Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Māmani Foʻoú​—Te Ke ʻI Ai?

Ko e Māmani Foʻoú​—Te Ke ʻI Ai?

Ko e Māmani Foʻoú​—Te Ke ʻI Ai?

“Kuo u ʻilo ʻoku ʻikai ha lelei ʻi he nofo, ka ke te fiefia mo fai lelei lolotonga ʻete moʻui. Ka ko eni foki, ko e kai mo inu ʻa e tangata kotoa pe, mo ʻene ʻilo lelei ʻi heʻene ngaahi ngaue kehekehe, ko e meʻa foaki ia ʻa e ʻOtua.”—KOHELETI 3:​12, 13 (TAGATA MALAGA, PM).

1. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau fakatuʻamelie ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú?

 ʻOKU fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ki he ʻOtua Māfimafi-Aoniú ʻoku anga-fefeka mo anga-fakamamahi. Ka ko e konga tohi ʻi ʻolungá ko ha foʻi moʻoni ia te ke maʻu ʻi heʻene Folofola fakamānavaʻí. ʻOku fehoanaki ia mo ʻene hoko “ko e ʻOtua fiefiá” pea mo ʻene tuku ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá ʻi ha ʻapi palataisí. (1 Timote 1:​11NW; Senesi 2:​7-9) ʻI he kumi ʻa e mahino ki he kahaʻu ko ia ʻoku talaʻofa ʻe he ʻOtuá ki heʻene kakaí, ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻohovale ʻi he ʻilo ki he ngaahi tuʻunga ko ia te ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e fiefia tuʻuloá.

2. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻokú ke ʻamanaki atu ki aí?

2 ʻI he kupu ki muʻá, naʻa tau sivisiviʻi ai ʻa e tolu ʻo e ngaahi fakatātā ʻe fā ʻa ia ʻoku tomuʻa tala ai ʻe he Tohitapú ʻa e “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou.” (Aisea 65:17 [Isaia, PM]) Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa alafalalaʻanga naʻe tala ki muʻa ko iá ʻoku lēkooti ia ʻi he Fakahā 21:1. Ko e ngaahi veesi hoko maí ʻoku tala ai ʻa e taimi ʻa ia ʻe liliu mālohi ai ʻe he ʻOtua Māfimafi-Aoniú ki he lelei ange ʻa e ngaahi tuʻunga fakaemāmaní. Te ne holoholoʻi ʻa e ngaahi loʻimata ʻo e mamahí. ʻE ʻikai ke toe mate ha kakai ʻi he taʻumotuʻá, mahamahakí, pe ko e ngaahi fakatuʻutāmakí. Ko e tēngihiá, tangí, mo e langá ʻe mole atu ia. Ko ha ʻamanaki fakalotofiefia moʻoni ē! Ka ʻe lava ke tau fakapapauʻi ʻe hoko mai ia, pea ko e hā ʻa e tākiekina mālohi ʻoku lava ke fai ʻe he ʻamanaki ko iá kiate kitautolu he taimi ní?

Ngaahi ʻUhinga ki he Falala Pau

3. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau falala ki he ngaahi talaʻofa ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú?

3 Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e hoko atu ʻa e Fakahā 21:5. ʻOku lave ai ki he ʻOtuá, ʻokú ne ʻafio ʻi hono taloni fakahēvaní, ʻi heʻene talaki: “Ko eni ʻoku ou fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe.” Ko e talaʻofa fakaʻotua ko iá ʻoku lelei ange ia ʻi ha talaki fakapuleʻanga pē ʻo e tauʻatāiná, ʻi ha faʻahinga totonu pē ʻa e tangatá he lolotongá ni, pe ko ha taumuʻa fakaetangata pē ki he kahaʻú. Ko ha talaki alafalalaʻanga fakaʻaufuli ia ʻa e Tokotaha ʻa ia ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ʻoku “taʻe faʻa loi.” (Taitusi 1:2) ʻI heʻene mahinó, te ke ongoʻi nai ʻe lava ke tau tuʻu ā hē, ʻo fiefia ʻi he ʻamanaki lelei ʻaupito ko ení mo falala ki he ʻOtuá. Ka ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke tau tuʻu. ʻOku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ia kiate kitautolu ke tau ako ʻo fekauʻaki mo hotau kahaʻú.

4, 5. Ko e hā ʻa e ngaahi kikite faka-Tohitapu kuo ʻosi fai ʻa e lāulea ki ai ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi ʻetau falala pau ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tuʻu mei muʻá?

4 Fakakaukauloto atu ki he meʻa naʻe fokotuʻu ʻi he kupu ki muʻá ʻo kau ki he ngaahi talaʻofa ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo e ngaahi langi foʻoú mo ha fonua foʻoú. Naʻe tomuʻa tala ʻe ʻAisea ha fokotuʻutuʻu foʻou pehē, pea naʻe fakahoko ʻa ʻene kikité ʻi he taimi naʻe toe foki ai ʻa e kau Siú ki honau fonua tupuʻangá pea toe fokotuʻu ʻa e lotu moʻoní. (Esela 1:​1-3; 2:​1, 2; 3:​12, 13) Ka, ko e kotoa pē ia ʻo e meʻa naʻe tuhu ki ai ʻa e kikite ʻa ʻAiseá? ʻIkai ʻaupito! Ko e ngaahi meʻa naʻá ne tomuʻa talá ʻe fakahoko ia ʻi ha founga maʻongoʻonga ange ʻi he kahaʻu mamaʻó. Ko e hā ʻoku tau aʻu ai ki he fakamulituku ko iá? Koeʻuhi ko e meʻa ʻoku tau lau ʻi he 2 Pita 3:​13 mo e Fakahā 21:​1-5. Ko e ongo kupu ko iá ʻoku tuhu ai ki he ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou ʻa ia ʻe ʻaonga ki he kau Kalisitiané ʻi ha tuʻunga fakaemāmani lahi.

5 Hangē ko ia naʻe fakatokangaʻi ki muʻa angé, ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tohitapú ʻa e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou” ʻo tuʻo fā. Kuo tau lāulea ki he tolu ʻo e ngaahi meʻá ni pea kuo tau aʻu ai ki ha ngaahi fakamulituku fakalototoʻa. Fakatatau ki he poiní, ʻoku tomuʻa tala ʻe he Tohitapú ʻe fakangata ʻe he ʻOtuá ʻa e fulikivanú mo e ngaahi tupuʻanga kehe ʻo e faingataʻá pea te ne toki tāpuakiʻi leva ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi heʻene fokotuʻutuʻu foʻou naʻe talaʻofá.

6. Ko e hā ʻoku tomuʻa tala ʻe ha kikite hono fā naʻe lave ki he “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou”?

6 Tau sivisiviʻi he taimí ni ʻa ʻene hā ko ia ʻoku kei toe ʻo e kupuʻi lea “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou,” ʻi he Aisea 66:​22-​24 (NW): “‘Hangē ko e tuʻu ʻi hoku ʻaó ʻa e ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou ʻoku ou ngaohí,’ ko e folofola ia ʻa Sihová, ‘ʻe pehē pē ʻa e hanganaki tuʻu ʻa e fānau ʻa e kakai ko kimoutolú pea mo e hingoa ʻo e kakai ko kimoutolú. Pea ʻe hoko moʻoni mei he māhina foʻou ki he mahina foʻou pea mei he sāpate ki he sāpate, ʻe haʻu ʻa e kakano kotoa ke punou ʻi hoku ʻaó,’ ko e folofola ia ʻa Sihová. ‘Pea te nau ʻalu moʻoni atu ʻo vakai ki he ngaahi ʻangaʻanga ʻo e kau tangata ko ia naʻe talangataʻa mai kiate aú; he ko e ngaahi ʻuanga tonu ʻiate kinautolú ʻe ʻikai te nau mate pea ko e afi ʻiate kinautolú ʻe ʻikai ke tāmateʻi, pea te nau hoko ko e meʻa palakū ki he kakano kotoa pē.’”

7. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakaʻosiʻaki ko e Aisea 66:​22-​24 ʻe ʻi ai hono fakahoko ʻi he ngaahi ʻaho ka hoko maí?

7 Ko e kikité ni ʻoku ʻi ai ʻa hono kaunga ki he haʻohaʻonga ʻo e kau Siu naʻa nau toe nofo ʻi honau fonuá, ka ʻe ʻi ai ʻa hono toe fakahoko ʻe taha. Naʻe pau ke hoko ia ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí hili hono hiki ko ia ʻa e tohi hono ua ʻa Pitá pea mo e tohi ʻa Fakahaá, he naʻá na tuhu ki ha ‘langi mo e fonua foʻou’ ʻi he kahaʻú. ʻOku lava ke tau hanga atu ki he fakahoko maʻongoʻonga mo kakato ko iá ʻi he fokotuʻutuʻu foʻoú. Fakakaukau angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga ʻa ia ʻoku lava ke tau fakatuʻotuʻa atu ke fiefia aí.

8, 9. (a) ʻI he ʻuhinga fē ʻe “hanganaki tuʻu” ai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá? (e) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e kikite ko ia ʻoku pehē ʻe lotu ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová “mei he māhina foʻou ki he māhina foʻou pea mei he sāpate ki sāpaté”?

8 ʻOku fakahaaʻi ʻe he Fakahā 21:4 ʻe ʻikai ke toe ʻi ai ha mate. Ko e kupu ʻi he Aisea vahe 66 ʻoku fehoanakimālie ia mo ia. ʻOku lava ke tau sio mei he ʻAi 66 veesi 22 ʻoku ʻafioʻi e Sihova ʻe ʻikai ke fakataimi pē ʻa e ngaahi langi foʻoú mo e fonua foʻoú, ʻo fakangatangata pē ʻa hono lōloá. ʻIkai ko ia pē, ʻe tolonga ʻa ʻene kakaí; te nau “hanganaki tuʻu” ʻi hono ʻaó. Ko e meʻa kuo ʻosi fai ʻe he ʻOtuá ki heʻene kakai filí ʻokú ne ʻomai ai kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga ki he falala pau. Kuo fehangahangai ʻa e kau Kalisitiane moʻoní mo e fakatanga kakaha, naʻa mo e ngaahi feinga vale ke fakaʻauha ʻosi kinautolu. (Sione 16:2; Ngāue 8:1) Ka, naʻa mo e ngaahi fili mālohi ʻaupito ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá, ʻo hangē ko e ʻEmipola Loma ko Neló mo ʻAtolofi Hitilā, kuo ʻikai te na malava ke taʻaki fuʻu ʻa e kau mateaki ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku nau fataki ʻa hono huafá. Kuo fakatolonga ʻe Sihova ʻa e fakatahaʻanga ʻa ʻene kakaí, pea ʻoku lava ke tau fakapapauʻi ʻe lava ke ne tauhi ia ke tuʻu ʻo tuʻuloa.

9 ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau anga-tonu ki he ʻOtuá ʻi he tuʻunga ko e konga ʻo e fonua foʻoú, ʻa e sōsaieti ʻo e kau lotu moʻoni ʻi he māmani foʻoú, te nau hanganaki tuʻu fakatāutaha koeʻuhi he te nau fai ʻa e lotu maʻá ki he Tokotaha-Fakatupu ʻo e meʻa kotoa pē. ʻE ʻikai hoko ia ko ha lotu ʻe fai tātātaha pe taʻeʻiai hano taumuʻa. Ko e Lao ʻa e ʻOtuá naʻe tokonaki ki ʻIsileli fakafou ʻia Mōsesé, naʻe fiemaʻu ai ha ngaahi ngāue pau ʻo e lotú ʻi he māhina taki taha, hangē ko ia naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he māhina foʻoú, pea ʻi he uike taki taha, ʻo hangē ko ia ko hono fakaʻilongaʻi ʻe he ʻaho Sāpaté. (Livitiko 24:​5-9; Nomipa 10:10; 28:​9, 10; 2 Kalonikali 2:4) Ko ia ʻoku fakamatala ʻa e Aisea 66:23 ki he lotu tuʻumaʻu mo hokohoko ki he ʻOtuá, ʻi he uike ki he uike mo e māhina ki he māhina. Ko e fakaʻikaiʻi-ʻOtuá mo e mālualoi fakalotú ʻe ʻikai ke ʻi ai ia he taimi ko iá. “ʻE haʻu ʻa e kakano kotoa ke punou ʻi he ʻao” ʻo Sihová.

10. Ko e hā ʻoku lava ai ke ke falala pau ko e māmani foʻoú ʻe ʻikai ke fakameleʻi taʻengata ia ʻe he faʻahinga fulikivanú?

10 ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Aisea 66:24 kiate kitautolu ko e melino mo e māʻoniʻoni ʻa e fonua foʻoú ʻe ʻikai ke ʻi ha fakatuʻutāmaki. ʻE ʻikai maumauʻi ia ʻe he kakai fulikivanú. Manatuʻi ʻoku pehē ʻe he 2 Pita 3:7 ʻoku ʻi muʻa ʻiate kitautolu “ʻa e ʻaho ʻo e fakamāuʻi mo e fakaʻauha ʻo e kakai fakaʻotuamate.” Ko e faʻahinga ʻe fakangatá ko e fakaʻotuamaté. ʻE ʻikai hoko ha maumau ki he faʻahinga tonuhiá, ʻo ʻikai tatau mo e meʻa ko ia ʻoku faʻa hoko ʻi he ngaahi tau ʻa e tangatá, ʻa ia ʻoku tokolahi ange ʻa e kau siviliane ia ʻoku mate ʻi he taú ʻi he faʻahinga ʻoku kau ʻi he taú. Ko e Fakamaau Lahí ʻokú ne fakapapauʻi mai kiate kitautolu ʻe hoko ʻa hono ʻahó ko ha fakaʻauha ʻo e fakaʻotuamaté.

11. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe ʻAisea ko e kahaʻu ia ʻo ha taha pē ʻoku fakafepaki ki he ʻOtuá mo ʻene founga lotú?

11 Ko e faʻahinga māʻoniʻoni ʻe haó te nau sio ai ki he moʻoni ʻo e folofola fakaekikite ʻa e ʻOtuá. ʻOku tomuʻa tala ʻi he ʻAi 66 veesi 24 ko e “ngaahi ʻangaʻanga ʻo e kau tangata ko ia naʻe talangataʻa” kia Sihová ʻe hoko ia ko e fakamoʻoni ʻo ʻene fakamāú. Ko e lea fakaefakatātā naʻe ngāueʻaki ʻe ʻAiseá ʻe hā ngali fakaʻohovale. Ka, ʻoku huʻufataha ia mo ha moʻoni fakahisitōlia. ʻI he tuʻa ʻā ʻo Selusalema ʻo e kuonga muʻá naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi lingiʻangaveve ki he vevé, pea ʻi he taimi ki he taimi, ki he ngaahi ʻangaʻanga ʻo e kau faihia kuo tāmateʻi ʻo fakamāuʻi naʻa nau taʻefeʻunga ki hano tanu fakaleleí. a Ko e ngaahi ʻuanga mo e afi uloulo ʻi aí ʻoku vave ʻa ʻene toʻo fakatouʻosi atu ʻa e vevé mo e ngaahi ʻangaʻanga ko iá. ʻOku hā mahino, ʻoku fakatātaaʻi ʻe he lea fakaefakatātā ʻa ʻAiseá ʻa e aofangatuku ʻo e fakamaau ʻa Sihová ki he kau talangataʻá.

Ko e Meʻa Kuó Ne Talaʻofá

12. Ko e hā ʻa e fakamatala lahi ange ʻoku ʻomai ʻe ʻAisea ʻo fekauʻaki mo e moʻui ʻi he māmani foʻoú?

12 ʻOku tala mai ʻe he Fakahā 21:4 kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻe ʻikai ke ʻi ai ʻi he fokotuʻutuʻu foʻou ka hoko maí. Kae kehe, ko e hā ʻe ʻi ai he taimi ko iá? ʻE ʻi he tuʻunga fēfē ʻa e moʻuí? ʻE lava ke tau maʻu ha ngaahi fakamatala alafalalaʻanga? ʻIo. ʻOku fakamatalaʻi fakaekikite ʻe he Aisea vahe 65 ʻa e ngaahi tuʻunga te tau fiefia ai kapau te tau maʻu ʻa e hōifua ʻa Sihova ke moʻui ʻi he taimi te ne fakatupu ai, ʻi he ʻuhinga fakaʻosí, ʻa e ngaahi langi foʻou mo e fonua foʻou ko ení. Ko e faʻahinga ko ia kuo tāpuakiʻi ʻaki ha nofoʻanga tuʻuloa ʻi he fonua foʻoú ʻe ʻikai te nau tupu ʻo motuʻa pea iku pau atu ki he maté. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Aisea 65:20 (PM) kiate kitautolu: “E ikai toe ai i ai ha tamajii oku moui fuonounou, be ko ha tagata motua oku tae kakato hono gaahi aho: he ko ia e mate i hono teau taʻu e mate koe tamajii be; bea koe tagata agahala oku mate i hono teau taʻu e malaia ia.”

13. ʻOku anga-fēfē hono fakapapauʻi mai ʻe he Aisea 65:20 kiate kitautolu ʻe fiefia ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he maluʻangá?

13 ʻI he taimi naʻe ʻuluaki fakahoko ai eni ʻi he kakai ʻa ʻAiseá, naʻe ʻuhingá naʻe malu ʻa e fanga kiʻi pēpē ʻi he fonuá. Naʻe ʻikai ke hū mai ha ngaahi fili, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻi ha taimi ʻe he kau Pāpiloné, ke toʻo atu ʻa e faʻahinga kei huhú pe tuʻusi hifo ʻa e kau tangatá ʻi he tuʻunga longomoʻui ʻo ʻenau moʻuí. (2 Kalonikali 36:​17, 20) ʻI he māmani foʻou ka hoko maí, ʻe hao ʻa e kakaí, malu, pea malava ke fiefia ʻi he moʻuí. Kapau ʻe fili ha taha ke angatuʻu ki he ʻOtuá, ʻe ʻikai fakaʻatā ia ke hokohoko atu ʻene moʻuí. ʻE toʻo ia ʻe he ʻOtuá. Fēfē kapau ko e tokotaha angahala angatuʻú ʻoku taʻu teau? Te ne pekia ko ha “tamajii be” ʻi hono fakahoa atu ki hono maʻu ʻo e moʻui taʻehanongataʻangá.​—1 Timote 1:​19, 20; 2 Timote 2:​16-​19.

14, 15. Makatuʻunga ʻi he Aisea 65:​21, 22, ko e hā ʻa e ngaahi ngāue fakafiemālie ʻoku lava ke ke fakatuʻotuʻa atu ki aí?

14 ʻI he ʻikai ke tokangataha ki he founga ʻo hono toʻo atu ʻo ha tokotaha faiangahala loto-leleí, ʻoku fakamatalaʻi ʻe ʻAisea ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e moʻuí ʻe ola lelei ʻi he māmani foʻoú. Feinga ke sioloto atu kiate koe ʻi he ʻātakaí. Ko e meʻa nai ʻe ʻuluaki haʻu ki hoʻo fakakaukaú ko e ngaahi meʻa ʻokú ke mahuʻingaʻia aí. ʻOku lave ki ai ʻa ʻAisea ʻi he ʻAi 65 veesi 21 mo e 22: “Te nau langa fale, ʻo nofo ai; pea te nau to ngouevaine, pea kai hono fua. ʻE ʻikai te nau langa, kae nofo ai ha taha kehe; ʻe ʻikai te nau to, kae kai ʻe ha taha kehe: he hange ko e fuoloa ʻo ha ʻakau ʻe pehe ʻa e fuoloa ʻa hoku kakai; pea ko ʻeku fanga pele te nau ʻosiki ʻa e ngaue ʻa honau nima.”

15 Kapau kuo teʻeki ai ke ke maʻu ha taukei ʻi he langá pe ko hono fai ha ngoue, ʻoku fokotuʻu mai ʻi he kikite ʻa ʻAiseá ʻoku tatali mai ha ako kiate koe. Kae kehe, te ke loto-lelei ke ako ʻi he tokoni ʻa e kau fakahinohino pōtoʻi, mahalo pē ko ha ngaahi kaungāʻapi anga-ʻofa ʻa ia te nau tokoniʻi fiefia koe? Naʻe ʻikai ke pehē ʻe ʻAisea ia pe ko ho falé ʻe ʻi ai hano ngaahi fuʻu matapā lalahi taʻesioʻata mo hano puipui, koeʻuhi ke lava ke ke fiefia ʻi he ngaahi havilivili fakatalopikí, pe ko ha ngaahi matapā sioʻata mapuni ʻa ia ʻe lava ke ke sio ai ki he maliliu ʻa e ngaahi faʻahitaʻú. Te ke palani ha fale ʻato fakahihifi ke tafe ai ʻa e ʻuhá mo e sinoú? Pe ʻe fiemaʻu ʻi he ʻea fakalotofonuá ha ʻato lafalafa​—hangē ko e taha ʻo e ngaahi ʻato ko ia ʻi he Hahake Lotolotó​—ko ha ʻato ʻa ia ʻe lava ke ke fakatahataha ai mo ho fāmilí ki ha ngaahi houa kai mo ha pōtalanoa fiefia?​—Teutalonome 22:8; Nehemaia 8:​16.

16. Ko e hā ʻoku lava ai ke ke ʻamanekina ʻe fakafiemālie taʻengata ʻa e māmani foʻoú?

16 Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga lahi ange ʻi he ʻilo ki he ngaahi fakaikiiki peheé ko e ʻiloʻi ko ia ʻe ʻi ai ho nofoʻanga tonú. ʻE ʻaʻau ia​—ʻo ʻikai hangē ko e ʻaho ní ʻa ia te ke pōpula nai ai ke langa kae ʻaonga leva ia ki ha tokotaha kehe. ʻOku toe pehē ʻe he Aisea 65:21 te ke tō pea kai hono fuá. ʻOku hā mahino, ʻoku fakanounou ʻe he meʻa ko iá ʻa e tuʻunga fakalūkufuá. Te ke maʻu ʻa e fiemālie lahi mei hoʻo ngaahi feingá, ʻa e ngaahi fua ʻo hoʻo ngaahi ngāué tonu. Te ke malava ke fai ia ʻi ha moʻui fuoloa​—“hange ko e fuoloa ʻo ha ʻakau.” ʻOku fetaulaki moʻoni ia mo e fakamatala “foʻou ʻa e meʻa kotoa pe”!​—Sāme 92:​12-​14.

17. Ko e hā ʻa e talaʻofa ʻe ʻilo ʻe he ngaahi mātuʻá ʻoku tautefito ʻa ʻene fakalototoʻá?

17 Kapau ko ha mātuʻa koe, ʻe aʻu ʻa e ngaahi foʻi lea ko ení ki ho lotó: “E ʻikai te nau fakaongosia noa, pea ʻe ʻikai te nau fakatupu fanau ke fakapoongi [“fakahohaʻa,” NW]; he ko e hako kinautolu ʻo e kau tapuekina meia Sihova, pea ʻe feʻao mo kinautolu ʻa honau pikilau. Pea ʻi he taimi ko ia, kuo teʻeki te nau kamata ui, kuo u tali; ʻoku nau kei lea, kuo u ongoʻi.” (Aisea 65:​23, 24) ʻOkú ke ʻiloʻi mei hoʻo taukeí ʻa e langa ʻo e ‘fakatupu fanau ke fakahohaʻá’? ʻOku ʻikai fiemaʻu ke tau fakahokohoko ʻa e ʻotu palopalema ʻe maʻu nai ʻe he fānaú ʻa ia ʻe ʻomai ai ʻa e fakahohaʻa ki he ngaahi mātuʻá mo e niʻihi kehé. ʻI he felāveʻi mo iá, kuo tau sio kotoa ki he ngaahi mātuʻá ʻi heʻenau mātuʻaki femoʻuekina ʻi heʻenau ngaahi lakanga tuʻumaʻu ʻonautolú, ngaahi ngāué, pe ngaahi fakafiefiá ʻo nau fakamoleki ai ʻa e taimi siʻisiʻi mo ʻenau fānaú. ʻI hono kehé, ʻoku fakapapauʻi mai ʻe Sihova kiate kitautolu te ne fakaongo mai mo fai ha tali ki heʻetau ngaahi fiemaʻú, naʻa mo e tomuʻa fakakaukau kiate kinautolu.

18. Ko e hā ʻoku lava ai ke ke ʻamanekina te ke fiefia ʻi he fanga manú ʻi he māmani foʻoú?

18 Lolotonga ʻa hoʻo fakakaukau fekauʻaki mo e meʻa te ke fiefia nai ai ʻi he māmani foʻoú, fakaʻuta atu ki he ʻātakai ʻoku fokotuʻu mai ʻe he folofola fakaekikite ʻa e ʻOtuá: “Ko e ulofi mo e lami te na kaikai fakataha, pea ko e laione te ne kai kauʻi koane hange ko e pulu: pea ko e ngata—ko e efu ʻene meʻakai aʻana. ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa o ʻeku moʻunga tapu—ko e folofola ia ʻa Sihova.” (Aisea 65:25) Kuo feinga ʻa e kau ʻaati fakaetangatá ke nau tāvalivali ʻa e ʻātakai ko iá, ka ʻoku ʻikai ko ha fakamatalaʻi fakaefakakaukauloto pē eni naʻe faʻu ʻe ha faʻiteliha fakaeʻaati. ʻE moʻoni ʻa e meʻá ni. ʻE toka ʻa e melinó ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea ʻe hoamālie ia mo e melino mo e fanga manú. Kuo fakamoleki ʻe he kau faipaiolosī mo e kau manako tokolahi ʻi he fanga manú ʻa e ngaahi taʻu lelei taha ʻo ʻenau moʻuí ʻi he ako fekauʻaki mo ha kalasi siʻi pē ʻo e fanga manú pe ko ha faʻahinga pe kulupu pē ʻe taha. ʻI hono kehé, fakakaukau atu ki he meʻa te ke malava ke ako ʻi he taimi ʻoku ʻikai puleʻi ai ʻa e fanga manú ʻe he manavahē ki he tangatá. Tā te ke malava ke fakaofiofi ʻo aʻu ki he fanga manupuná mo e fanga kiʻi meʻamoʻui fakatupu valevalé ʻa ia ko honau nofoʻangá ko e vaó pe vaotaá​—ʻio, ʻo sio, ako meiate kinautolu, pea fiefia ʻiate kinautolu. (Siope 12:​7-9) Te ke malava ke fai ia ʻi he malu, ʻo ʻatā mei ha fakatuʻutāmaki mei he tangatá pe ko e manú. ʻOku folofola mai ʻa Sihova: “ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa o ʻeku moʻunga tapu.” Ko ha liliu ē ʻe ʻi ai mei he meʻa ʻoku tau sio mo hokosia he ʻaho ní!

19, 20. Ko e hā ʻoku mātuʻaki kehe ai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá mei he tokolahi taha ʻo e kakai he ʻaho ní?

19 Hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻa angé, ʻoku taʻemalava ʻa e tangatá ke tomuʻa tala totonu ʻa e kahaʻú, neongo ʻa e mafolalahia ʻa e ngaahi veiveiua felāveʻi mo ha mileniume foʻoú. ʻOku iku ai ʻo ongoʻi feifeitamaki, puputuʻu, pe tōnoa e ʻamanaki ʻa e tokolahi. Ko Peter Emberly, ko ha talēkita ʻi ha ʻunivēsiti Kānata, naʻá ne tohi: “Ko e [kakai lalahi] tokolahi ʻoku faifai pē ʻo nau fehangahangai mo e ngaahi fehuʻi tefito ʻo e ʻi aí. Ko hai au? Ko e hā ʻoku ou feinga moʻoni ki aí? Ko e hā ʻa e koloa ʻoku ou tuku atu ki he toʻutangata hoko maí? ʻOku nau fāinga ʻi he fatutangatá ke maʻu ʻa e nonga mo e ʻuhinga ki heʻenau moʻuí.”

20 ʻOku lava ke ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku pehē ai ʻa e tuʻunga ʻo e tokolahi. ʻOku nau kumi nai ke fiefia ʻi he moʻuí fakafou ʻi he ngaahi vaʻinga pe ngaahi founga fakalotomāfana ʻo e fakafiefiá. Ka, ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku tuku tauhi ʻi he kahaʻú, ko ia ai ʻoku ʻikai nai ha mahuʻinga ʻo e moʻuí, maau, pe ʻuhinga moʻoni. Sai, fakafaikehekeheʻi ia mo hoʻo vakai ki he moʻuí, ʻi he mahinoʻi ʻo e meʻa ko ia kuo tau lāulea ki aí. ʻOkú ke ʻiloʻi ko e talaʻofa ko ia ʻa Sihova fekauʻaki mo e ngaahi langi foʻou mo e fonua foʻoú, te tau malava ai ke sio takai holo mo pehē ʻi hotau lotó, ‘Ko e moʻoni, kuo fakafoʻou ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa kotoa pē!’ He fiefia ē te tau ʻi ai ʻi he meʻa ko iá!

21. Ko e hā ʻa e meʻa tefito anga-maheni ʻoku tau maʻu ʻi he Aisea 65:25 mo e Aisea 11:9?

21 ʻOku ʻikai ko ha ʻafungi ia ke fakakaukauloto atu ki he moʻui ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ne fakaafeʻi, naʻa mo hono uki kitautolu ke lotu kiate ia ʻi he moʻoní he taimí ni pea ke taau ki he moʻuí ʻi he taimi ‘ʻe ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa o hono moʻunga tapú.’ (Aisea 65:25) Ko ia ai, naʻá ke lāuʻilo, naʻe fai ki muʻa ange ʻe ʻAisea ʻa e fakamatala meimei tatau, pea naʻá ne fakakau ai ha meʻa tefito ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki heʻetau fiefia moʻoni ʻi he māmani foʻoú? ʻOku pehē ʻe he Aisea 11:9: “ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa ʻo hoku moʻunga tapu: he ʻe fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”

22. Ko ʻetau lāulea ki he ngaahi kikite ʻe fā ʻa e Tohitapú ʻoku totonu ke ne fakaivimālohiʻi ʻetau fakapapauʻi ke fai ʻa e hā?

22 “ʻIloʻi ʻo Sihova.” ʻI he taimi ʻe fakafoʻou ai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa kotoa pē, ko e kau nofo ʻi he māmaní te nau maʻu ʻa e ʻiloʻi totonu ʻo ia pea mo hono finangaló. ʻE kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he ako pē mei he meʻa fakatupu ko e fanga manú. ʻOku kau ki ai ʻa ʻene Folofola fakamānavaʻí. Ko e fakatātaá, sioloto atu ki he lahi ʻo e meʻa kuo tau sio ki ai mei hono sivisiviʻi ʻo e ngaahi kikite pē ko ia ʻe fā ʻoku lave ki he “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou.” (Aisea 65:17; 66:22; 2 Pita 3:​13; Fakahā 21:1) ʻOkú ke maʻu ʻa e ʻuhinga lelei ki hono lau fakaʻaho ʻo e Tohitapú. Ko ha tafaʻaki ia ʻo hoʻo founga-tuʻumaʻú? Kapau ʻoku ʻikai, ko e hā ʻa e ngaahi feʻunuʻaki ʻoku lava ke ke fai koeʻuhi ke ke lau ʻi he ʻaho taki taha ʻa e meʻa ʻoku folofolaʻaki ʻe he ʻOtuá? ʻE lava ke ke ʻiloʻi tuku kehe ʻa e fakatuʻotuʻa atu ke fiefia ʻi he māmani foʻoú, te ke maʻu ʻa e fiefia lahi ʻi he taimí ni, ʻo hangē ko ia naʻe ʻi ai ʻa e tokotaha-tohi-sāmé.​—Sāme 1:​1, 2.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Sio ki he Insight on the Scriptures, Voliume 1, peesi 906, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

ʻE Fēfē Haʻo Tali?

• Ko e hā ʻoku lava ai ke tau fakaʻosiʻaki ko e Aisea 66:​22-​24 ʻokú ne tomuʻa tala ʻa e meʻa ʻoku kei tuʻu mei muʻa?

• Ko e hā ʻoku tautefito ʻa hoʻo fakatuʻotuʻa atu ki aí ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku lave ki ai ʻi he ongo kikite ʻi he Aisea 66:​22-​24 mo Aisea 65:​20-​25?

• Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻokú ke maʻu ki hoʻo hoko ʻo falala pau fekauʻaki mo ho kahaʻú?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Naʻe tomuʻa tala ʻe ʻAisea, Pita, mo Sione ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e “ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou”