʻo e fakamatala fakamānavaʻi naʻe fufū ʻosi fakakaukauʻi pē ʻi he faʻunga fakaʻilonga fufū ʻi he Sēnesí ʻi he lauiafeʻi taʻu kuo maliu atú.

ʻI hono langa ʻi he founga ko ʻení, naʻe fakalele ai ʻe he faiongoongo ko Drosnin ʻa ʻene ngaahi ʻahiʻahi pē ʻaʻana, ʻo fekumi ki he fakamatala fufū ʻi he ʻuluaki ngaahi tohi ʻe nima ʻo e Tohitapu Hepeluú. Fakatatau kia Drosnin, naʻá ne maʻu ʻa e hingoa ʻo Yitzhak Rabin naʻe nofo loloto ʻi he konga tohi ʻo e Tohitapú ʻaki ha hokohoko ʻo e mataʻitohi ʻe 4,772 kotoa pē. ʻI hono fokotuʻutuʻu ʻa e konga tohi ʻo e Tohitapú ʻi he ngaahi lainé ʻo taki foʻi mataʻitohi ʻe 4,772, naʻá ne sio ai ki he hingoa ʻo Rabin (ʻo lau fakahangatonu mei ʻolunga) ʻoku fehauaki ai mo ha laine (Teutalonome 4:​42, ʻo lele fakatafaʻaki) ʻa ia naʻe liliu ia ʻe Drosnin ko e “tokotaha fakapō ʻe fakapoongi.”

ʻOku lea tonu ʻa e Teutalonome 4:42 ʻo kau ki ha tangata tāmate tangata ʻa ia naʻe tāmate fāinoa. Ko ia, kuo fakaangaʻi ʻe he tokolahi ʻa e fakaofiofi taʻetaʻeʻuhinga ʻa Drosnin, ʻo taukaveʻi ko ʻene ngaahi founga taʻefakasaienisí ʻoku malava ke ngāueʻaki ia ke kumi ʻaki ha ngaahi pōpoaki meimei tatau ʻi ha faʻahinga konga tohi pē. Ka naʻe kei tuʻumaʻu pē ʻa Drosnin, ʻo ʻoatu ʻa e pole ko ʻení: “ʻI he taimi ʻe maʻu ai ʻe hoku kau fakaangá ha pōpoaki ʻo fekauʻaki mo e fakapoongi ʻo ha Palēmia naʻe liliu ia ke fakaefakaʻilonga ʻi he [tohi talanoa] Moby Dick, te u tui kiate kinautolu.”

Fakamoʻoni ʻo e Fakamānavaʻí?

Ko Palōfesa Brendan McKay, ʻo e Potungāue Saienisi Komipiuta ʻi he Australian National University, naʻá ne toʻo hake ʻa e pole ʻa Drosnin peá ne fai ha ngaahi fakatotolo fakakomipiuta lahi ʻaupito ʻi he kotoa ʻo e konga tohi faka-Pilitānia ʻo e Moby Dick. b ʻI hono ngāueʻaki ʻa e founga tatau naʻe fakamatalaʻi ʻe Drosnin, ʻoku taukaveʻi ʻe Mckay kuó ne ʻilo ai ʻa e “ngaahi tomuʻa fakahaaʻi” ʻo e ngaahi fakapoongi ʻo Indira Gandhi, Martin Luther King, Siʻi, John F. Kennedy, Abraham Lincoln, mo e niʻihi kehe. Fakatatau kia McKay, naʻá ne ʻiloʻi ko e Moby Dick naʻá ne toe “kikiteʻi” ʻa e fakapoongi ʻo Yitzhak Rabin.

ʻI he foki ki he konga tohi faka-Hepelū ʻo e Sēnesí, kuo toe poleʻi ai ʻe Palōfesa McKay mo hono ngaahi takangá ʻa e ngaahi ola fakaefakatotolo ʻa Rips mo hono ngaahi takangá. Ko e fakaanga fefeká naʻe pehē ko e ngaahi olá naʻe siʻisiʻi ʻenau fekauʻaki mo ha pōpoaki fakamānavaʻi liliu ke fakaefakaʻilonga ʻi heʻene fekauʻaki mo e founga pea mo e fakaofiofi ʻa e kau fakatotoló—ko hono fakafeʻungamālie ʻa e fakamatala totonú ʻo failahia ʻi he fili faʻiteliha pē ʻa e kau fakatotoló. ʻOku kei hokohoko atu ʻa e tipeiti fakaemataotao ʻi he poini ko ʻení.

ʻOku malanga hake ʻa e ʻīsiu ʻe taha ʻi he fai ʻo e ngaahi taukaveʻi ko e ngaahi pōpoaki liliu ke fakaefakaʻilonga peheé naʻe fufuuʻi fakakaukauʻi pē ia ʻi he konga tohi “tuʻumaʻu” pe “muʻaki” konga tohi faka-Hepeluú. ʻOku pehē ʻe Rips mo hono kaungā fakatotoló naʻa nau fai ʻenau fekumí ʻi he “konga tohi tuʻumaʻu ko ia ʻo e Sēnesí ʻoku lahi hono talí.” ʻOku tohi ʻe Drosnin: “Ko e ngaahi Tohitapu kotoa pē ʻi he muʻaki lea faka-Hepeluú ʻoku nau ʻi ai he taimi ní ko e ngaahi mataʻitohi tatau pē ia ki he mataʻitohí.” Ka ʻoku pehē? ʻI he ʻikai ko ha konga tohi “tuʻumaʻu” ai peé, ko e ngaahi pulusinga kehekehe ʻo e Tohitapu Hepeluú ʻoku ngāueʻaki he ʻaho ní, ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi maniusikilipi kehekehe ʻi he kuonga muʻá. Lolotonga ʻoku ʻikai ke kehe ʻa e pōpoaki ia ʻa e Tohitapú, ko e ngaahi maniusikilipi tāutahá ni ʻoku ʻikai ke tatau ʻa e mataʻitohi ki he mataʻitohi.

Ko e ngaahi liliu lea lahi ʻi he ʻahó ni ʻoku makatuʻunga ʻi he Leningrad Codex—ko e maniusikilipi faka-Masoleti kakato motuʻa taha faka-Hepelū—naʻe hiki nai ʻi he taʻu 1000 T.S. Ka naʻe ngāueʻaki ʻe Rips mo Drosnin ia ha konga tohi kehe, ʻa ia ko e Koren. Ko Shlomo Sternberg, ko ha lāpai ʻOfotokisī mo ha matematika ʻi he ʻUnivēsiti Harvard, ʻokú ne fakamatala ʻo pehē ko e Leningrad Codex “ʻoku kehe ia mei he pulusinga Koren naʻe ngāueʻaki ʻe Drosnin ʻi he mataʻitohi ʻe 41 ʻi he Teutalōnomé pē.” Ko e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ʻoku kau ai ʻa e ngaahi konga ʻo e konga tohi ʻo e Tohitapú naʻe hiki tatau ʻi he taʻu ʻe 2000 tupu kuo maliu atú. Ko e sipela ʻi he ngaahi takainga tohí ni ʻoku faʻa kehekehe lahi mei he ngaahi konga tohi faka-Masoleti ki muí. ʻI he ngaahi takainga tohi ʻe niʻihi, naʻe tānaki tauʻatāina atu pē ʻa e ngaahi mataʻitohi pau ia ʻe niʻihi ke nau fakahaaʻi ʻa e ngaahi ongo vauelé, koeʻuhi naʻe teʻeki ʻiloʻi ʻa e ngaahi fakaikiiki ia fekauʻaki mo e vauelé. ʻI he ngaahi takainga tohi kehe, naʻe siʻisiʻi ange ai ʻa e ngaahi mataʻitohi naʻe ngāueʻakí. Ko hano fakahoa ʻi he kotoa ʻo e ngaahi maniusikilipi faka-Tohitapu ʻoku kei ʻi aí ʻoku hā mei ai ko e ʻuhinga ʻo e konga tohi ʻo e Tohitapú ʻoku kei tuʻu kakato pē ia. Kae kehe, ʻoku toe fakahaaʻi mahino mai ai ko e sipela mo e lahi ʻo e ngaahi mataʻitohí ʻoku kehekehe ia mei he konga tohi ki he konga tohi.

Ko e fekumi ki ha meʻa ʻoku taku ko e pōpoaki fufuú ʻoku fakatuʻunga ia ʻi ha konga tohi ʻoku taʻeliliu fakaʻaufuli. Ko hono liliu ʻa e mataʻitohi ʻe tahá te ne mioʻi fakaʻaufuli ʻa e hokohokó—mo e pōpoakí kapau naʻe ʻi ai. Kuo fakatolonga mai ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene pōpoakí fakafou ʻi he Tohitapú. Ka kuo ʻikai te ne fakatolonga mai ke tuʻumaʻu ʻa e mataʻitohi taki taha, ʻo hangē ne nōfoʻi ia he fanga kiʻi meʻa maʻamaʻa ko ia hangē ko e liliu ʻi he sipelá ʻi he tukuʻau mai ʻa e laui senitulí. ʻIkai ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he meʻá ni kuo ʻikai te ne fufuuʻi ha pōpoaki fufū ʻi he Tohitapú?—Aisea 40:8 (Isaia, PM); 1 Pita 1:​24, 25.

ʻOku Fiemaʻu Kiate Kitautolu ha Fakaʻilonga Fufū ʻi he Tohitapú?

Naʻe tohi mahino ʻaupito ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē “ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu, ki he ngaohia ke maʻoniʻoni: koeʻuhiā ke tuʻu kakato ʻa e tangata fakaʻotua, kuo ʻosi sāuni ki he ngāue lelei fulipe.” (2 Timote 3:​16, 17) Ko e pōpoaki mahino mo fakahangatonu ʻi he Tohitapú ʻoku ʻikai ke fuʻu faingataʻa ke mahinoʻi pe ngāueʻaki, ka ʻoku fili ʻa e kakai tokolahi ia ke tukunoaʻi pē ia. (Teutalonome 30:​11-14) Ko e ngaahi kikite ʻoku fakahā fakahāhaaʻi ʻi he Tohitapú ʻokú ne ʻomai ha makatuʻunga fefeka ki he tui ki hono fakamānavaʻí. c ʻI he ʻikai hangē ha fakaʻilonga fufuú, ʻoku ʻikai ko ha meʻa faʻiteliha pē ʻa e ngaahi kikite ʻa e Tohitapú, pea ʻoku ʻikai te nau ‘tupu mei ha fakaʻuhinga ʻa ha tangata.’—2 Pita 1:​19-21.

Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻo pehē “nae ikai te mau agimui ki he gaahi talatubua nae fakatubu e he boto fakakākā, i he e mau fakailo kiate kimoutolu ae malohi moe hoko mai a ho tau Eiki ko Jisu Kalaisi.” (2 Pita 1:​16PM) Ko e foʻi fakakaukau ʻo kau ki ha fakaʻilonga ʻi he Tohitapú ko e tupu ia mei he tuʻunga fakamisiteli faka-Siú, ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga “boto fakakākā” ʻokú ne fakaʻuliʻulilātaiʻi mo mioʻi ʻa e ʻuhinga māʻalaʻala ʻo e konga tohi fakamānavaʻi ʻa e Tohitapú. ʻOku fakahalaʻi fakahangatonu ʻe he ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú tonu ha fakaofiofi fakamisiteli pehē.—Teutalonome 13:​1-5; 18:​9-13.

He fiefia lahi ē ka ko kitautolu ʻi hono maʻu ʻa e pōpoaki mo e fakahinohino māʻalaʻala ʻa e Tohitapú, ʻa ia ʻoku malava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá! ʻOku lelei mamaʻo ange ʻeni ia ʻi he feinga ke ako fekauʻaki mo hotau Tokotaha-Fakatupú ʻaki ha fekumi ki he ngaahi pōpoaki fufū ʻa ia ko e ngaahi fua ʻo e fakaʻuhinga fakataautaha mo e fakakaukauloto ʻi he tokoni fakakomipiutá.—Mātiu 7:​24, 25.

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻI he lea faka-Hepeluú, naʻe toe fakafofongaʻi ʻe he ngaahi mataʻitohí ʻa e ngaahi mahuʻinga fakaemataʻifiká. Ko ia ai, ko e ngaahi ʻaho ko ʻení naʻe fakapapauʻi ia ʻe he ngaahi mataʻitohi ʻi he konga tohi faka-Hepeluú kae ʻikai ʻe he ngaahi mataʻifiká.

b Ko e lea faka-Hepeluú ko ha lea ia ʻoku ʻikai hano ngaahi mataʻitohi vauele. ʻOku toki fakahū pē ki ai ʻa e vauelé ia ʻe he tokotaha lautohí ʻo fakatatau ki he potutohí. Kapau ʻoku ʻikai fai ha tokanga ia ki he potutohí, ʻoku malava leva ke liliu fakaʻaufuli ʻa e ʻuhinga ʻo ha foʻi lea ʻi hano fakahū ki ai ha ngaahi ongo vauele kehekehe. Kuo maʻu ʻe he lea faka-Pilitāniá ʻa e ngaahi mataʻitohi vauele ʻoku fokotuʻu maʻu, ʻo ʻai ai ʻa e fekumi foʻi lea peheé ʻo toe faingataʻa mamaʻo ange mo fakangatangata.

c Ki ha fakamatala lahi ange ki he fakamānavaʻi ʻo e Tohitapú pea mo ʻene ngaahi kikité, sio ki he polosiua A Book for All People, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.