Skip to content

Skip to table of contents

Ko ha Tokotaha Toʻo Maama ki he Ngaahi Puleʻanga Lahi

Ko ha Tokotaha Toʻo Maama ki he Ngaahi Puleʻanga Lahi

Talanoa ki he Moʻuí

Ko ha Tokotaha Toʻo Maama ki he Ngaahi Puleʻanga Lahi

KO E TALANOA FEKAUʻAKI MO GEORGE YOUNG FAKAMATALA FAI ʻE RUTH YOUNG NICHOLSON

“Ko e hā leva hono ʻuhinga, ʻo e fakalongolongo ko eni ʻi hotau ngaahi tuʻunga malangá? . . . Ko e faʻahinga kau tangata fēfē te tau hoko ki aí kapau ʻoku tau hanganaki fakalongolongo hili ia ʻetau fakamoʻoniʻi ʻa e ngaahi meʻa ko eni ʻa ia naʻá ku tohi ʻoku moʻoní? ʻOua te tau tuku ʻa e kakaí ʻi he taʻeʻiló, kae tuku ke tau fanongonongo ʻa e moʻoní ʻi ha founga ʻikai kole fakamolemole pe fufū.”

KO E ngaahi leá ni ko e konga ia ʻo ha tohi peesi ʻe 33 ʻa e tangataʻeikí ʻo kole ke toʻo ʻa hono hingoá mei he lēsisita ʻa e siasí. Ko e taʻu 1913 ia. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai ai, naʻá ne kamata ai ʻi ha moʻui mahuʻinga naʻe taki atu ai ia ke ne ngāue ko ha tokotaha toʻo maama ki he ngaahi puleʻanga lahi. (Filipai 2:​15) Mei he taimi ʻo ʻeku kei siʻi hake ko ha kiʻi taʻahiné, naʻá ku tānaki ai ʻa e ngaahi talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe hokosia ʻe he tangataʻeikí mei he ngaahi kāingá pea mei he fakamatala fakahisitōliá, pea naʻe tokoniʻi au ʻe he ngaahi kaumeʻá ke hiki fakatahatahaʻi ʻa ʻene moʻuí ʻi ha tohi. ʻI he ngaahi founga lahi ʻoku fakamanatu mai ʻe he moʻui ʻa e tangataʻeikí kiate au ʻa e moʻui ko ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá. ʻI he hangē ko e “aposetolo ʻo e Senitaile,” naʻe mateuteu maʻu pē ʻa e tangataʻeikí ke fononga ʻo ʻave ʻa e pōpoaki ʻa Sihová ki he kakai ʻo e fonua mo e motu kotoa pē. (Loma 11:13; Sāme 107:​1-3) Tuku ke u talanoa atu fekauʻaki mo ʻeku tamaí, ko George Young.

Ko e Muʻaki Ngaahi Taʻú

Ko e tangataʻeikí ʻa e foha siʻisiʻi taha ʻo John mo Margaret Young, ko e ongo Sikotilani Siasi Pelesipatiliane. Naʻe fāʻeleʻi ia ʻi Sepitema 8, 1886, ʻi he hili pē ʻa e hiki ʻa e fāmilí mei Edinburgh, Sikotilani, ki Kolomupia Pilitānia ʻi he fakahihifo ʻo Kānatá. Ko hono fanga tokoua lalahi ange ʻe toko tolú​—ko Alexander, John, mo Malcolm​—naʻe fāʻeleʻi kinautolu ʻi Sikotilani ʻi ha ngaahi taʻu siʻi ki muʻa ange ai. Ko Marion, ʻa e tuofefine siʻi hifo ʻo e tamaiki tangatá, ʻa ia naʻa nau ui fakatenetene ia ʻi he ʻofa ko Nellie, naʻá ne siʻi hifo ʻaki ʻa e taʻu ʻe ua ʻi he tangataʻeikí.

ʻI he tupu hake ʻi ha faama ʻi Saanich, ʻikai ke mamaʻo mei Victoria, Kolomupia Pilitāniá, naʻe fiefia ʻa e fānaú fakaekinautolu pē. ʻI he taimi tatau, naʻa nau ako ke fua fatongia. Ko ia, ʻi he taimi naʻe foki mai ai ʻenau ongo mātuʻá mei ha fononga ki Victoria, kuo ʻosi atu ʻa e ngaahi ngāue ʻi tuʻá pea naʻe maau ʻa e falé.

Naʻe hoko ʻi ha taimi ʻa e tangataʻeikí mo hono fanga taʻoketé ʻo mahuʻingaʻia ʻi he keli koloá pea pehē foki ki he ngāue papá. Naʻe fakatupulekina ʻe he kau tautehina Young ha ongoongo lelei ʻi he tuʻunga ko e kau fakasio papa (kau tangata naʻa nau vakaiʻi ʻa e kelekele ʻe malava ke tō ai ʻa e papá) pea ʻi he tuʻunga ko e kau fakatau mai mo fakatau atu ʻo e papá. Naʻe tokangaʻi ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngaahi tafaʻaki fakapaʻangá.

Faifai atu pē, naʻe tataki ʻa e tangataʻeikí ʻe heʻene hehema ki he ngaahi meʻa fakalaumālié ke ne fili ai ke hoko ko ha faifekau Pelesipatiliane. Kae kehe, feʻunga nai mo e taimi ko iá, ko ha ngaahi malanga ʻi he nusipepá naʻe fai ʻe Charles Taze Russell, ʻa e ʻuluaki palesiteni ʻo e Zion’s Watch Tower Tract Society, naʻá ne ueʻi loloto ʻa ʻene moʻuí. Ko e meʻa naʻe ako ʻe he tangataʻeikí naʻá ne ueʻi ia ke ne faʻu pea ʻave ʻa e tohi fakafisi ko ia naʻe lave ki ai ʻi he kamatá.

Naʻe ngāueʻaki ʻe he tangataʻeikí ʻi he anga-ʻofa kae mahino ʻa e ngaahi veesi faka-Tohitapú ke fakahalaʻi ʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e siasí ʻo pehē ʻoku taʻefaʻamate ʻa e soulu fakaetangatá pea mo e pehē ʻe fakamamahiʻi taʻengata ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi soulu fakaetangatá ʻi he afi ko helí. Naʻá ne toe fakaeʻa foki ʻa e tokāteline ʻo e Tolu-Tahaʻi-ʻOtuá, ʻo fakamoʻoniʻi naʻe ʻikai ke ʻi ai hano tupuʻanga faka-Kalisitiane pea ʻoku taʻepoupouʻi fakaʻaufuli ia ʻe he ngaahi Konga Tohitapú. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai naʻá ne tuli ki he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané ʻi he faʻifaʻitaki kia Sīsū Kalaisí, ʻo ngāueʻaki anga-fakatōkilalo ʻa e kotoa ʻo ʻene ngaahi malavá mo e mālohí ki he lāngilangi ʻo Sihová.

ʻI he 1917, ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e Sōsaieti Taua Leʻó, naʻe kamata ai ʻa e tangataʻeikí ke ngāue ko ha pilikimi, hangē ko ia naʻe uiʻaki ʻa e kau fakafofonga fefonongaʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he taimi ko iá. ʻI he ngaahi kolo lalahí mo e fanga kiʻi kolo īkí ʻi he kotoa ʻo Kānatá, naʻá ne fai ai ʻa e ngaahi malanga pea fakahaaʻi ai ʻa e heleʻuhila mo e polokalama silaiti naʻe ʻiloa ko e “Tulama-ʻAta ʻo e Fakatupú.” Naʻe fonu ʻa e ngaahi fale heleʻuhilá ʻi he ngaahi ʻaʻahi ʻa e tangataʻeikí. Ko e taimi-tēpile ki heʻene ngaahi ʻaʻahi fakapilikimí naʻe hā ia ʻi he Taua Leʻo ʻo aʻu mai ki he 1921.

Naʻe līpooti ʻi ha nusipepa Winnipeg naʻe malanga ʻa ʻEvangeliō Young ki he toko 2,500 pea ko e tokolahi naʻe ʻikai lava ke nau hū koeʻuhi naʻe fuʻu fonu ʻa e holó. ʻI Ottawa, naʻá ne malanga ai ʻi he kaveinga “Ki Heli pea Foki Mai.” Naʻe fakamatala ai ha tangata taʻumotuʻa: “ʻI heʻene ʻosí, naʻe fakaafeʻi ʻe George Young ha ʻotu ʻo e kau faifekaú ki he peletifōmú ke nau fetalanoaʻaki mo ia ki he kaveingá, ka naʻe ʻikai ha taha ʻo kinautolu ʻe ngaue. Naʻá ku ʻiloʻi leva ai kuó u maʻu ʻa e moʻoní.”

Naʻe feinga ʻa e tangataʻeikí ke fakahū ʻa e lahi taha ʻo e ngāue fakalaumālie ʻe ala lavá ki heʻene ngaahi ʻaʻahi fakapilikimí. Hili iá, naʻá ne fakavave ke maʻu ʻa e lēlué ki ha toe feituʻu ʻe taha kuo ʻosi fakataimitēpileʻi. ʻI heʻene fononga ʻi he kaá, naʻá ne faʻa fononga ki heʻene vāhenga-ngāue hoko maí ki muʻa fuoloa ia he taimi kai pongipongí. ʻI he tānaki atu ki he hoko ʻo faivelengá, naʻe maʻu ʻe he tangataʻeikí ʻa e ongoongo ʻo ʻene hoko ko ha tangata fakaʻatuʻi pea naʻe ʻiloa ia ʻi heʻene ngaahi ngāue faka-Kalisitiané mo e loto-fiefoakí.

ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi fakataha-lahi ki muʻa naʻá ne kau ki aí, ko ha taha naʻe tautefito ʻa ʻene fakangalongataʻá naʻe fai ia ʻi Edmonton, Alberta, ʻi he 1918. Naʻe ʻi ai kotoa ʻa hono fāmilí ki he papitaiso ʻo Nellie. Ko e toe taimi fakamuimui taha ia naʻe fakataha ai ʻa e tamaiki tangatá. ʻI ha taʻu ʻe ua ki mui ai, naʻe mate ai ʻa Malcolm ʻi he niumōniá. ʻI he hangē ko hono fanga tokoua ʻe toko tolú mo ʻene tamaí, naʻe maʻu ʻe Malcolm ʻa e ʻamanaki ki he moʻui fakahēvaní, pea naʻa nau tauhi maʻu kotoa ʻenau anga-tonu ki he ʻOtuá ʻo aʻu ki heʻenau maté.​—Filipai 3:​14.

Mavahe ki he Ngaahi Malaʻe Mulí

Hili hono fakakakato ʻe he tangataʻeikí ha tua fakaemalanga ʻi Kānata ʻi Sepitema 1921, naʻe fakahinohino ia ʻe Joseph F. Rutherford, ko e palesiteni ia ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó ʻi he taimi ko iá, ke ne hoko atu ki he ʻotu motu ʻo e Kalipiané. Ko e feituʻu kotoa pē naʻe fakahāhā ai ʻe he tangataʻeikí ʻa e “Tulama-ʻAta ʻo e Fakatupú,” naʻe tali lelei. Naʻá ne tohi mei Tuliniteti: “Naʻe fonu ʻa e feituʻú, pea naʻe foki ʻa e fuʻu tokolahi. ʻI he pō hono uá naʻe fakafonu ai ʻa e falé ʻe ha fuʻu kakai tokolahi.”

ʻI he 1923 leva, naʻe vaheʻi ai ʻa e tangataʻeikí ki Pelēsila. Naʻá ne malanga ai ki ha fuʻu kau fanongo tokolahi, ʻo ngāueʻaki ʻi ha ngaahi taimi ha kau fakatonu lea totongi. Naʻe pehē ʻe he The Watchtower ʻo Tīsema 15, 1923: “Mei Sune 1 ki Sepitema 30 naʻe fai ai ʻe Tokoua Young ʻa e ngaahi fakataha ʻe 21 maʻá e kakaí, mo ha fakakātoa ko e toko 3,600 ʻo e faʻahinga naʻe kau ki aí; ngaahi fakataha fakaefakatahaʻanga ʻe 48, mo e toko 1,100 naʻe kau ki ai; tufaki ʻa e ngaahi tohi taʻetotongi ʻi he lea faka-Potukalí ko hono fakakātoá ko e ngaahi tatau ʻe 5,000.” Naʻe tali ia ʻe he tokolahi fakataha mo e mahuʻingaʻia ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe he tangataʻeikí ʻa e malanga “Ko e Laui Miliona ʻOku Moʻui he Taimi Ní ʻE ʻIkai ʻAupito Te Nau Mate.”

ʻI he taimi naʻe fakatapui ai ʻa e ngaahi fale foʻou ʻi Pelēsila ʻi Maʻasi 8, 1997, ko e polosiua ʻo e fakatapuí naʻe līpooti ai: “1923: ʻOku tūʻuta ʻa George Young ʻi Pelēsila. ʻOkú ne fokotuʻu ha ʻōfisi vaʻa ʻi he uhouhonga ʻo Rio de Janeiro.” Neongo naʻe ala maʻu ʻa e tohi faka-Tohitapú ʻi he lea faka-Sipeiní, naʻe toe ʻi ai ha fiemaʻu ki ai ʻi he lea faka-Potukalí, ʻa e lea tefito ʻa Pelēsilá. Ko ia ai, ʻi ʻOkatopa 1, 1923, naʻe kamata ai ke pulusi ʻa e Taua Leʻo ʻi he lea faka-Potukalí.

Naʻe fai ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngahi fetuʻutaki fakangalongataʻa lahi ʻi Pelēsila. Ko ha taha ai ko ha tangata koloaʻia Potukali ko hono hingoá ko Jacintho Pimentel Cabral, ʻa ia naʻá ne foaki ʻa hono ʻapí ki he ngaahi fakatahá. Naʻe vave ʻa e tali ʻe Jacintho ʻa e moʻoni ʻo e Tohitapú peá ne hoko ki mui ko ha mēmipa ʻo e kau ngāue ʻi he vaʻá. Ko e tokotaha ʻe taha ko Manuel da Silva Jordão, ko ha talavou tō ngoue Potukali. Naʻá ne fanongo ʻi ha malanga maʻá e kakaí naʻe fai ʻe he tangataʻeikí ʻa ia naʻá ne ueʻi ia ke ne foki ki Potukali ke ngāue ai ko ha tokotaha tuʻuaki tohi fakalotu, hangē ko ia ne uiʻaki ʻa e kau faifekau taimi-kakato ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he taimi ko iá.

Naʻe fononga lahi ʻa e tangataʻeikí ʻi he halanga lēlué ʻi he kotoa ʻo Pelēsilá, pea naʻá ne malava ke maʻu ai ʻa e faʻahinga mahuʻingaʻiá. ʻI he taha ʻo ʻene ngaahi fonongá, naʻá ne fetaulaki ai mo Bony mo Catarina Green, pea naʻá ne nofo mo kinaua ʻo feʻunga nai mo e uike ʻe ua, ʻi hono fakamatalaʻi kiate kinaua ʻa e ngaahi Konga Tohitapú. Naʻe ʻikai ke siʻi hifo he taimi ko iá ʻi he toko fitu ʻo e fāmilí naʻe fakahāhā ʻenau fakatapui kia Sihová ʻaki ʻa e papitaiso ʻi he vaí.

Ko e fetuʻutaki ʻe taha naʻe fai ia mo Sarah Bellona Ferguson ʻi he 1923. ʻI he 1867 ʻi he tuʻunga ko ha kiʻi taʻahine kei siʻí, ko ia, fakataha mo hono tuongaʻané ko Erasmus Fulton Smith pea mo e toenga ʻo e fāmilí, naʻa nau hiki mai mei he ʻIunaite Seteté ki Pelēsila. Talu mei he 1899 mo ʻene maʻu maʻu pē ʻa e makasini Taua Leʻo ʻi he meilí. Ko e ʻaʻahi ʻa e tangataʻeikí ʻa e faingamālie naʻe tatali fuoloa ki ai ʻa Sarah, ko ʻene fānau ʻe toko faá, mo ha tokotaha naʻe ui ʻe he tangataʻeikí ko ʻAnitī Sallie ka nau papitaisó. Naʻe hoko ia ʻi Maʻasi 11, 1924.

Ki muʻa ke fuoloa mei aí, naʻe malanga ʻa e tangataʻeikí ʻi he ngaahi fonua kehe ʻi ʻAmelika Tonga. ʻI Nōvema 8, 1924, naʻá ne tohi mai mei Pelū: “Ko e toki ʻosi eni hono tufaki ʻo e ngaahi tuleki ʻe 17,000 ʻi Lima mo Callao.” Naʻá ne hoko atu ai ki Polivia ke tufa tuleki ai. Fekauʻaki mo e ʻaʻahi ko iá, naʻá ne tohi: “ʻOku tāpuakiʻi ʻe heʻetau Tamaí ʻa e ngāué. Naʻe tokoniʻi au ʻe ha ʻInitia. Ko hono ʻapí ʻoku ʻi he ngaahi matavai ʻo e Amazon. ʻOkú ne ʻave ʻi heʻene fokí ʻa e ngaahi tuleki ʻe 1,000 pea mo ha ngaahi tohi.”

Fakafou ʻi he ngaahi ngāue ʻa e tangataʻeikí, naʻe mafola ai ʻa e ngaahi tenga ʻo e moʻoni faka-Tohitapú ʻi he ngaahi fonua lahi ʻo ʻAmelika Lotoloto mo ʻAmelika Tonga. Naʻe pehē ʻi he Watchtower ʻo Tīsema 1, 1924: “Kuo ʻi heni ʻa George Young ʻi ʻAmelika Tonga ʻo aʻu ki he taʻu ʻe ua. . . . Kuo hoko ko e monū ia ʻo e siʻi tokoua ko ení ke ʻave ʻa e pōpoaki ʻo e moʻoní ki Punta Arenas, ʻi he Ngaahi Halanga ʻo Magellan.” Naʻe toe kamataʻi ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngāue fakamalanga ʻi he ngaahi fonua ko ia hangē ko Kositā Lika, Panamā, mo Venesuelá. Naʻá ne hoko atu pē neongo naʻá ne maʻu ʻa e malēliá pea naʻe uesia ai ʻa hono tuʻunga moʻui leleí.

Hoko Atu ki ʻIulope

ʻI Maʻasi 1925, naʻe kamata folau ai ʻa e tangataʻeikí ki ʻIulope, ʻa ia naʻá ne ʻamanaki ke tufaki ai ʻa e ngaahi tuleki faka-Tohitapu ʻe 300,000 ʻi Sipeini mo Potukali pea ke fokotuʻutuʻu kia Tokoua Rutherford ke ne fai ai ha ngaahi malanga maʻá e kakaí. Kae kehe, hili ʻene tūʻuta ʻi Sipeiní, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he tangataʻeikí ʻa e ngaahi fakafepaki ki hono ʻai ke fai ʻe Tokoua Rutherford ʻa e ngaahi malanga ko iá ʻi he vakai atu ki he ʻatimosifia ʻo e ʻikai ha tauʻatāina fakalotú.

ʻI he tali ki aí, naʻe tohi mai ʻa Tokoua Rutherford, ʻo lave ki he Aisea 51:16: “Kuó u ʻai a e ngaahi leá ki ho ngutú, pea kuó u ʻufiʻufi koe ʻi he ʻata ʻo hoku nimá ni, koeʻuhi ke u lava ʻo tō ʻa e ngaahi langí, pea fakatoka ʻa e ngaahi makatuʻunga ʻo e foʻi māmaní, pea ke lea ki Saione, Ko hoku kakaí koe.” (King James Version) ʻI he meʻa ko iá, naʻe fakaʻosiʻaki ʻe he tangataʻeikí: “Ko e moʻoni ko e finangalo ia ʻo e ʻEikí ke u hoko atu pea tuku ange ʻa e ngaahi olá kiate ia.”

ʻI Mē 10, 1925, naʻe fai ai ʻe Tokoua Rutherford ʻa ʻene malangá fakafou ʻi ha tokotaha fakatonu lea ʻi he Fale Heleʻuhila Novedades ʻi Barcelona. Naʻe maʻu ia ʻe he toko 2,000 tupu, ʻo kau ai ʻi he siteisí ha ʻōfisa fakapuleʻanga mo haʻane tokotaha leʻo makehe. Naʻe hoko atu ʻa e meʻa tatau ʻi Madrid, ʻo kau ki ai ʻa e toko 1,200. Ko e mahuʻingaʻia naʻe kamata mei he ngaahi malanga ko ení naʻe iku ia ki hono fokotuʻu ʻo ha ʻōfisi vaʻa ʻi Sipeini ʻa ia naʻe fokotuʻu, hangē ko e lau ʻa e 1978 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, “ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa George Young.”

ʻI Mē 13, 1925, naʻe malanga ai ʻa Tokoua Rutherford ʻi Lisbon, Potukali. Naʻe toe hoko ko ha lavameʻa lahi ʻa ʻene ʻaʻahi ki aí, neongo ʻa e ngaahi feinga ʻa e kau faifekaú ke veuki ʻa e fakatahá ʻaki ʻa e kaikaila mo hono haveki ʻa e ngaahi seá. Hili ʻa e ngaahi malanga ʻa Rutherford ʻi Sipeini mo Potukalí, naʻe hoko atu ʻa e tangataʻeikí ʻi hono fakahaaʻi a e “Tulama-ʻAtá,” pea naʻá ne toe fokotuʻutuʻu ke pulusi mo tufaki ʻi he ngaahi feituʻu ko iá ʻa e ngaahi tohi faka-Tohitapú. ʻI he 1927 naʻá ne līpooti ai ko e ongoongo leleí “kuo ʻiloa ia ʻi he kolo lalahi mo e kolo iiki kotoa pē ʻi Sipeiní.”

Malanga ʻi he Sovieti ʻIunioní

Ko e vāhenga-ngāue fakamisinale hono hoko ʻa e tangataʻeikí ko e Sovieti ʻIunioní, ʻa ia naʻá ne fakatūʻuta ai ʻi ʻAokosi 28, 1928. Ko ha tohi naʻá ne fai, ʻi he ʻaho 10 ʻo ʻOkatopa, 1928, ʻoku pehē ai ʻi hano konga:

“Talu ʻeku haʻu ki Lūsiá, mo e lava moʻoni ke u lotu, ‘Ke hoko mai ho puleʻangá’ ʻaki ʻa e mālohi kotoa ʻo hoku lotó. ʻOku ou ako ʻa e leá, ka ʻoku māmālie. Ko ʻeku tokotaha fakatonu leá ko ha tangata mātuʻaki kehe ange ia, ko ha Siu, ka ʻokú ne tui kia Kalaisi mo ʻofa ʻi he Tohitapú. Kuó u maʻu ha ngaahi meʻa mahuʻinga ne hokosia ka ʻoku ʻikai te u ʻilo pe ko e hā hono fuoloa ʻe fakaʻatā ai au ke u nofó. ʻI he uike kuo ʻosí naʻá ku maʻu ai ʻa e fakatokanga ke mavahe ʻi he houa ʻe 24 ka naʻe fakaleleiʻi ia koeʻuhi ke u lava ʻo nofo fuoloa ange.”

Naʻe fai ha fetuʻutaki mo ha kau Ako Tohitapu ʻi Kharkov, ko ha kolo lahi ia he taimí ni ʻi ʻIukalaine, pea ko e ola ʻo e fevahevaheʻaki māfaná naʻe ʻomi ai ʻa e ngaahi loʻimata ʻo e fiefia ki honau matá. Naʻe fai ha kiʻi fakataha-lahi ʻi he pō taki taha ʻo aʻu ki he tuʻapō mālié. ʻI he tohi ki mui fekauʻaki mo e fakataha ko eni mo e fanga tokouá, naʻe pehē ai ʻe he tangataʻeikí: “Ko siʻi kāingá, naʻe puke ʻa ʻenau ngaahi tohi siʻi naʻe maʻú pea ʻoku ʻikai anga-fakakaumeʻa ʻa e kau maʻu mafaí, ka neongo ia ʻoku nau fiefia pē.”

Ko e ngāue fakafaifekau ʻa e tangataʻeikí ʻi he Sovieti ʻIunioní naʻe fakaeʻa ia ʻi ha polosiua makehe naʻe tokonaki maʻá e faʻahinga ko ia naʻa nau kau ʻi he fakatapui ʻi Sune 21, 1997, ʻa e ngaahi fale vaʻa foʻou ʻi St. Petersburg, Lūsiá. ʻOku pehē ʻi he polosiuá naʻe fekauʻi ʻa e tangataʻeikí ki Mosikou, pea ʻoku līpooti ai naʻá ne maʻu ʻa e ngofua “ke faʻu ʻa e ngaahi tatau ʻe 15,000 ʻo e fanga kiʻi tohi Freedom for the Peoples mo e Where Are the Dead? ke tufaki ʻi Lūsia.”

Hili ʻene foki mei Lūsiá, naʻe vaheʻi ʻa e tangataʻeikí ke ne ngāue fakapilikimi ʻi he ʻIunaite Seteté. ʻI South Dakota naʻá ne ʻaʻahi ai ki he ʻapi ʻo Nellena mo Verda Pool, ko ha ongo tuofāfine tautehina ʻa ia naʻá na hoko ʻi ha ngaahi taʻu ki mui ko ha ongo misinale ʻi Pelū. Naʻá na fakahāhā ʻa e houngaʻia ʻi he ʻofa ki he ngāue fakafaifekau taʻehelaʻia ʻa e tangataʻeikí peá na pehē: “Ko e fanga tokoua ʻi he ngaahi ʻaho ko iá naʻa nau maʻu papau ʻa e laumālie tāimuʻá ʻi heʻenau ʻalu atu ki he ngaahi feituʻu muli ko iá mo e kiʻi meʻa siʻisiʻi ʻi he ngaahi koloa ko eni ʻo e māmaní ka ko ha loto ʻoku fonu ʻi he ʻofa kia Sihova. Ko e meʻa ia naʻá ne ueʻi kinautolu ke fakahoko ʻa e meʻa naʻa nau faí.”

Nofo Malí mo e Fononga Hono Uá

ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻu ko iá naʻe fetuʻutaki ʻa e tangataʻeikí mo Clara Hubbert ʻo Manitoulin Island, Ontario. Naʻá na fakatou maʻu ʻa e fakataha-lahi ʻi Columbus, Ohio, ʻi Siulai 26, 1931, ʻi he taimi naʻe ohi ai ʻe he Kau Ako Tohitapú ʻa e hingoa ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. (Aisea 43:​10-​12) Naʻá na mali ʻi ha uike ki mui ai. Naʻe vave ʻa e toe mavahe ʻa e tangataʻeikí, ʻi heʻene fononga fakamisinale hono uá ki he ngaahi ʻotu motu ʻo e Kalipiané. Naʻá ne tokoni ai ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi fakatahá, pea ke akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi he ngāue fakafaifekau fale-ki-he-falé.

Naʻe maʻu ʻe he fineʻeikí ʻa e ngaahi tā, ngaahi kaati, mo e ngaahi tohi mei Sulineimi, Sā. Kitisi, mo e ngaahi feituʻu lahi kehe. Naʻe fakamatala ʻa e ngaahi tohí ki he fakalakalaka ʻo e ngāue fakamalangá pea fakakau mai ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa fekauʻaki mo e fanga manupuná, fanga manu totoló, mo e ngaahi ʻakau ʻi he fonua tonu ko ia naʻá ne ʻi aí. ʻI Sune 1932, naʻe fakakakato ai ʻe he tangataʻeikí ʻa ʻene vāhenga-ngāue ʻi he Kalipiané, pea ʻi he folau vaka he loki pāsese māʻulalo tahá hangē ko ia naʻá ne angaʻakí, naʻá ne foki ki Kānata. Hili iá, naʻá ne kau fakataha ai mo e fineʻeikí ʻi he ngāue fakamalanga taimi-kakató, ʻo nofo ai ʻi he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1932/1933 ʻi he feituʻu Ottawa fakataha mo ha fuʻu kulupu lahi ʻo e kau faifekau taimi-kakato kehe.

Ko ha Moʻui Fakafāmili Nounou

ʻI he 1934, naʻe fāʻeleʻi ai ʻa hoku tuongaʻane, ko David. ʻI he taimi naʻá ne kei siʻi aí, naʻá ne tuʻu ʻi he puha faʻoʻanga tātā ʻa e fineʻeikí ʻo ʻahiʻahiʻi ai ʻa hono fai ʻo ʻene “ngaahi malangá.” ʻI he kotoa ʻo ʻene moʻuí, naʻá ne fakahaaʻi ai ʻa e faivelenga kia Sihova ʻo hangē ko ʻene tamaí. Ko e toko tolu ko kinautolú naʻa nau fononga ʻi ha kā, mo ha meʻa fakaongo leʻo-lahi naʻe haʻi ki he ʻató, ʻi heʻenau ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻanga mei he matāfonua hahake ʻo Kānatá ki he matāfonua hihifó. Naʻe fāʻeleʻi au ʻi he 1938 lolotonga ia ʻa e ngāue ʻa e tangataʻeikí ʻi Kolomupia Pilitāniá. ʻOku manatuʻi ʻe David ʻa hono tuku au ʻe he tangataʻeikí ki he mohengá pea ko e tangataʻeikí, fineʻeikí, mo David naʻa nau tūʻulutui takai ai lolotonga ia hono fai ʻe he tangataʻeikí ha lotu ʻo e fakamālō koeʻuhi ko au.

ʻI he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1939, naʻa mau nofo ai ʻi Vancouver lolotonga ia ʻa e ʻaʻahi ʻa e tangataʻeikí ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻi he feituʻu ko iá. Naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi tohi lahi naʻa mau tānaki ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú ʻa e taha naʻe fai ʻi Sanuali 14, 1939, naʻe fai ia ʻi heʻene ʻi Vernon, Kolomupia Pilitāniá. Naʻe fakatuʻasila ia ʻe he tangataʻeikí kia Clara, David, mo Ruth, ʻo pehē: “Ko ha kiʻi fekita pē mo ha kiʻi fāʻofua.” Naʻe ʻi ai ha pōpoaki kiate kimautolu taki taha. Naʻá ne talanoa ai fekauʻaki mo e utu-taʻú ʻa ʻene lahí kae tokosiʻi ai ʻa e kau ngāué.​—Mātiu 9:​37, 38.

ʻI ha uike hili ʻene foki ki Vancouver mei heʻene vāhenga-ngāué, naʻe tō ai ʻa e tangataʻeikí ʻi ha fakataha. Ko ha sivi ki mui ai ʻo e mahakí naʻe fakahaaʻi ai naʻá ne maʻu ha foʻi ngungu naʻe fakakanisā ʻi hono ʻutó. ʻI Mē 1, 1939, naʻe ʻosi ai ʻa hono ʻalunga ʻi he māmaní. Naʻá ku māhina hiva ʻi hoku taʻumotuʻá, pea naʻe meimei taʻu nima ʻa Tēvita. Ko ʻema faʻē ʻofeiná, ʻa ia naʻá ne toe maʻu foki ʻa e ʻamanaki fakahēvaní, naʻá ne tauhi maʻu ʻene anga-tonu ki he ʻOtuá ʻo aʻu ki heʻene maté ʻi Sune 19, 1963.

Ko e anga ʻo e ongoʻi ʻa e tangataʻeikí fekauʻaki mo hono monū ʻi hono ʻave ʻa e ongoongo leleí ki he ngaahi fonua lahi, ʻoku maʻu lelei ia ʻi he taha ʻo ʻene ngaahi tohi ki he fineʻeikí. Naʻá ne pehē ʻi hano konga: “Kuo fakaʻatā mohu ʻaloʻofa au ʻe Sihova ke u ʻalu ki he ngaahi fonuá ni ʻi he tuʻunga ko ha maama ke ʻave ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá. Ke fakahīkihikiʻi ʻa hono huafa māʻoniʻoní. Fakafou ʻi he vaivai fakaesino mo e taʻefeʻunga mo e tuʻunga vaivaí, ʻoku ulo atu ai ʻa hono lāngilangí.”

ʻI he taimi ní ko e fānau ʻa George mo Clara Young, fanga makapuna mo e fanga makapuna uá ʻoku nau toe tauhi foki ki hotau ʻOtua ʻofa ko Sihová. Naʻe tala mai kiate au naʻe faʻa lave ʻa e tangataʻeikí ki he Hepelu 6:​10, ʻa ia ʻoku pehē: “Talaʻehai ʻoku fai taʻetotonu ʻa e ʻOtua ke ne fakangaloʻi hoʻomou ngaue, mo e ʻofa ki hono huafa naʻe ha ʻiate kimoutolu.” Kuo ʻikai foki ke ngalo ʻiate kimautolu ʻa e ngāue ʻa e tangataʻeikí.

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Ko ʻeku tamaí, ʻi he toʻomataʻú, mo hono ngaahi taʻokete ʻe toko tolú

[Fakatātā ʻi he peesi 25]

Ko e tangataʻeikí (ʻoku tuʻú) mo e fanga tokoua ko Woodworth, Rutherford, mo Macmillan

ʻI laló: Ko e tangataʻeikí (taupotu ki toʻohemá) ʻi he kulupú mo Tokoua Russell

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Tangataʻeikí mo e fineʻeikí

ʻI laló: Ko hona ʻaho malí

[Fakatātā ʻi he peesi 27]

Fakataha mo David mo e fineʻeikí ʻi ha ngaahi taʻu hili ʻa e mate ʻa e tangataʻeikí