Skip to content

Skip to table of contents

ʻOku Fiemaʻu Lahi ha Fakafiemālie!

ʻOku Fiemaʻu Lahi ha Fakafiemālie!

ʻOku Fiemaʻu Lahi ha Fakafiemālie!

“Vakai, ko e loʻimata é ʻo siʻi fakamalohia, kae ʻikai ha taha ke fakafiemalie kiate kinautolu; ʻio, ʻi he feituʻu ʻa fakamalohi naʻe ai ha fefeka, kae ʻikai ha taha ke fai ha fakafiemalie ki he faʻahinga ko é.”—KOHELETI 4:1 (TAGATA MALAGA, PM).

ʻOKÚ KE kumi ki ha fakafiemālie? ʻOkú ke ʻunaloto atu ki ha kiʻi tapua mai ʻo ha fakafiemālie ke ne veteki ʻa e tuʻunga kaupoʻuli ʻo e siva ʻa e ʻamanakí? ʻOkú ke holi ki ha kiʻi fakanonga ke ne fakaleleiʻi ha moʻui kuo maumauʻi ʻe he faingataʻa lahi mo e ngaahi meʻa taʻefakafiemālie ʻoku hokosiá?

ʻI he taimi ki he taimi, ko kitautolú ʻoku tau mātuʻaki fiemaʻu kotoa ʻa e fakafiemālie mo e fakalototoʻa. ʻOku tuʻunga ʻene peheé koeʻuhi ʻoku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi meʻa ʻi he moʻuí ʻokú ne ʻomai ʻa e fakalotomamahí. ʻOku tau fiemaʻu kotoa ke hoko ʻo malu, māfana, mo ʻofaʻi. Kuo tupu ʻo motuʻa ʻa e niʻihi ʻo kitautolu pea ʻikai fiefia ʻi he meʻa ko iá. ʻOku loto-mamahi lahi ʻa e niʻihi ʻi he ʻikai ke iku ʻa e moʻuí ki he meʻa ko ia ne fai ki ai ʻa e ʻamanakí. Neongo ia ʻoku kei fakahohaʻasi ʻa e niʻihi ʻe ha līpooti ʻa ia kuo haʻu mei ha lepi fakatotolo mahaki.

ʻIkai ko ia pē, ko e tokosiʻi pē te nau fakakikihiʻi ko e ngaahi meʻa ko ia ʻoku hoko ʻi hotau taimí kuo nau fakatupunga ha fiemaʻu lahi ki ha fakafiemālie mo ha ʻamanaki. Lolotonga ʻa e senituli kuohilí ʻataʻatā pē, ne laka hake ʻi he kakai ʻe toko teau milioná kuo mate ʻi he taú. a Ko e meimei kotoa ʻo kinautolú ne nau liʻaki mai ha fāmili loto-mamahi​—ko e ngaahi faʻē mo e ngaahi tamai, fanga tuofāfine mo e fanga tokoua, ngaahi uitou mo e kau paea​—ʻoku nau mātuʻaki fiemaʻu ha fakanonga. ʻI he ʻahó ni, ʻoku laka hake he kakai ʻe toko taha piliona ʻoku nau moʻui ʻi he masiva ʻangoʻango. Ko e vaeua ʻo e tokolahi ʻo e māmaní ʻoku ʻikai te nau maʻu maʻu pē ʻa e ngāue fakafaitoʻo mo e ngaahi faitoʻo ʻoku fiemaʻú. ʻI he ngaahi hala ʻo e ngaahi fuʻu kolo ʻuli lalahí ʻoku hē holo ai ʻa e laui miliona ʻo e fānau kuo liʻaki, ʻa ia ko e tokolahi ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú mo faifeʻauaki totongi. ʻOku nofo faingataʻaʻia ʻa e laui miliona ʻo e kau kumi hūfangá ʻi he ngaahi kemi fakalilifu.

Kae kehe, ko e tokolahí​—neongo nai ʻa ʻene fakatupu tokangá—ʻoku ʻikai te ne fakahaaʻi ʻe ia ʻa e mamahi mo e faingataʻa ʻoku aʻusia ʻe he niʻihi ʻi heʻenau moʻui fakafoʻituituí. Hangē ko ení, fakakaukau angé kia Suetilana, ko ha finemui mei he ʻOtu Palakaná ʻa ia naʻe fāʻeleʻi ki ha tuʻunga masiva ololalo. b “Koeʻuhi ke maʻu ha paʻanga,” ko ʻene laú ia, “naʻe fekauʻi au ʻe heʻeku ongo mātuʻá ke u kolekole pe kaihaʻa. Naʻe tōlalo ʻa e moʻui ʻa e fāmilí ʻo aʻu ki ha tuʻunga naʻá ku hoko ai ʻo maʻukovia ʻi he hia fakamalaʻiá. Naʻá ku maʻu ha ngāue ko ha tokotaha tali-tēpile, pea ko ʻeku faʻeé, ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e paʻanga naʻá ku maʻu maí, naʻá ne pehē ka faifai ange ʻo mole ʻeku ngāué, te ne tāmateʻi ʻe ia ia. Naʻe taki ai au ʻe he meʻá ni kotoa ki ha moʻui faifeʻauaki totongi. Naʻá ku kei taʻu 13 pē. Naʻe faifai pē ʻou feitama peá u fakatōtama. ʻI hoku taʻu 15, naʻá ku hangē au ha taʻu 30.”

Ko Laimonis, ko ha talavou ia mei Lativia, ʻokú ne fakamatala ʻo kau ki he fiemaʻu ko ia ha fakafiemālié pea mo e ngaahi manatu fakalotomafasia ko ia naʻá ne fakatupunga ia ke loto-mamahí. ʻI hono taʻu 29, naʻe hoko ai kiate ia ha fakatuʻutāmaki ʻi ha kā ʻo ne mamatea ai mei hono kongalotó ki lalo. Naʻá ne ongoʻi ai kuo ʻikai ha toe ʻamanaki peá ne tafoki ai ki he ʻolokaholó. Hili ha taʻu ʻe nima mei ai naʻá ne ʻi ha tuʻunga tōlalo ʻaupito​—ko ha tokotaha ʻolokahōlika mamatea ʻoku ʻikai hano kahaʻu. Ko fē ia ha feituʻu ʻe lava ke ne maʻu mei ai ha fakafiemālie?

Pe fakakaukau kia Angie. Ko hono husepānití naʻe tafa tuʻo tolu ʻa hono ʻutó ʻa ia naʻe ʻuluaki mamatea fakakonga ai. Pea ʻi he taʻu ʻe nima hili ʻa e tafa fakaʻosí, naʻá ne ʻi ha fakatuʻutāmaki mātuʻaki mafatukituki ai, ko e meʻa ʻe lava ke ne mate ai. ʻI he hū atu ʻa hono uaifí ki he loki fakavavevavé ʻo sio ki he tokoto mai ai ʻa hono husepānití ʻoku ʻikai te ne toe ʻiloʻi ha meʻa, hili ia ʻene fuesia ha maumau mātuʻaki lahi ʻi hono ʻulú, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku tuʻunuku mai ha meʻa fakamamahi. Ko e kahaʻú kiate ia mo hono fāmilí ʻe faingataʻa. ʻE lava fēfē ke ne maʻu ha tokoni mo ha fakalototoʻa?

Kia Pat, ʻi ha ʻaho momoko ʻi he ngaahi taʻu kuohilí naʻe hā ngali anga-maheni pē ia ʻi he kamatá. Kae kehe, ko e ʻaho ʻe tolu hono hokó ne mole ia mei heʻene manatú. Naʻe tala ange kiate ia ki mui ʻe hono husepānití ʻi he hili ha ngaahi langa lahi ʻo hono fatafatá, naʻe mātuʻaki tuʻu fakataimi ai ʻa e tā ʻo hono mafú. Naʻe kamata ke tā vave ʻaupito mo fetōʻaki ʻa hono mafú, pea tuʻu fakaʻaufuli leva. Naʻe tuʻu ʻa ʻene mānavá. “Naʻá ku mate moʻoni ʻi he anga hono sivi fakafalemahaki aú,” ko e lau ia ʻa Pat. Ka naʻe faifai pē ʻo ne moʻui. ʻI heʻene nofo fuoloa ʻi he falemahakí, ʻokú ne pehē: “Naʻá ku ilifia ʻi he lahi ʻo e ngaahi siví, tautefito ʻi he taimi naʻa nau feinga ai ke ʻai ke ngaue hoku mafú pea tuʻú, ʻo hangē ko ia ko ʻene pehē ki muʻá.” Ko e hā ʻe lava ke ne tokonaki kiate ia ʻa e fakanonga mo e fakafiemālie naʻe fiemaʻu lolotonga ʻa e taimi faingataʻa ko ení?

Ko Joe mo Rebecca naʻe mole ʻa hona foha taʻu 19 ʻi ha fakatuʻutāmaki ʻi ha meʻalele. “Kuo teʻeki ai ʻaupito ke ma fekuki mo ha meʻa mātuʻaki fakamamahi,” ko ʻena laú ia. “Neongo ko kimaua, ʻi he kuohilí naʻá ma mamahi fakataha mo e niʻihi kehé ʻi heʻenau faʻahinga kuo molé, naʻe ʻikai te ma ongoʻi moʻoni ʻa e mamahi lahi ʻo e lotó ʻa ia ʻokú ma ʻi ai he taimi ní.” Ko e hā ʻe malava ke ne fakafiemālieʻi ha “mamahi lahi ʻo e lotó”​—ʻa e mamahi fakaʻulia ʻi he mole ha taha ʻa ia ʻokú ke ʻofa lahi ai?

Ko e faʻahinga tāutaha kotoa ko ení, mo e laui miliona kehe, kuo nau maʻu moʻoni ha matavai lahi ʻaupito ʻo e fakafiemālié mo e fakanongá. Ke sio ki he founga te ke toe lava ai mo koe ʻo maʻu ʻaonga mei he matavai ko iá, kātaki ʻo hoko atu hoʻo laú.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e tokolahi totonu ʻo e faʻahinga ʻi he taú mo e kau siviliane kuo mate ʻi he taú ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi. Ko e fakatātaá, ko e tohi ʻi he 1998 ko e Facts About the American Wars ʻoku fakamatala ai ki he Tau II ʻa Māmaní ʻataʻatā pē: “Ko e lahi taha ʻo e ngaahi maʻuʻanga fakamatalá ʻoku nau ʻomai ʻa e tokolahi fakakātoa ʻo e faʻahinga ne mate koeʻuhi ko e Tau II ʻa Māmaní (kau taú mo e siviliané) ko e toko 50 miliona ka ko e tokolahi ko ia kuo nau ako lahi ki he meʻá ni ʻoku nau tui ko e fika ʻoku tonu angé ʻoku māʻolunga ange ia​—ʻo aʻu ki he liunga ua ʻo e tokolahi ko iá.”

b Kuo fetongi ʻa e hingoá.

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]

UNITED NATIONS/PHOTO BY J. K. ISAAC

UN PHOTO 146150 BY O. MONSEN