Skip to content

Skip to table of contents

Anga-Tonu mo Taʻemanavahē ʻi he Fehangahangai mo e Fakafeʻātungia ʻa e Nasí

Anga-Tonu mo Taʻemanavahē ʻi he Fehangahangai mo e Fakafeʻātungia ʻa e Nasí

Anga-Tonu mo Taʻemanavahē ʻi he Fehangahangai mo e Fakafeʻātungia ʻa e Nasí

ʻI Sune 17, 1946, naʻe ʻoatu ai ʻe Kuini Wilhelmina ʻo e ʻOtu Netalení ha pōpoaki fiekaungāmamahi ki ha fāmili ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Amsterdam. Ko hono taumuʻá ke fakahaaʻi ai ʻa ʻene mahuʻingaʻia ʻi he foha ʻi he fāmilí, ko Jacob van Bennekom, ʻa ia naʻe tāmateʻi ʻe he kau Nasí lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní. ʻI he ngaahi taʻu kuo maliu atú, naʻe fili ai ʻa e kautaha fakakolo ʻo Doetinchem, ko ha kolo ʻi he konga fakahahake ʻo e ʻOtu Netalení, ke fakahingoa ha hala kia Bernard Polman, ko e toe taha mo ia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ia naʻe tāmateʻi ʻi he lolotonga ʻo e taú.

KO E HĀ naʻe hanga hake ai ʻa e kau Nasí ʻo fakafepakiʻi ʻa Jacob, Bernard, mo e niʻihi kehe ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻOtu Netalení lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní? Pea ko e hā naʻá ne ʻai ke malava ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ko ení ʻo hanganaki anga-tonu ʻi he malumalu ʻo e ngaahi taʻu ʻo e fakatanga anga-fakamamahí pea faifai ʻo nau maʻu ʻa e tokaʻi mo e mahuʻingaʻia ʻa honau kau tangataʻifonuá pea mo e kuiní? Ke maʻu iá, tau fakamanatu angé ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻe niʻihi naʻe taki atu ki ha fehangahangai ʻa e siʻí pea mo e lahí ʻi he vahaʻa ʻo ha kiʻi kulupu siʻisiʻi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea mo e fuʻu kautaha fakakautau Nasí.

Tapui​—Kae Longomoʻui Ange Ia ʻi ha Toe Taimi

ʻI Mē 10, 1940, naʻe ʻohofi fakafokifā ai ʻe he kau tau Nasí ʻa e ʻOtu Netalení. Koeʻuhi naʻe fakaeʻa ʻi he ngaahi tohi naʻe tufaki ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ngaahi tōʻonga kovi ʻa e tui faka-Nasí pea malangaʻi ai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, naʻe feinga leva ʻa e kau Nasí ke taʻofi ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoní. Siʻi hifo ʻi he uike ʻe tolu hili ʻa e fakatūʻuta ʻa e kau Nasí ʻi he ʻOtu Netalení, naʻa nau tuku atu ai ha tuʻutuʻuni fakapulipuli ʻo tapui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI Māʻasi 10, 1941, naʻe fakahaaʻi ai ʻa e tapuí ʻi ha līpooti ne pulusi, ʻo tukuakiʻi ʻa e Kau Fakamoʻoní ki hono fai ha feingangāue “fakafepaki ki he kotoa ʻo e ngaahi fokotuʻu ʻa e puleʻangá mo e siasí.” Ko hono olá, naʻe fakalahi ai ʻa e kumi ki he Kau Fakamoʻoní.

ʻOku fakatupu tokangá, neongo naʻe tokangaʻi kotoa ʻe he kau Kesitapo ongoongo-koví, pe polisi fufuú, ʻa e ngaahi siasí, naʻá ne fakatangaʻi kakaha ʻa e kautaha faka-Kalisitiane pē ʻe taha. “Ko e fakatanga ke aʻu ki he maté,” ko e lau ia ʻa ha faihisitōlia Hōlani ko Toketā Louis de Jong, “naʻá ne ʻohofi ʻa e kulupu fakalotu pē ʻe taha​—ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.”​—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtu Netalení Lolotonga ʻa e Tau Hono Ua ʻa Māmaní).

Naʻe fāitaha ʻa e Kesitapó mo e kau polisi Hōlaní ʻi hono fakahaaʻi mo hono puke pōpula ʻa e Kau Fakamoʻoní. Tānaki atu ki ai, ko ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻa ia naʻe hoko ʻo fuʻu manavahē peá ne tafoki mei he moʻoní, naʻá ne tokonaki ki he kau Nasí ʻa e fakamatala ʻo fekauʻaki mo hono ngaahi kaungātui ki muʻá. ʻI he aʻu ki he ngataʻanga ʻo ʻEpeleli 1941, naʻe puke pōpula ai ha Kau Fakamoʻoni ʻe toko 113. Naʻe taʻofi ʻe he ʻohofi ko ení ʻa e ngaahi ngāue fakamalangá?

Ko e talí ʻoku maʻu ia ʻi he Meldungen aus den Niederlanden (Ngaahi Līpooti mei he ʻOtu Netalení), ko ha tohi fakamoʻoni ne ʻikai tufaki ʻa ia naʻe teuteu ʻe he Sicherheitspolizei Siamané (Kau Polisi Leʻó) ʻi ʻEpeleli 1941. ʻOku pehē ʻe he līpōtí ʻo fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová: “Ko e kulupu lotu mavahe ko eni kuo tapuí, ʻokú ne fakahoko ha ngāue longomoʻui ʻi he fonuá kotoa, ʻo fai ha ngaahi fakataha taʻefakalao pea fakakau ki ai ha ngaahi lauʻipepa ʻoku tuʻu ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea hangē ko ení ‘Ko hono fakatangaʻi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá ko ha faihia ia’ pea ‘ʻe tautea ʻe Sihova ʻa e kau faifakatangá ʻaki ʻa e fakaʻauha taʻengata.’” ʻI he uike ʻe ua ki mui aí, ko e maʻuʻanga fakamatala tatau naʻe līpooti ai ʻo pehē “neongo ʻa e fakalalahi ʻo e ngaahi tuʻunga fefeka ʻoku fai ʻe he kau Polisi Leʻó ki he ngaahi ngāue ʻa e Kau Ako Tohitapú, ʻoku hokohoko atu pē ʻa e tupulekina ʻo ʻenau ngaahi ngāué.” ʻIo, neongo ʻa e fakatuʻutāmaki ʻi hono puke pōpula kinautolú, naʻe hokohoko atu pē ʻe he Kau Fakamoʻoní ʻenau ngāué, ʻo tufaki ʻa e fanga kiʻi lauʻipepa laka hake he 350,000 ki he kakaí ʻi he 1941 pē!

Ko e hā naʻá ne ʻai ke malava ʻa e kiʻi kulupu siʻisiʻi kae tupulaki ko eni ʻo ha kiʻi Kau Fakamoʻoni ʻe lauingeau ke nau maʻu ʻa e loto-toʻa ke tuʻu hake ki honau ngaahi fili fakamanavaheé? ʻI he hangē ko e palōfita anga-tonu ko ʻAisea ʻo e kuonga muʻá, naʻe manavahē ʻa e Kau Fakamoʻoní ki he ʻOtuá, ʻo ʻikai ki he tangatá. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi he naʻa nau loto-falala mālohi ki he ngaahi lea fakafiemālie ʻa Sihova kia ʻAiseá: “Ko au, ko au ai pe ko homou fakalelu: ko hai tu koe ke ke manavahe ki ha tangata meʻa vaivai?”​—Aisea 51:12.

Ko e Taʻemanavaheé ʻOku Fiemaʻu ke Tokaʻi

ʻI he ʻau ki he ngataʻanga ʻo e 1941, ko e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ko ia naʻe puke pōpulá naʻe mahiki hake ia ki he toko 241. Kae kehe, ko e tokosiʻi ne tō ʻi he manavahē ki he tangatá. Ko Willy Lages, ko ha mēmipa ʻiloa ʻo e kau polisi fufū ʻa Siamané, ʻoku lave ki heʻene pehē ko e “peseti ʻe 90 ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻa nau fakafisi ke fakahaaʻi ha meʻa pē, lolotonga ia ko ha peseti mātuʻaki siʻi pē ʻo e ngaahi kulupu kehé naʻa nau maʻu ʻa e mālohi ke hanganaki fakalongolongo.” Ko ha fakamatala naʻe fai ʻe ha tangata faifekau Hōlani ko Johannes J. Buskes, ʻa ia naʻe tukupōpula fakataha mo e niʻihi ʻo e Kau Fakamoʻoní, ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e fakamatala ʻa Lages. ʻI he 1951, naʻe tohi ai ʻa Buskes:

“ʻI he taimi ko iá, naʻá ku fakatupulekina ai ha tokaʻi lahi ʻo kinautolu koeʻuhi ko ʻenau falala ki he ʻOtuá pea mo e mālohi ʻo ʻenau tuí. ʻE ʻikai ʻaupito ngalo ʻiate au ʻa e kiʻi talavou​—ne ʻikai ke motuʻa ange ia he taʻu 19​—ʻa ia naʻá ne tufaki ʻa e fanga kiʻi tohi taʻetakafi ʻa ia naʻe tala ai ki muʻa ʻa e tō hifo ʻa Hitilā pea mo e Puleʻanga Hono Tolú. . . . Naʻe mei lava ke tukuange ia ʻi loto ʻi ha vaeuaʻi taʻu ʻo kapau naʻá ne palōmesi ke tuku ʻaupito ʻa e ngāue peheé. Naʻá ne fakafisi mālohi ke fai ʻa e meʻá ni, pea naʻe tautea ia ke ngāue taʻehanongataʻanga ʻi ha kemi fakapōpula ʻi Siamane. Naʻa mau ʻiloʻi lelei ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá. ʻI he pongipongi hono hokó ʻi hono ʻave iá mo ʻemau feʻiloaki kae mavahé, naʻá ku tala ange kiate ia te mau fakakaukau atu kiate ia mo lotu maʻana. Ko ʻene talí pē naʻe pehē: ‘ʻOua ʻe hohaʻa ʻo fekauʻaki mo au. Ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe hoko moʻoni mai ia.’ Ko ha meʻa hangē ko iá ʻe ʻikai ngalo ia ʻiate koe, neongo ai pē kapau ʻokú ke fakafepaki ʻi he tuʻunga kotoa pē ʻoku ala lavá ki he ngaahi akonaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ko eni ʻa Sihová.”

Neongo ʻa e fakafepaki anga-fakamamahí, naʻe hanganaki tupulekina pē ʻa e tokolahi ia ʻo e Kau Fakamoʻoní. Lolotonga naʻe ʻi ai ha toko 300 ʻi he taimi nounou pē ki muʻa he tau hono ua ʻa māmaní, ne mahiki hake ʻa e tokolahí ki he toko 1,379 ʻi he 1943. Ko e meʻa fakamamahí, ʻi he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e taʻu tatau pē, ko e toko 54 ʻo e Kau Fakamoʻoni laka hake he toko 350 ʻa ia ne puke pōpulá ne nau mate ʻi he ngaahi kemi fakamamahi kehekehe. ʻI he 1944, naʻe toko 141 ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova mei he ʻOtu Netalení ʻa ia ne kei tauhi ʻi he ngaahi kemi fakamamahi kehekehe.

Ko e Taʻu Fakaʻosi ʻo e Fakatanga ʻa e Nasí

ʻI he hili ʻa e D day, ʻi Sune 6, 1944, naʻe hū ai ki hono taʻu fakaʻosí ʻa e fakatangaʻi ʻo e Kau Fakamoʻoní. ʻI ha tuʻunga fakakautau, ne fehangahangai ai ʻa e kau Nasí mo honau kau poupoú mo ha ʻulungia. ʻE fakakaukau atu ai ha taha, ʻi he tuʻunga ko ení ʻe tuku ai ʻe he kau Nasí ʻa hono puke pōpula ʻa e kau Kalisitiane tonuhiá. Ka, ʻi he lolotonga ʻo e taʻu ko iá, naʻe toe puke pōpula ai ha toe Kau Fakamoʻoni ʻe toko 48, pea ne mate ai ʻa e toe toko 68 ʻo e Kau Fakamoʻoni ne tuku pōpulá. Ko e taha ai ʻo kinautolu ʻa Jacob van Bennekom, naʻe lave ki ai ki muʻá.

Ko e tokotaha taʻu 18 ko Jacob naʻe ʻi he lotolotonga ia ʻo e toko 580 naʻa nau papitaiso ʻo hoko ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he 1941. Taimi nounou pē ʻi he hili iá naʻá ne liʻaki ai ha ngāue lelei koeʻuhi he naʻe fiemaʻu ai ke ne fakangaloku ʻa ʻene tuʻu-ʻatā faka-Kalisitiané. Naʻá ne ngāue leva ko ha tokotaha talafekau peá ne kamata ngāue ai ko ha faifekau taimi-kakato. Lolotonga ʻa ʻene fetuku ʻa e ngaahi tohi faka-Tohitapú, naʻe maʻu ai ia ʻo puke pōpula. ʻI ʻAokosi 1944, naʻe tohi ai ʻa e taʻu 21 ko Jacob ki hono fāmilí mei he pilīsone ʻi he kolo ko Rotterdam:

“ʻOku ou ʻi ha tuʻunga lelei ʻaupito mo fiefia lahi. . . . ʻI he aʻu mai ki he taimi ní kuo fakaʻekeʻeke tuʻo fā au. Ko e ʻuluaki ongo taimi ʻe uá naʻe mātuʻaki fefeka, pea naʻe haha lahi ai au, ka ʻi he mālohi mo e ʻofa maʻataʻatā ʻa e ʻEikí, kuó u malava ai ʻo ʻikai ke fakahā ha meʻa ʻo aʻu mai ki he taimí ni. . . . Kuó u ʻosi lava ke fai heni ha ngaahi malanga, ʻe ono fakakātoa, mo ha kau fanongo ko hono fakakātoá ko e toko 102. ʻOku fakahaaʻi ʻe he niʻihi ʻo e faʻahingá ni ʻa e mahuʻingaʻia lahi pea kuo nau palōmesi ko e tuai pē hano fakatauʻatāinaʻi kinautolu, te nau hokohoko atu ʻi he meʻá ni.”

ʻI Sepitema 14, 1944, naʻe ʻave ai ʻa Jacob ki ha kemi fakamamahi ʻi he kolo Hōlani ko Amersfoort. Naʻa mo ʻene ʻi aí naʻá ne hokohoko atu pē ʻa e malangá. ʻO anga-fēfē? Naʻe manatu ha kaungāpōpula: “Naʻe tauhi ʻe he kau pōpulá ʻa e ngaahi potupotuʻi sikaleti ko ia naʻe lī ʻe he kau leʻó pea ngāueʻaki ha ngaahi peesi ʻo e Tohitapú ko e pepa sikaleti. ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe lavameʻa ʻa Jacob ʻi hono lau ha ngaahi foʻi lea mei ha peesi Tohitapu ʻa ia ne teu ke ngāueʻaki ke takaiʻaki ha foʻi sikaleti. ʻI he taimi pē ko iá, naʻá ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea ko iá ko ha makatuʻunga ia ki hono malangaʻi kimautolú. ʻIkai fuoloa mei ai, ne mau ui fakatenetene ʻa Jacob ‘ko e Tangata Tohitapu.’”

ʻI ʻOkatopa 1944, ne kau ai ʻa Jacob ʻi he lotolotonga ʻo ha fuʻu kulupu ʻo e kau pōpula tokolahi ne fekauʻi ke nau keli ha ngaahi luo ke maʻukovia ai ʻa e ngaahi tangikē taú. Ne fakafisi ʻa Jacob ke fai ʻa e ngāué koeʻuhi he naʻe ʻikai fakaʻatā ia ʻe hono konisēnisí ke ne poupouʻi ʻa e ngāue ki he taú. Neongo ʻa hono toutou fakamanamanaʻi ʻe he kau leʻó, naʻe ʻikai te ne foʻi. ʻI ʻOkatopa 13 ne fakafoki ai ia ʻe ha ʻōfisa mei he pilīsone tauteá ki he feituʻu faiʻanga ngāué. Ne toe tuʻumaʻu ai pē ʻa Jacob. Fakaʻosí, ne fekauʻi ʻa Jacob ke ne keli ʻa e faʻitoka pē ʻoʻona pea naʻe fanaʻi ia ʻo ne mate.

Hoko Atu ʻa e Kumi ki he Kau Fakamoʻoní

Ko e tuʻu loto-toʻa ʻa Jacob mo e niʻihi kehé naʻá ne fakaʻitaʻi ʻa e kau Nasí ʻo kamata ai ha toe kumi ki he Kau Fakamoʻoní. Ko e taha ʻo ʻenau ngaahi tāketí ko e taʻu 18 ko Evert Kettelari. ʻI he ʻuluaki taimí, naʻe malava ʻa Evert ke hola pea toitoi, ka ki mui ai naʻe puke ia ʻo haha lahi ʻaupito ke ʻai ia ke ne fai ha fakamatala ʻo fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni kehé. Naʻá ne fakafisi pea naʻe ʻave ia ki Siamane ke ngāue pōpula ai.

ʻI he māhina tatau pē, ʻi ʻOkatopa 1944, ne kumi ai ʻe he kau polisí ʻa e tokoua-ʻi-he-fono ʻo Evert, ko Bernard Luimes. ʻI heʻenau maʻu iá, naʻá ne ʻi ai fakataha mo e ongo Fakamoʻoni kehe ʻe toko ua—ko Antonie Rehmeijer mo Albertus Bos. Ne ʻosi ngāueʻi ʻe Albertus ʻa e māhina ʻe 14 ʻi ha kemi fakamamahi. Ka, ʻi hono tukuangé, naʻá ne toe kamata faivelenga ʻa e ngāue fakamalangá. ʻUluakí, naʻe haha taʻetoemeesi ʻa e kau tangata ʻe toko tolú ʻe he kau Nasí, pea toki fanaʻi leva kinautolu ʻo nau mate. Ne toki ʻilo honau sinó ʻi he hili pē ʻa e taú ʻo tanu fakalelei. Taimi nounou pē ʻi he hili ʻa e taú, naʻe līpooti ʻe ha ngaahi nusipepa fakalotofonua ʻa e tāmate ko ení. Naʻe tohi ʻe ha nusipepa ʻe taha ʻo pehē ne hanganaki fakafisi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe toko tolú ke fai ha ngāue pē maʻá e kau Nasí ʻa ia naʻe fepaki mo e lao ʻa e ʻOtuá pea tānaki mai ki ai pea “ʻi he meʻá ni, ne pau ke nau totongiʻaki ia ʻenau moʻuí.”

Lolotonga iá, ʻi Nōvema 10, 1944, ko Bernard Polman, ne lave ki ai ki muʻá, naʻe puke pōpula ia ʻo fekauʻi ke ne ngāue ʻi ha ngāue fakakautau. Ko e Fakamoʻoni pē ia ʻe tokotaha naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e kau ngāue pōpulá pea ko ia tokotaha pē naʻe fakafisi ke fai ʻa e ngāue ko ení. Naʻe ʻahiʻahiʻi ʻe he kau leʻó ha ngaahi founga kehekehe ke ʻai ia ke ne fakangaloku. Ne ʻikai ʻoange kiate ia ha meʻakai. Ne toe haha fakamamahiʻi ia ʻaki ha ngaahi foʻi pōvai, ko ha huo sipeiti, pea mo e kau ʻo ha laifolo. Tānaki atu ki ai, naʻe fakamālohiʻi ia ke ne aʻa ʻi ha vai momoko, loloto ʻo aʻu ki hono tuí, pea toki tāpuniʻi ia ʻi ha kiʻi loki ngaʻungaʻu ʻi lalo, ʻa ia naʻe pau ke ne ʻi ai ʻi he poʻulí ʻi hono vala vikú. Neongo ia, naʻe ʻikai ke foʻi ai ʻa Bernard.

Lolotonga ʻa e taimi ko iá, ne fakaʻatā ai ʻa e ongo tuofāfine ʻe toko ua ʻo Bernard, ʻa ia naʻe ʻikai ko ha ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova, ke na ʻaʻahi kiate ia. Naʻá na fakalotoʻi ia ke liliu ʻa ʻene fakakaukaú, ka naʻe ʻikai ke tākiekina ia ʻe he meʻa ko iá ʻi ha faʻahinga founga pē. ʻI heʻena ʻeke ange kia Bernard pe ʻe lava ke na fai ange ha meʻa maʻaná, naʻá ne pehē ange ke na ō ki ʻapi ʻo ako ʻa e Tohitapú. Ne fakaʻatā leva ʻe he kau faifakatangá ʻa hono uaifi feitamá ke ʻaʻahi kiate ia, ʻi he ʻamanaki te ne toʻo ʻa ʻene fakafepakí. Ka ko ʻene ʻi aí mo ʻene ngaahi lea loto-toʻá ne ngāue pē ia ke fakaivimālohiʻi ai ʻa e fakapapau ʻa Bernard ke hanganaki anga-tonu ki he ʻOtuá. ʻI Nōvema 17, 1944, ne fanaʻi ai ʻa Bernard ʻe he toko nima ʻo hono kau fakamamahí lolotonga ia ʻa e sio kotoa ki ai ʻa e kau ngāue pōpula kehé. Naʻa mo e hili e mate ʻa Bernard, ʻo avaava ʻa hono sinó ʻi he ngaahi foʻi mahafú, ne hoko ʻo mātuʻaki ʻita ʻa e ʻōfisa pulé ʻo ne unuhi hake ʻa ʻene meʻafaná ʻo fanaʻi fakatouʻosi ʻa e ongo foʻi mata ʻo Bernard.

Neongo ne fakalilifuʻia ʻa e Kau Fakamoʻoni ne nau ʻilo fekauʻaki mo e tāmaté, ʻi he tōʻongafai anga-fakamanu ko ení, ne nau hanganaki anga-tonu mo taʻemanavahē pea hokohoko atu pē ʻa ʻenau ngāue faka-Kalisitiané. Ko ha kiʻi fakatahaʻanga ʻe taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ne tuʻu ofi ki he feituʻu naʻe tāmateʻi ai ʻa Bernard, ne līpooti ai ʻi ha taimi nounou hili ʻa e tāmaté: “Ko e māhiná ni, neongo e ngaahi matangi kovi pea mo e ngaahi faingataʻa kuo tuku ʻe Sētane ʻi homau halá, ne mau malava pē ke fakalahi ʻa e ngāué. Naʻe ʻalu hake ʻa e lahi ʻo e ngaahi houa naʻe fakamoleki ʻi he malangá mei he 429 ki he 765. . . . Lolotonga ʻa e malangá, naʻe fetaulaki ai ʻa e tokoua ʻe taha mo ha tangata ʻa ia naʻá ne malava ke fai ki ai ha fakamoʻoni lelei. Naʻe ʻeke ange ʻe he tangatá pe ko e tui tatau eni mo e tui ko ia ʻa e tangata naʻe fanaʻí. ʻI heʻene fanongo ko iá, naʻe lea leʻo-lahi ʻa e tangatá: ‘Ko e tangatá moʻoni ia, ko e tuí moʻoni ia! Ko e meʻa ia ʻoku ou ui ko ha helo ʻi he tuí!’”

Manatuʻi ʻe Sihova

ʻI Mē 1945 ne ʻulungia ai ʻa e kau Nasí pea nau mavahe mei he ʻOtu Netalení. Neongo ʻa e fakatanga hokohoko lolotonga ʻa e taú, naʻe tupulaki ʻa e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mei he lauingeau siʻí ʻo laka hake ʻi he toko 2,000. ʻI he lau ʻo kau ki he Kau Fakamoʻoni ko eni he lolotonga ʻa e taú, ʻoku fakahaaʻi ʻe he faihisitōlia ko Toketā de Jong: “Ko e fuʻu tokolahi taha ʻo kinautolú naʻa nau fakafisi ke fakaʻikaiʻi ʻenau tuí neongo ʻa e ngaahi fakamanamaná mo e fakamamahí.”

Ko ia ai, ʻoku ʻuhinga lelei, ʻa e manatuʻi ʻe he kau maʻu mafai fakamāmani ʻe niʻihi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he tuʻu loto-toʻa naʻa nau fai ʻi he fehangahangai mo e pule ʻa e Nasí. Kae kehe, ko e meʻa ʻoku mahuʻinga angé, he ko e lēkooti māʻolunga ʻo e Kau Fakamoʻoni ko eni ʻi he lolotonga ʻo e taú ʻe manatuʻi ia ʻe Sihova pea mo Sīsū. (Hepelu 6:10) Lolotonga ʻa e Pule Taʻu ʻe Taha Afe ʻa Sīsū Kalaisi ʻoku tuʻunuku maí, ko e Kau Fakamoʻoni anga-tonu mo taʻemanavahē ko eni naʻa nau foaki ʻenau moʻuí ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻe fokotuʻu hake kinautolu mei he ngaahi fonualoto fakamanatú, fakataha mo e ʻamanaki ko e moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi!​—Sione 5:​28, 29.

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

Jacob van Bennekom

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Ko ha nusipepa ʻoku fakapipiki ai ha tuʻutuʻuni ʻo hono tapui ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová

[Fakatātā ʻi he peesi 27]

Toʻomataʻu: Ko Bernard Luimes; ʻi laló: Ko Albertus Bos (toʻohema) mo Antoine Rehmeijer; ʻi laló: Ko e ʻōfisi ʻo e Sōsaietí ʻi Heemstede