Skip to content

Skip to table of contents

Fakafoʻou ʻo e Meʻa Kotoa Pē​—Hangē ko Ia Naʻe Tomuʻa Talá

Fakafoʻou ʻo e Meʻa Kotoa Pē​—Hangē ko Ia Naʻe Tomuʻa Talá

Fakafoʻou ʻo e Meʻa Kotoa Pē​—Hangē ko Ia Naʻe Tomuʻa Talá

“Pea folofola ʻe ia naʻe ʻafio ʻi he taloni, Ko eni ʻoku ou fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe. Pea ne pehe mai, . . . ko e ngaahi lea ko eni ʻoku ala falala ki ai, pea ko e moʻoni ʻo e moʻoni.”—FAKAHĀ 21:5.

1, 2. Ko e hā ʻoku totonu ai ʻa e toumoua e kakai tokolahi ke lāulea ki he meʻa ʻoku tuku tauhi ʻi he kahaʻú?

 KUÓ KE leaʻaki pe fakakaukau, ‘Ko hai ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻe ʻomai ʻe he ʻapongipongí?’ ʻOku lava ke ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku toumoua ai ʻa e kakaí ke mateʻi ʻa e meʻa ʻe ʻomai ʻe he kahaʻú pe falala ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau taukaveʻi taʻetoetatali nai ke tomuʻa tala ʻa e meʻa ʻoku tuʻu mei muʻá. ʻOku ʻikai pē ke maʻu ʻe he tangatá ia ʻa e malava ke tala totonu ki muʻa ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi māhina pe ngaahi taʻu ka hoko maí.

2 Ko e makasini Forbes ASAP naʻe tuku mai ai ha ʻīsiu ʻo kau ki he taimí. Naʻe tohi ai ʻe ha tokotaha hiki fakamatala ʻo e polokalama TV ko Robert Cringely: “ʻOku iku pē ʻo fakamaaʻi kitautolu kotoa ʻe he taimí, ka ʻoku ʻikai ha taha te ne fuesia ʻa e fakamaaʻi lahi ange ʻi he faai mai ʻa e taimí ʻo laka hake he kau vavaló. Ko e feinga ke mateʻi ʻa e kahaʻú ko ha vaʻinga ia ʻoku tau meimei foʻi maʻu pē ai. . . . Neongo ia, ʻoku hokohoko atu ʻa e kau mataotao ʻoku takú ʻi hono fai ʻa e ngaahi tala meʻa ki muʻá.”

3, 4. (a) Ko e hā ʻa e fakatuʻamelie ʻa e niʻihi fekauʻaki mo e mileniume foʻoú? (e) Ko e hā ʻa e ʻamanaki moʻoni ʻoku maʻu ʻe he niʻihi ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú?

3 Kuó ke sio nai ko e tokanga lahi ko ia ʻoku fai ki he mileniume foʻoú, ʻoku hā nai ai ʻa e fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ange ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú. ʻI he kamataʻanga ʻo e taʻu kuo ʻosí, naʻe pehē ʻe he makasini Maclean’s: “Ko e taʻu 2000 ko ha toe taʻu nai pē ia ʻe taha ʻi he tohimāhiná ki he tokolahi taha ʻo e kau Kānatá, ka ʻe lava ke hoko ʻo fenāpasi ia mo ha kamataʻanga foʻou moʻoni.” Ko Palōfesa Chris Dewdney ʻo e ʻUnivēsiti York naʻá ne ʻoange ʻa e ʻuhinga ko eni ki he fakatuʻamelié: “ʻOku ʻuhinga ʻa e mileniumé ʻe lava ke tau ʻataʻatā mei ha senituli fakalilifu moʻoni.”

4 ʻOku ongo eni ʻo hangē ha fakakaukau fakaefakaʻamu peé? ʻI Kānata ko e peseti pē ʻe 22 ʻo e faʻahinga ko ia naʻa nau tali ki he pāloti ʻe taha ʻoku nau “tui ʻe ʻomai ʻe he 2000 ha kamataʻanga foʻou ki he māmaní.” Ko hono moʻoní, ko e meimei vaeua ʻoku nau “ʻamanekina ha toe vākovi ʻe taha ʻa e māmaní”​—ko e tau ʻa e māmaní​—ʻi loto ʻi he taʻu ʻe 50. ʻOku hā mahino, ʻoku ongoʻi ʻe he tokolahi tahá ʻe ʻikai lava ʻe ha mileniume foʻou ke toʻo ʻetau ngaahi palopalemá, ʻo fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pē. Ko Sir Michael Atiyah, ko ha palesiteni ki muʻa ʻo e Sōsaieti Fakatuʻi ʻa Pilitāniá, naʻá ne tohi: “Ko e laka vave ʻa e liliú . . . ʻoku ʻuhingá ʻe ʻomai ʻe he senituli hono uofulumātahá ʻa e ngaahi pole mahuʻinga ki he kotoa ʻo hotau sivilaisé. Ko e ngaahi palopalema ʻo e tupu tokolahí, fakangatangata ʻa e maʻuʻanga moʻuí, ʻuliʻi fakaeʻātakaí, mo e mafolalahia ʻa e masivá kuo tau ʻosi hokosia pea pau ke fekuki mo ia ko ha meʻa fakavavevave.”

5. Ko fē ʻoku lava ke tau maʻu ai ʻa e fakamatala alafalalaʻanga fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tuʻu mei muʻá?

5 Te ke fifili nai, ‘Koeʻuhi ʻoku ʻikai lava ke tomuʻa tala ʻe he tangatá ʻa e meʻa ʻoku tuku tauhi ʻi hotau kahaʻú, ʻikai ʻoku totonu ke tau tukunoaʻi pē ʻa e kahaʻú?’ Ko e talí ko e ʻikai! ʻI heʻene peheé, ʻe ʻikai lava ʻe he tangatá ke ne tomuʻa tala totonu ʻa e meʻa ʻoku tuʻu mei muʻá, ka ʻoku ʻikai totonu ke tau fakakaukau ʻe ʻikai ke lava ia ʻe ha taha. Sai, ko hai te ne lavá, pea ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakatuʻamelie ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú? ʻE lava ke ke maʻu ʻa e ngaahi tali fakafiemālie ʻi he ngaahi meʻa totonu ʻe fā naʻe tala ki muʻa. ʻOku lēkooti kinautolu ʻi he tohi ʻoku maʻu mo lau lahi tahá, ʻa ia ʻoku toe taʻemahinoʻi mo tukunoaʻi lahi​—ʻa e Tohitapú. Ko e hā pē haʻo fakakaukau ki he Tohitapú, pea tatau ai pē ʻa hoʻo maheni lelei nai mo iá, ʻe ʻaonga kiate koe, ke ke vakaiʻi ʻa e ngaahi konga tohi tefito ko eni ʻe faá. ʻOku nau tomuʻa tala moʻoni ha kahaʻu ʻa ia ʻoku mātuʻaki lakalakaimonū. ʻIkai ko ia pē, ko e ngaahi kikite tefito ʻe fā ko ení ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e meʻa ʻe lava ke hoko ki ho kahaʻú mo e kahaʻu ko ia ʻo e faʻahinga ʻokú ke ʻofa aí.

6, 7. Naʻe kikite ʻanefē ʻa ʻAiseá, pea naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahoko fakaofo ʻo ʻene ngaahi meʻa naʻe tala ki muʻá?

6 Ko e ʻuluakí ʻoku maʻu ia ʻi he Aisea vahe 65 (Isaia, PM). Ki muʻa ke lau iá, fokotuʻu maʻu ʻi hoʻo fakakaukaú ʻa e ʻātakaí​—ʻi he taimi naʻe tohi ai ʻa e fakamatala ko ení pea mo e tuʻunga naʻe lave ki aí. Ko e palōfita ʻa e ʻOtuá ko ʻAiseá, ʻa ia naʻá ne hiki ʻa e ngaahi lea ko ení, naʻá ne moʻui ʻo laka hake ʻi ha senituli ki muʻa ke ngata ʻa e puleʻanga ʻo Siutá. Naʻe hoko mai ʻa e ngataʻangá ʻi he taimi naʻe toʻo ai ʻe Sihova ʻa e maluʻí mei he kau Siu taʻeangatonú, ʻo tuku ʻa e kau Pāpiloné ke nau fakaʻauha ʻa Selusalema pea ʻave ʻo fakaheeʻi ʻa hono kakaí. Naʻe hoko ia laka hake ʻi ha taʻu ʻe teau hili hono tala ki muʻa ʻe ʻAiseá.​—2 Kalonikali 36:​15-​21 (2 Fakamatala Mea Hokohoko, PM).

7 Fakatatau ki he ʻātakai fakahisitōlia ʻo hono fakahokó, manatuʻi ʻi he tataki ʻa e ʻOtuá naʻe tomuʻa tala ai ʻe ʻAisea ʻa e hingoa ʻo e tokotaha Pēsia teʻeki ke fanauʻi ko Kōlesí, ʻa ia naʻe faifai pē ʻo ne liua ʻa Pāpiloné. (Aisea 45:1) Naʻe tokonaki ʻe Kōlesi ʻa e makatuʻunga ki he toe foki ʻa e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá ʻi he 537 K.M. ʻOku fakaofó, he naʻe tomuʻa tala ʻe ʻAisea ʻa e toe foki ko iá, hangē ko ia ʻoku tau lau ʻi he ʻAi vahe 65. Naʻá ne fakahangataha ki he tuʻunga ʻe lava ke fiefia ai ʻa e kau ʻIsilelí ʻi honau fonua tupuʻangá.

8. Ko e hā ʻa e kahaʻu fiefia naʻe tomuʻa tala ʻe ʻAiseá, pea ko e hā ʻa e kupuʻi lea ʻoku tautefito ʻa ʻene mahuʻingá?

8 ʻOku tau lau ʻi he Aisea 65:​17-​19: “Vakai, ʻoku ou fakatupu ha ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou: pea ʻe ʻikai manatua ʻa e ʻuluaki, pea ʻe ʻikai te nau hake ʻi he loto ʻo ha taha. ʻIkai, ka mou fiefia mo tomeʻe ʻo taʻengata, ʻi he meʻa ʻoku ou fakatupu: he ko au eni ʻoku ou fakatupu foʻou ʻa Selusalema ko e koto tomeʻe, pea ko hono kakai ko e koto fiefia. Pea te u tomeʻe mo au ʻi Selusalema, pea te u fiefia ʻi hoku kakai: pea ʻe ʻikai toe ongoʻi ai ʻa e tangi mo e ʻoiaue.” Ko e moʻoni, naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻAisea ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa ia naʻe lelei mamaʻo ange ʻi he ngaahi tuʻunga ko ia naʻe moʻui ai ʻa e kau Siú ʻi he malumalu ʻo Pāpiloné. Naʻá ne tomuʻa tala ʻa e hākahaka mo e fiefia. Sai sio angé ki he kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou.” Ko e ʻuluaki eni ʻi heʻene ʻasi tuʻo fā ʻa e kupuʻi lea ko iá he Tohitapú, pea ko e ngaahi kupu ʻe fā ko ení ʻoku lava ke ʻi ai ʻene kaunga fakahangatonu ki hotau kahaʻú, naʻa mo ʻene tomuʻa tala ia.

9. Naʻe anga-fēfē ʻa e kau ʻa e kau Siu ʻo e kuonga muʻá ki hano fakahoko ʻo e Aisea 65:​17-​19?

9 Ko e ʻuluaki fakahoko ʻo e Aisea 65:​17-​19 naʻe kau ki ai ʻa e kau Siu ʻo e kuonga muʻá, ʻa ia hangē ko ia naʻe tala totonu ki muʻa ʻe ʻAiseá, naʻa nau toe foki ki honau fonua tupuʻangá, ʻa ia naʻa nau toe fokotuʻu ai ʻa e lotu maʻá. (Esela 1:​1-4; 3:​1-4) Ko e moʻoni, ʻokú ke ʻiloʻi, naʻa nau toe foki ki ha fonua tupuʻanga ʻi he foʻi palanite tatau, ʻo ʻikai ko ha feituʻu kehe ʻi he ʻunivēsí. Ko e ʻiloʻi ko iá ʻoku lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke sio ki he meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa ʻAisea ʻi he ngaahi langi foʻoú mo ha fonua foʻoú. ʻOku ʻikai pau ke tau fakamahalo, ʻo hangē ko e niʻihi, fekauʻaki mo ha ngaahi kikite ʻilongataʻa ʻa Nositalatamusi pe ko ha kau vavalo fakaetangata kehe. Ko e Tohitapú tonu ʻokú ne fakamāʻalaʻala ʻa e meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa ʻAiseá.

10. ʻOku anga-fēfē ʻetau mahinoʻi ʻa e “fonua” foʻou ko ia ne tomuʻa tala ʻe ʻAiseá?

10 ʻI he Tohitapú, ko e “fonua” ʻoku ʻikai ke ʻuhinga maʻu pē ia ki hotau foʻi kolopé. Hangē ko ení, ʻoku pehē moʻoni ʻe he Sāme 96:1 (NW): ‘Hiva kia Sihova, ʻa e fonuá kotoa.’ ʻOku tau ʻiloʻi ko hotau foʻi palanité​—ʻa e fonua mōmoá pea mo e fuʻu ʻōsení​—ʻoku ʻikai lava ia ʻo hiva. Ko e kakaí ʻoku hivá. ʻIo, ʻoku ʻuhinga ʻa e Sāme 96:1 ki he kakai ʻi he foʻi māmaní. a Ka ʻoku toe lave ʻa e Aisea 65:17 ki he “ngaahi langi foʻou.” Kapau ʻoku fakafofongaʻi ʻe he “fonua” ha sōsaieti foʻou ʻo e kakaí ʻi he fonua tupuʻanga ʻo e kau Siú, ko e hā ʻa e “ngaahi langi foʻou”?

11. Naʻe fakamatala ki he hā ʻa e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou”?

11 Ko e Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ʻa M’Clintock mo Strong, ʻoku pehē ai: “Ko fē pē ʻoku lave ai ki ha konga ʻo ha vīsone fakaekikite, ʻoku ʻuhinga ʻa e langí . . . ki he fakatahataha kotoa ʻo e ngaahi mafai fakaepulé . . . ʻi heʻene hoko ʻo māʻolunga mo puleʻi ʻa e kakai ʻoku nofo aí, hangē ko e tuʻu ʻa e langi fakaenatulá ʻo puleʻi hifo ʻa e foʻi māmaní.” Ka ki he kupuʻi lea fakatahaʻi ko e “langí mo e fonuá,” ʻoku fakamatala ʻa e Cyclopædia ʻo pehē ‘ʻi he lea fakaekikité ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi leá ki he tuʻunga fakapolitikale ʻo e faʻahinga ʻo e ngaahi tuʻunga kehekehe. Ko e langí ʻa e fakalevelevá; ko e fonuá ʻoku fai ki ai ʻa e pulé, ko e kau tangata ʻa ia ʻoku puleʻi ʻe he faʻahinga māʻolungá.’

12. Naʻe anga-fēfē ʻa e aʻusia ʻe he kau Siu ʻo e kuonga muʻá ʻa e “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou”?

12 ʻI he taimi naʻe toe foki ai ʻa e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá, naʻa nau maʻu ai ʻa e meʻa naʻe ui nai ko ha fokotuʻutuʻu foʻou ʻo e ngaahi meʻá. Naʻe ʻi ai ha kulupu foʻou naʻe pule. Ko Seluipēpeli, ko ha hako ʻo Tuʻi Tēvita, naʻe kōvaná, pea ko Siosiua naʻe taulaʻeiki lahí. (Hakeai 1:​1, 12; 2:​21; Sakalaia 6:​11) Naʻe fokotuʻu ʻe he ongo meʻá ni ʻa e “ngaahi langi foʻou.” Ke pule ki he hā? Ko e “ngaahi langi foʻou” naʻe pule ia ki “ha fonua foʻou,” ko e sōsaieti maʻa ʻo e kakai ʻa ia naʻa nau foki ki honau fonuá koeʻuhi ke toe langa ʻa Selusalema mo hono temipalé ki he lotu kia Sihová. Ko ia ai, ʻi he ʻuhinga moʻoni ko ení, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou ʻi he fakahoko naʻe kau ki ai ʻa e kau Siú ʻi he taimi ko iá.

13, 14. (a) Ko e hā ʻa e fakatātā kehe ʻo e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou” ʻoku totonu ke tau lāulea ki aí? (e) Ko e hā ʻoku mahuʻinga tefito ai ʻi he taimí ni ʻa e kikite ʻa Pitá?

13 Tokanga ke ʻoua naʻa mole ʻa e poiní. ʻOku ʻikai ko ha feinga eni ke fakaʻuhingaʻi ʻa e Tohitapú pe ko ha kiʻi hila pē ki he hisitōlia ʻo e kuonga muʻá. ʻOku lava ke ke sio ki he meʻá ni ʻaki ʻa e hoko atu ki he toe ʻasi ʻe taha ʻa e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou.” ʻI he 2 Pita vahe 3, te ke maʻu ai ʻene ʻasi ko ení pea ʻilo ʻoku kaunga ki ai ʻa hotau kahaʻú.

14 Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻa ʻene tohí laka hake he taʻu ʻe 500 hili ʻa e toe foki ʻa e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá. ʻI he tuʻunga ko e taha ʻo e kau ʻapositolo ʻa Sīsuú, naʻe tohi ʻa Pita ki he kau muimui ʻo Kalaisí, “ʻa e ʻEiki” naʻe lave ki ai ʻi he 2 Pita 3:2. ʻI he 2Pi 3 veesi 4 (NW), ʻoku ʻohake ai ʻe Pita ʻa e “talaʻofa [ʻa Sīsū] ʻo ʻene ʻi ai,” ʻa ia ʻokú ne ʻai ʻa e kikité ʻo mātuʻaki mahuʻinga ʻi he ʻahó ni. ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamoʻoni feʻungaʻānoa talu mei he Tau I ʻa Māmaní, kuo ʻi ai ʻa Sīsū ʻi he ʻuhinga ko hono maʻu ʻa e mafai ʻi he tuʻunga ko e Tokotaha-Pule ʻi he Puleʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá. (Fakahā 6:​1-8; 11:​15, 18) ʻOku maʻu ʻe he meʻá ni ʻa e ʻuhinga makehe ʻi he vakai atu ki ha toe meʻa kehe ʻa ia naʻe tomuʻa tala ʻe Pita ʻi he vahé ni.

15. ʻOku anga-fēfē ʻa e iku ʻo fakahoko ʻa e kikite ʻa Pita fekauʻaki mo e “ngaahi langi foʻou”?

15 ʻOku tau lau ʻi he 2 Pita 3:​13: “ʻI he funga ʻo e talaʻofa ʻa ʻEne ʻAfio ʻoku tau ʻamanaki ki ha ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou, ʻa ia ʻoku nofoʻanga ai ʻa maʻoniʻoni.” Kuó ke ʻosi ako nai ko Sīsū ʻi hēvani ʻa e Tokotaha-Pule tefito ʻi he “ngaahi langi foʻou.” (Luke 1:32, 33) Ka, ʻi he ngaahi konga tohi faka-Tohitapu kehé ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai te ne pule tokotaha. Naʻe talaʻofa ʻe Sīsū ko e kau ʻapositoló mo e niʻihi kehe hangē ko kinautolú ʻe ʻi ai honau feituʻu ʻi langi. ʻI he tohi Hepeluú, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e faʻahinga peheé ko e “siʻi kau ʻi ha ui mei langi.” Pea naʻe pehē ʻe Sīsū ko e faʻahinga ʻo e kulupu ko ení te nau tangutu ʻi ha ngaahi taloni ʻi hēvani fakataha mo ia. (Hepelu 3:​1, fakaʻītali ʻamautolu; Mātiu 19:28; Luke 22:​28-​30; Sione 14:​2, 3) Ko e poiní ʻoku pule ʻa e niʻihi kehe fakataha mo Sīsū ʻi he tuʻunga ko e konga ʻo e ngaahi langi foʻoú. Ko e hā leva ʻa e ʻuhinga ʻa Pita ʻi he foʻi lea “fonua foʻou”?

16. Ko e hā ʻa e “fonua foʻou” ʻoku ʻosi ʻi aí?

16 ʻI hono fakahoko he kuonga muʻá​—ʻa e toe foki ʻa e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá​—ko e fakahoko lolotonga ʻo e 2 Pita 3:13 ʻoku kau ki ai ʻa e kakai ko ia ʻoku nau fakamoʻulaloa ki he tuʻunga-pule ʻa e ngaahi langi foʻoú. ʻOku lava ke ke ʻilo ʻa e laui miliona he ʻahó ni ʻa ia ʻoku nau fakamoʻulaloa fiefia ki he tuʻunga-pule ko iá. ʻOku nau maʻu ʻaonga mei heʻene polokalama fakaeakó pea feinga ke muimui ki heʻene ngaahi lao ʻoku maʻu ʻi he Tohitapú. (Aisea 54:13) ʻOku faʻuʻaki ʻa e faʻahingá ni ʻa e makatuʻunga ʻo “ha mamani foʻou” ʻi he ʻuhinga ʻoku nau faʻu ha sōsaieti ʻi māmani lahi ʻo e ngaahi puleʻanga, ngaahi lea, mo e ngaahi matakali kotoa pē, pea ʻoku nau ngāue fakataha ʻi he fakamoʻulaloa ki he Tuʻi pule, ko Sīsū Kalaisí. Ko ha foʻi moʻoniʻi meʻa mahuʻinga ko e lava ko ia ke ke hoko ko ha konga ʻo e meʻá ni!​—Maika 4:​1-4.

17, 18. Ko e hā ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ʻe he ngaahi lea ʻi he 2 Pita 3:13 ʻa e ʻuhinga ke tau hanga ai ki he kahaʻú?

17 ʻOua ʻe ongoʻi ko e ngataʻanga pē eni ʻo e ngaahi meʻá, ʻoku ʻikai te tau maʻu ha mahino fakaikiiki ki he kahaʻú. Ko hono moʻoní, ʻi hoʻo sivisiviʻi ʻa e potutohi ʻo e 2 Pita vahe 3, te ke ʻilo ai ʻa e ngaahi fakahaaʻi ʻo ha liliu lahi ʻoku tuʻu mei muʻa. ʻI he 2Pi 3 veesi 5 mo e 6, ʻoku tohi ai ʻa Pita fekauʻaki mo e Lōmaki ʻi he ʻaho ʻo Noá, ʻa e Lōvai ko ia naʻá ne fakangata ʻa e māmani fulikivanu ʻo e taimi ko iá. ʻI he 2Pi 3 veesi 7, ʻoku lave ai ʻa Pita “ko e ngaahi langi mo e fonua ʻo onopōni,” ʻa e ngaahi tuʻunga-pulé pea mo e fuʻu kakaí fakatouʻosi, ʻoku taʻofi ia ki he “ʻaho ʻo e fakamāuʻi mo e fakaʻauha ʻo e kakai fakaʻotuamate.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku fakapapauʻi ʻe he meʻá ni ko e kupuʻi lea “ngaahi langi mo e fonua ʻo onopōni” ʻoku ʻuhinga iá, ʻikai ki he ʻuniveesi fakamatelié, ka ki he tangatá mo ʻenau ngaahi tuʻunga-pulé.

18 ʻOku fakamatala ʻa Pita ʻi he hili iá ko e ʻaho ʻo Sihova ʻe hoko maí te ne fakahoko mai ha fuʻu fakamaʻa lahi, ʻo fakaʻataʻatā ʻa e halá ki he ngaahi langi foʻou mo e fonua foʻou naʻe lave ki ai ʻi he 2Pi 3 veesi 13. Fakatokangaʻi ʻa e ngataʻanga ʻo e foʻi veesi ko iá​—“ʻa ia ʻoku nofoʻanga ai ʻa maʻoniʻoni.” ʻIkai ʻoku fakahaaʻi ai kuo pau ke hoko ha ngaahi liliu lahi ki he lelei ange? ʻIkai ʻokú ne langaʻi ʻa e ʻamanaki ki ha ngaahi meʻa foʻou moʻoni, ko ha taimi ʻa ia ʻe maʻu ai ʻe he tangatá ʻa e fiefia lahi ange ʻi he moʻuí ʻi he tuʻunga ʻoku nau ʻi ai he taimi ní? Kapau ʻoku lava ke ke sio ki ai, tā kuó ke maʻu ʻa e mahino ki he meʻa ʻoku tomuʻa tala ʻe he Tohitapú, ko ha mahino ʻa ia ko ha kiʻi tokosiʻi pē ʻoku nau maʻú.

19. Ko e hā ʻa e ʻātakai ʻoku tuhu ai ʻa e tohi ʻa Fakahaá ki he “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou” ʻoku teʻeki ke hoko maí?

19 Ka tau toe hoko atu. Kuo tau sio ki heʻene ʻasi ʻa e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou” ʻi he Aisea vahe 65 mo e toe fakatātā ʻe taha ʻi he 2 Pita vahe 3. Huke leva he taimí ni ki he Fakahā vahe 21, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e toe ʻasi kehe ʻe taha ʻo e kupuʻi lea ko ení ʻi he Tohitapú. ʻE toe tokoni ʻa hono mahinoʻi ʻo e ʻātakaí. ʻI he ongo vahe ʻe ua ki muʻá, ʻi he Fakahā vahe 19, ʻoku tau maʻu ai ʻa e fakamatala ʻi ha fakatātā mataʻāʻā ʻo ha tau​—ka ʻoku ʻikai ko ha tau ʻi ha vahaʻa ʻo ha ngaahi puleʻanga fakafili. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá “ko Folofola ʻa e ʻOtua.” Ngalingali ʻokú ke fakatokangaʻi ia ko ha hingoa fakalakanga ʻo Sīsū Kalaisi. (Sione 1:​1, 14) ʻOkú ne ʻi hēvani, pea ʻoku fakamatalaʻi ia ʻe he vīsone ko ení fakataha mo ʻene kau tau fakahēvaní. ʻOku nau faitau mo hai? ʻOku lave ʻa e vahé ki he “ngaahi tuʻi,” “ngaahi ʻeikitau,” mo e kakai ʻo e ngaahi tuʻunga kehekehe, fakatouʻosi “ʻa e iki mo e lalahi.” Ko e feingatau ko ení ʻoku kau ki ai ʻa e ʻaho ka hoko mai ʻo Sihová, ʻa e fakaʻauha ʻo e fulikivanú. (2 Tesalonaika 1:​6-​10) ʻI he hoko atú, ʻoku kamata ʻa e Fakahā vahe 20 ʻaki hono fakamatalaʻi ʻa hono toʻo atu “ʻa e Ngata ʻo onoʻaho, ʻa ia ko e Tevolo foki mo Setane.” ʻOku tokonaki mai ʻe he meʻá ni ʻa e makatuʻunga ki he lāulea ki he Fakahā vahe 21.

20. Ko e hā ʻa e liliu mahuʻinga ʻoku fakahaaʻi ʻe he Fakahā 21:1 ʻoku tuʻu mei muʻá?

20 ʻOku kamataʻaki ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻa e ngaahi lea fakalotofiefia: “Pea u vakai ha langi foʻou mo ha fonua foʻou: he ne mole ʻa e ʻuluaki langi mo e ʻuluaki fonua; pea ʻoku ʻikai kei tuʻu ʻa e tahi.” Makatuʻunga ʻi he meʻa kuo tau sio ki ai ʻi he Aisea vahe 65 mo e 2 Pita vahe 3, ʻoku lava ke tau fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ení ko hono fetongi ʻa e ngaahi langi moʻoní pea mo hotau foʻi palanité, mo hono ngaahi vai lolotó. Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻi he ongo vahe ki muʻá, ko e kakai fulikivanú mo ʻenau ngaahi tuʻunga pulé, ʻo kau ai ʻa e tokotaha-pule taʻehāmai ko Sētané, ʻe toʻo atu ia. ʻIo, ko e talaʻofa hení ʻoku fekauʻaki ia mo ha fokotuʻutuʻu foʻou ʻo e ngaahi meʻá ʻo kau ai ʻa e kakai ʻi he māmaní.

21, 22. Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku fakapapauʻi mai ʻe Sione kiate kitautolú, pea ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e holoholoʻi ʻa e loʻimatá?

21 ʻOku tau fakapapauʻi ʻa e meʻá ni ʻi heʻetau hoko atu ki he kikite fakaofo ko ení. Ko e ngataʻanga ʻo e Fkh 21 veesi 3 ʻoku lau ai ki ha taimi ʻe ʻi he faʻahinga ai ʻo e tangatá ʻa e ʻOtuá, ʻo fakahanga ʻa ʻene tokangá ke fai ʻa e meʻa lelei ki he kakai ʻoku nau fai hono finangaló. (Isikeli 43:7) ʻOku hoko atu ʻa Sione ʻi he Fkh 21 veesi 4, 5: “Te ne [Sihova] holoholo ʻa e loʻimata kotoa pe mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa. Pea folofola ʻe ia naʻe ʻafio ʻi he taloni, Ko eni ʻoku ou fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe. Pea ne pehe mai, Tohi, he ko e ngaahi lea ko eni ʻoku ala falala ki ai, pea ko e moʻoni ʻo e moʻoni.” Ko ha kikite fakatupu langa hake moʻoni ē!

22 Kiʻi tuʻu ʻo fiefia ʻi he meʻa ʻoku tomuʻa tala ʻe he Tohitapú. ‘ʻE holoholo ʻe he ʻOtuá ʻa e loʻimata kotoa pe mei honau matá.’ ʻOku ʻikai lava ke ʻuhinga ia ki he ngaahi loʻimata anga-maheni ʻokú ne fufulu ʻa hotau mata ongongofuá, pea ʻoku ʻikai lava ke ʻuhinga ia ki he ngaahi loʻimata ʻo e fiefiá. ʻIkai, ko e loʻimata ʻe holoholoʻi ʻe he ʻOtuá ko e loʻimata ia ʻoku fakatupunga ʻe he faingataʻaʻia, mamahi, ʻamanaki tōnoa, loto-lavea, mo e langa. ʻOku lava fēfē ke tau fakapapauʻí? Sai, ko e talaʻofa ʻiloa ko eni ʻa e ʻOtuá ʻoku fehokotaki ia ki hono holoholoʻi hotau loʻimatá ʻaki ʻa e ‘ʻikai toe ai ha mate, mamahi, tangi, mo e ongosia.’​—Sione 11:35.

23. Ko e ngataʻanga ʻo e ngaahi tuʻunga ko e hā ʻoku fakapapauʻi ʻe he kikite ʻa Sioné?

23 ʻIkai ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he meʻá ni ko e kanisaá, ngaahi pākalavá, ngaahi tuʻu e tā ʻo e mafú, pea naʻa mo e maté ʻe ʻosi toʻo atu ia? Ko hai ia ʻiate kitautolu kuo ʻikai mole ha taha ʻoku ʻofa ai ʻi ha mahaki, fakatuʻutāmaki, pe fakatamaki? ʻOku talaʻofa heni ʻe he ʻOtuá ʻe ʻikai toe ʻi ai ha mate, ʻa ia ʻoku fokotuʻu mai ai ko e fānau ko ia ʻe fanauʻi mai nai he taimi ko iá ʻe ʻikai pau ke nau fehangahangai mo e ʻamanaki ʻo e tupu hake pea hoko leva ʻo motuʻa​—ʻo ngata ʻi he maté. ʻOku toe ʻuhinga ʻa e kikite ko ení ʻe ʻikai toe ʻi ai ha mahaki loto-ngalongalo, ʻikai tupu e huí, ngungu ʻi he taungafanaú, mahakiʻia ʻa e matá, pea naʻa mo e ngaahi tuʻutoló​—ʻa ia ʻoku hoko lahi ʻi he taʻumotuá.

24. ʻE anga-fēfē ʻa e fakamoʻoni ʻene hoko ko ha tāpuaki ʻa e ‘langi foʻoú mo e fonua foʻoú,’ pea ko e hā te tau toki lāulea ki aí?

24 ʻOku ʻikai ha veiveiua te ke loto-tatau ʻe siʻi ʻa e mamahí mo e tangí ʻi hono toʻo atu ʻa e maté, taʻumotuʻá, mo e mahakí. Kae fēfē ʻa e masiva ololaló, ngaohikoviʻi ʻa e kiʻi tamá, mo e tomuʻa fehiʻa kakaha makatuʻunga ʻi he ʻātakaí pe lanu ʻo e kilí? Kapau ko e ngaahi meʻa peheé​—ʻoku hoko he ʻaho ní—ʻe kei hokohoko atu, ʻe ʻikai te tau mavahe mei he mamahí mo e tangí. Ko ia ai, ko e moʻui ʻi he malumalu ʻo ha “langi foʻou mo ha fonua foʻou” ʻe ʻikai ke fakameleʻi ia ʻe he ngaahi tupuʻanga lolotonga ko eni ʻo e mamahí. Ko ha liliu moʻoni ia! Ko ia ai, kuo tau lāulea mai eni ki he tolu pē ʻo e ngaahi ʻasi tuʻo fā ʻi he Tohitapú ʻa e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou.” ʻOku toe ʻa e taha ʻa ia ʻoku fehokotaki ia mo e meʻa ko ia kuo tau sivisiviʻí pea ʻoku fakamamafaʻi ʻe he meʻa ko iá ʻa e ʻuhinga ʻoku tau maʻu ai ʻa e ʻuhinga ke fakatuʻotuʻa atu ki he taimi mo e founga ʻe fakahoko ai ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene talaʻofa ke ‘fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa peé.’ Ko e kupu hono hokó ʻoku lave ia ki he kikite ko iá pea mo e meʻa ʻoku lava ke ʻuhinga ki heʻetau fiefiá.

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻOku fakalea ʻe he The New English Bible ʻa e Sāme 96:1: “Hiva ki he ʻEIKÍ, ʻa e tangata kotoa ʻi he fonuá.” ʻOku pehē ʻe he The Contemporary English Version: “ʻA e tokotaha kotoa ʻi he fonua ko ení, hivaʻi ʻa e ngaahi fakahīkihiki ki he ʻEIKÍ.” ʻOku fehoanaki eni mo e mahino ko ia ko e “fonua foʻou” naʻe ʻuhinga ʻa ʻAiseá ki he kakai ʻa e ʻOtuá ʻi honau fonuá.

Ko e Hā ʻOkú Ke Manatuʻí?

• Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻe tolu ʻa ia ne tomuʻa tala ai ʻe he Tohitapú ʻa e “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou”?

• Naʻe anga-fēfē ʻa e kau ʻa e kau Siu ʻo e kuonga muʻá ki hano fakahoko ʻo e “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou”?

• Ko e hā ʻa e ngaahi fakahoko ʻoku mahinoʻi ki he “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou” hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻa Pitá?

• ʻOku anga-fēfē ʻa e fakamatalaʻi kiate kitautolu ʻe he Fakahā vahe 21 ha kahaʻu lakalakaimonuú?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 10]

Hangē pē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻe Sihová, naʻe tokonaki ʻe Kōlesi ʻa e makatuʻunga ki he toe foki ʻa e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá ʻi he 537 K.M.