Skip to content

Skip to table of contents

ʻOku Maʻu ʻe he ʻAmanaki Toetuʻú ʻa e Mālohi

ʻOku Maʻu ʻe he ʻAmanaki Toetuʻú ʻa e Mālohi

ʻOku Maʻu ʻe he ʻAmanaki Toetuʻú ʻa e Mālohi

“Kuou kataki ai hono liaki oe gaahi mea kotoabe . . . Koeuhi keu iloʻi [ʻa Sīsū Kalaisi], moe malohi o ene toetuu.”—FILIPAI 3:​8-10PM.

1, 2. (a) ʻI he ngaahi taʻu kuo maliu atú, naʻe anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe ha tangata faifekau ʻe taha ʻa e toetuʻú? (e) ʻE anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e toetuʻú?

 ʻI HE konga ki muʻa ʻo e 1890 tupú, naʻe fakamatala ai ʻa e fale paaki fakapuleʻangá ki ha malanga ngalikehe naʻe fai ʻe ha faifekau ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke, U.S.A. Naʻá ne pehē ko e toetuʻú ʻe kau ki ai ʻa hono toe fakatahatahaʻi mo hono toe fakamoʻui hake ʻa e ngaahi hui mo e kakano kotoa pē naʻe faʻuʻaki ha sino fakaetangata, tatau ai pē pe naʻe fakaʻauha ia ʻe ha afi pe ʻe ha fakatuʻutāmaki, naʻe kai ʻe ha manu pe naʻe hoko ia ko e fakalelei kelekele. Naʻe pehē ʻe he tokotaha malangá ʻe ʻi ai ha foʻi ʻaho pau houa ʻe 24, ʻe hoko ai ʻa e ʻeá ʻo fakapoʻuli ʻi he ngaahi lauʻinima, ngaahi nima, ngaahi lauʻivaʻe, ngaahi louhiʻinima, ngaahi hui, ngaahi uoua, mo e kili ʻo e laui piliona ʻo e kakai maté. ʻE kumi ʻa e ngaahi konga ko ʻení ki he ngaahi konga kehe ʻo e sino tatau. ʻE haʻu leva ʻa e ngaahi soulú mei hēvani mo heli ke nofoʻia ʻa e ngaahi sino toetuʻu ko ʻení.

2 Ko e toetuʻu fakafou ʻi hano toe fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi muʻaki ʻātomí ʻoku taʻeʻuhinga ia, pea ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe he faʻahinga ia ʻo e tangatá ha soulu taʻefaʻamate. (Koheleti 9:​5, 10 [Tagata Malaga, PM]; Isikeli 18:4) Ko Sihova, ʻa e ʻOtua ʻo e toetuʻú, ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke ne toe fakatahatahaʻi ʻa e ngaahi ʻātomi ʻo e meʻa ko ia naʻe fuofua faʻuʻaki ha sino fakaetangata. ʻOku lava ke ne ngaohi ha ngaahi sino foʻou maʻá e faʻahinga ko ia ʻe toetuʻú. Kuo tuku ʻe Sihova ʻa e mālohi ki hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi, ke ne fokotuʻu hake ʻa e kau maté, fakataha mo e malava ke moʻui taʻengatá. (Sione 5:26) Ko ia, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko au pē ko e Toetuʻu, pea mo e Moʻui: ko ia ʻoku tui pikitai kiate au, ne ongo kuo pekia, ka te ne moʻui pē.” (Sione 11:​25, 26) He talaʻofa fakalotomāfana ē! ʻOkú ne fakaivimālohiʻi kitautolu ke tau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí pea naʻa mo e fehangahangai mo e maté ʻi he tuʻunga ko e Kau Fakamoʻoni anga-tonu ʻa Sihova.

3. Ko e hā naʻe fiemaʻu ai kia Paula ke ne fai ha taukapoʻi ʻo e toetuʻú?

3 ʻOku ʻikai ke fehoanaki ʻa e toetuʻú ia mo e foʻi fakakaukau ko ia ʻoku maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ha soulu taʻefaʻamaté—ko ha fakakaukau naʻe tui ki ai ʻa e filōsefa Kalisi ko Palató. Ko ia, ko e hā naʻe hoko ʻi he taimi naʻe faifakamoʻoni ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisi tuʻu-ki-muʻa ʻi he ʻAleopeiko ʻi ʻAtenisí, ʻo lave ai kia Sīsū, pea pehē naʻe fokotuʻu ia ʻe he ʻOtuá? “Pea,” ʻoku pehē ʻe he fakamatalá, “ʻi heʻenau fanongo ki he lau toetuʻu ʻo e pekia, naʻe luma ha niʻihi.” (Ngāue 17:​29-34) Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻa nau sio kia Sīsū Kalaisi kuo toetuʻú naʻa nau kei moʻui, pea neongo ʻa e manukí, naʻa nau fakamoʻoniʻi naʻe fokotuʻu hake ia mei he pekiá. Ka ko e kau faiako loi ko ia naʻa nau feohi mo e fakatahaʻanga ʻi Kolinitoó naʻa nau fakaʻikaiʻi ʻa e toetuʻú. Ko ia ai, naʻe fai ʻe Paula ha taukapoʻi mālohi ʻo e akonaki faka-Kalisitiane ko ʻení ʻi he 1 Kolinito vahe 15. Ko hono ako fakalelei ʻa ʻene ngaahi fakamatalá ʻoku fakamoʻoniʻi taʻetoeveiveiua ai ʻa e papau mo e mālohi ʻo e ʻamanaki toetuʻú.

Fakamoʻoni Fefeka ʻo e Toetuʻu ʻa Sīsuú

4. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni sio tonu ʻo e toetuʻu ʻa Sīsuú naʻe ʻomai ʻe Paulá?

4 Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo hono kamata ʻe Paula ʻa ʻene taukapó. (1 Kolinito 15:​1-11) ʻO ka ʻikai hoko ʻa e kau Kolinitoó ko ha kau tui taʻeʻiai ha taumuʻa, te nau puke maʻu ʻa e ongoongo lelei ʻo e fakamoʻuí. Naʻe pekia ʻa Kalaisi koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahalá, naʻe telio ia, pea naʻe fokotuʻu hake. Ko hono moʻoní, naʻe hā ʻa Sīsū ne toetuʻú kia Kīfasi (Pita), “pea hili ia ki he kau Hongofulumaua.” (Sione 20:​19-23) Naʻe mamata ki ai ʻa e toko 500 nai, ʻi he taimi nai naʻá ne fekau ai: ‘Mou ō, ʻo ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko e kau akó.’ (Mātiu 28:​19, 20) Naʻe sio kiate ia ʻa Sēmisi, ʻo hangē pē ko e kotoa ʻo e kau ʻapositolo anga-tonú. (Ngāue 1:​6-11) ʻI he ofi ki Tāmasikusí, naʻe hā ai ʻa Sīsū kia Saula “ʻo hange tofu pe ko e fanauʻi taʻe hoko”—ʻo hangē ia ne ʻosi fokotuʻu hake ʻa Saula ki he moʻui fakalaumālié. (Ngāue 9:​1-9) Naʻe hoko ʻa e kau Kolinitoó ko e kau tui koeʻuhi naʻe malanga ʻa Paula kiate kinautolu, pea naʻa nau tali ʻa e ongoongo leleí.

5. Ko e hā ʻa e tuʻunga fakaʻuhinga ʻa Paula ʻoku lēkooti ʻi he 1 Kolinito 15:​12-19?

5 Fakatokangaʻi ʻa e tuʻunga fakaʻuhinga ʻa Paulá. (1 Kolinito 15:​12-19) Koeʻuhi ko e malanga ʻa e kau fakamoʻoni sio tonú ʻo pehē naʻe toetuʻu ʻa Kalaisí, ʻoku malava fēfē ke pehē ʻoku ʻikai ha toetuʻu ia? Kapau naʻe ʻikai ke fokotuʻu hake ʻa Sīsū mei he pekiá, ko e kulanoa pē ʻetau malangá mo ʻetau tuí, pea ko e kau loi kitautolu ʻoku fai fakamoʻoni ki he ʻOtuá ʻaki ʻa e pehē naʻá ne fokotuʻu hake ʻa Kalaisí. Kapau ʻoku ʻikai ke fokotuʻu hake ʻa e kau maté, ‘ʻoku tau kei ʻi heʻetau angahalá pē,’ pea ko e faʻahinga ʻoku mate ʻia Kalaisí kuo nau ʻauha. ʻIkai ngata aí, “kapau kuo tau ʻosi ʻa e moʻui ko eni mo ʻetau fakatuʻa kia Kalaisi, pea ko hono ngata ia, ta ko e tuʻutamaki taha kitautolu ʻi he kakai kotoa pe.”

6. (a) Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Paula ʻi hono fakapapauʻi ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú? (e) Ko e hā ʻa e “fili fakamui,” pea ʻe anga-fēfē hono fakakaʻanga atu iá?

6 ʻOku fakapapauʻi mai ʻe Paula ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú. (1 Kolinito 15:​20-28) Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻa e hoko ʻa Kalaisi “ko e polopolo” ʻo e faʻahinga ʻoku mohe ʻi he maté, ʻe fokotuʻu hake ai foki mo e niʻihi kehe. Hangē ko e tupu ʻa e maté mei he talangataʻa ʻa e tangata ko ʻĀtamá, ʻoku fakafou mai ʻa e toetuʻú ʻi ha tangata—ko Sīsū. Ko e faʻahinga ʻoku ʻaʻaná ʻe fokotuʻu hake kinautolu ʻi he lolotonga ʻo ʻene ʻi aí. ʻE hanga ʻe Kalaisi ʻo “fakakaʻanga ʻa e pule kotoa pe mo e tuʻunga kotoa pe mo e malohi” ʻoku fakafepaki ki he tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá pea pule ʻi he tuʻunga ko e Tuʻi kae ʻoua kuo tuku ʻe Sihova ʻa e fili kotoa pē ki hono lalo vaʻé. Naʻa “mo e fili fakamui”—ʻa e mate tukufakaholo meia ʻĀtamá—ʻe fakakaʻanga mo ia fakafou ʻi he lelei ʻo e feilaulau ʻa Sīsuú. ʻE toki foaki atu leva ʻe Kalaisi ʻa e Puleʻangá ki hono ʻOtuá mo ʻene Tamaí, ʻo fakamoʻulaloa ia “kiate ia naʻa ne fai ʻa e tuku ki lalo ʻo e meʻa kotoa pe kiate ia; koeʻuhiā ke tāfataha ʻa e ʻOtua ʻi he meʻa kotoa pe.”

Papitaiso Maʻá e Kau Maté?

7. Ko hai ʻa e “faʻahinga ʻoku papitaiso maʻa e pekia,” pea ko e hā hono ʻuhinga ʻo e meʻá ni kiate kinautolú?

7 ʻOku ʻeke ki he kau fakafepakiʻi ʻo e toetuʻú: “Ko e ha ʻanautolu ai ʻe fai, ʻa e faʻahinga ʻoku papitaiso maʻa e pekia?” (1 Kolinito 15:29) Naʻe ʻikai ke ʻuhinga ʻa Paula ia ʻe papitaiso ʻa e kau moʻuí maʻá e kau maté, he ko e kau ākonga ʻa Sīsuú kuo pau ke nau ako, tui, mo papitaiso fakafoʻituitui. (Mātiu 28:​19, 20; Ngāue 2:41) Ko e kau Kalisitiane paní ʻoku nau “papitaiso maʻa e pekia” ʻaki hono fakauku ki ha ʻalunga moʻui ʻoku fakatau atu ki he mate mo e toetuʻu. ʻOku kamata ʻa e faʻahinga papitaiso ko ʻení ʻi he taimi ʻoku fakatupu ai ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ʻiate kinautolu ʻa e ʻamanaki fakahēvaní pea ʻoku ngata ia ʻi he taimi ʻoku fokotuʻu hake ai kinautolu mei he maté ki he moʻui fakalaumālie taʻefaʻamate ʻi hēvaní.—Loma 6:​3-5; 8:​16, 17; 1 Kolinito 6:14.

8. Ko e hā ʻoku malava ke fakapapauʻi ʻe he kau Kalisitiané neongo kapau ʻe tāmateʻi kinautolu ʻe Sētane mo ʻene kau sevānití?

8 Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi lea ʻa Paulá, ʻoku fakaivia ʻe he ʻamanaki toetuʻú ʻa e kau Kalisitiané ke nau tuʻu ʻi he houa kotoa pē ʻo e fakatuʻutāmakí pea ke fehangahangai maʻu pē mo e maté ʻi hono fai ʻa e ngāue fakamalanga ʻo e Puleʻangá. (1 Kolinito 15:​30, 31) ʻOku nau ʻilo ʻoku malava ʻe Sihova ke fokotuʻu hake kinautolu kapau ʻokú ne fakaʻatā ʻa Sētane mo ʻene kau sevānití ke nau tāmateʻi kinautolu. Ko e ʻOtuá pē ʻoku malava ke ne fakaʻauhamālie honau soulú, pe moʻuí, ʻi Kīhena, ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ʻauha taʻengatá.—Luke 12:5.

Ko ha Fiemaʻu ke Tokanga

9. Kapau ʻoku pau ke ʻi ai ha mālohi fakaetokoni ʻa e ʻamanaki toetuʻú ʻi heʻetau moʻuí, ko e hā kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei aí?

9 Naʻe tokoniʻi ʻe he ʻamanaki toetuʻú ʻa Paula. ʻI he lolotonga ʻene ʻi ʻEfesoó, naʻe lī nai ia ʻe hono ngaahi filí ki he malaʻe vaʻingá ke ne tau mo ha fanga manu fekai. (1 Kolinito 15:32) Kapau naʻe hoko ia, naʻe fakahaofi ia, naʻa mo Taniela naʻe fakahaofi mei he fanga laioné. (Taniela 6:​16-22; Hepelu 11:​32, 33) Koeʻuhi naʻá ne ʻamanaki ki he toetuʻú, naʻe ʻikai ke maʻu ʻe Paula ia ʻa e fakakaukau ʻa e kau tafoki mei he moʻoní ʻi Siutá ʻi he taimi ʻo ʻAiseá. Naʻa nau pehē: “Tau kai mo inu, he ʻoku ʻapongipongi ʻetau maté.” (Aisea 22:​13, Septuagint [Isaia, PM]) Kapau ko e ʻamanaki toetuʻú ko hono maʻu ʻa e mālohi fakaetokoni ʻi heʻetau moʻuí ʻo hangē ko ia naʻe hoko ʻia Paulá, kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e faʻahinga laumālie kovi peheé. “Oua naʻa tuku ke kākāʻi kimoutolu,” ko e fakatokanga ia ʻa Paulá. “ʻOku maumauʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻe he faʻa talanoa kovi.” (1 Kolinito 15:33) Ko e moʻoni, ʻoku kaunga ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e moʻuí.

10. ʻE malava fēfē ke kei hanganaki tauhi ke moʻui ʻa ʻetau ʻamanaki toetuʻú?

10 Ki he faʻahinga ʻoku nau veiveiua fekauʻaki mo e toetuʻú, naʻe pehē ʻe Paula: “Mou ʻā hake ki he anga totonu; pea ʻoua te mou fai angahala. He ʻoku ʻi ai ʻa e niʻihi ʻoku ʻikai haʻanau momoʻi ʻilo ki he ʻOtua. ʻOku ou lea pehe ko homou fakamaaʻi.” (1 Kolinito 15:34) ʻI he “taimi fakamui” ko ʻení, ʻoku fiemaʻu ke tau ngāue ʻo fehoanaki mo e ʻiloʻi totonu ʻo e ʻOtuá mo Kalaisí. (Taniela 12:4; Sione 17:3) ʻE ʻai ʻe he meʻá ni ke hanganaki moʻui ʻetau ʻamanaki toetuʻú.

Toetuʻu ʻAki ʻa e Sino Hā?

11. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakatātaaʻi ʻe Paula ʻa e toetuʻu ʻa e kau Kalisitiane paní?

11 ʻOku lave hono hoko ʻa Paulá ki he ngaahi fehuʻi pau. (1 Kolinito 15:​35-41) Mahalo ʻi ha feinga ke fakatupu ha veiveiua ki he toetuʻú, ʻe ʻeke nai ʻe ha tokotaha fakaʻekeʻeke: “Ko e ha ʻa e anga ʻo e fokotuʻu ʻo e pekia? Ko e ha ʻa e anga ʻo e sino te nau haʻu mo kinautolu?” Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Paulá, ko ha tenga naʻe tō ʻi he kelekelé ko hono moʻoní ʻoku mate ia ʻi heʻene liliu ʻo hoko ko ha kiʻi fuʻu ʻakaú. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko ha tangata fanauʻi ʻe he laumālié kuo pau ke ne mate. Hangē tofu pē ko e ʻalu hake ʻa e kiʻi fuʻu ʻakaú mei ha kiʻi tenga ʻo hoko ko ha sino foʻoú, ko ia ko e sino toetuʻu ʻo e kau Kalisitiane paní ʻoku kehe ia mei he kakano fakaetangatá. Neongo ʻokú ne maʻu ʻa e sīpinga moʻui tatau ko ia naʻá ne maʻu ʻi he ki muʻa ke ne maté, ʻoku fokotuʻu hake ia ko ha meʻamoʻui foʻou ʻi ha sino fakalaumālie ʻoku malava ke moʻui ʻi hēvani. Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga ʻoku toetuʻu mai ki he māmaní ʻe fokotuʻu hake kinautolu ʻi he ngaahi sino fakaetangata.

12. Ko e hā ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e ongo kupuʻi lea ko e “faʻahinga sino fakalangi” mo e “faʻahinga sino fakaemamani”?

12 Hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe Paulá, ʻoku kehe ʻa e kakano fakaetangatá ia mei he kakano ʻo e fanga manú. Naʻa mo e kakano ʻo e fanga manú ʻoku kehekehe ʻa e faʻahinga ko ē mei he faʻahinga ko eé. (Senesi 1:​20-25) Ko e “faʻahinga sino fakalangi” ʻo e ngaahi meʻamoʻui laumālié ʻoku kehekehe ia ʻi he nāunau mei he “faʻahinga sino fakaemamani” ʻo e kakanó. ʻOku toe ʻi ai ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he nāunau ʻo e laʻaá, māhiná, mo e ngaahi fetuʻú. Ka ʻoku laka mamaʻo ange ʻa e nāunau ia ʻo e kau toetuʻu paní.

13. Fakatatau ki he 1 Kolinito 15:​42-44, ko e hā ʻoku tūtūʻí pea ko e hā ʻoku fokotuʻu haké?

13 ʻI he lave ki he ngaahi faikehekehé, naʻe tānaki atu ʻe Paula: “ʻOku pehe mo e Toetuʻu ʻo e Pekia.” (1 Kolinito 15:​42-44) Naʻá ne pehē: “ʻOku to ko e koto ʻauha, ʻe fokotuʻu ko e koto taʻefaʻaʻauha.” ʻOku ʻuhinga nai heni ʻa Paula ki he kau paní ʻi he tuʻunga ko ha kulupú. ʻOku tō ko e koto ʻauha ʻi he maté, ʻoku fokotuʻu hake ko e koto taʻefaʻaʻauha, ʻo ʻataʻatā mei he angahalá. Neongo hono taʻetokaʻi ʻe he māmaní, ʻoku fokotuʻu hake ki he moʻui fakahēvaní pea ʻai ke nau hā fakataha mo Kalaisi ʻi he nāunau. (Ngāue 5:41; Kolose 3:4) ʻI he maté ʻoku tō ai “ko e sino fakakakano” pea fokotuʻu hake “ko e sino fakalaumalie.” Koeʻuhi ʻoku malava ʻeni ʻi he meʻa fekauʻaki mo e kau Kalisitiane fanauʻi ʻe he laumālié, ʻoku malava ke tau fakapapauʻi ʻoku malava ke fokotuʻu hake ʻa e faʻahinga kehe ke moʻui ʻi he māmaní.

14. Naʻe anga-fēfē hono fakafaikehekeheʻi ʻe Paula ʻa Kalaisi mo ʻĀtamá?

14 Naʻe hoko atu ʻa Paula ki hono fakafaikehekeheʻi ʻo Kalaisi mo ʻĀtamá. (1 Kolinito 15:​45-49) Ko ʻĀtama, ʻa e ʻuluaki tangatá, naʻe hoko “ko e kakano [“soulu,” NW] moʻui.” (Senesi 2:7) Ko e “Atama ki mui”—ʻa Sīsū—naʻe hoko “ko e laumalie fakamoʻui.” Naʻá ne foaki ʻene moʻuí ko ha feilaulau huhuʻi, ʻuluakí maʻa ʻene kau muimui paní. (Maake 10:45) ʻI he tuʻunga ko e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku nau ‘maʻu ʻa e imisi ʻo e meʻa-efu,’ ka ʻi he taimi ʻo e toetuʻú ʻoku nau hoko ai ʻo hangē ko e ʻĀtama ki muí. Ko hono moʻoní, ʻe ʻaonga ʻa e feilaulau ʻa Sīsuú ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku talangofuá, ʻo kau ai ʻa e faʻahinga ʻe toetuʻu mai ki he māmaní.—1 Sione 2:​1, 2.

15. Ko e hā ʻoku ʻikai toetuʻu hake ai ʻa e kau Kalisitiane paní ʻi he kakanó, pea ʻoku anga-fēfē hono fokotuʻu hake kinautolu ʻi he lolotonga ʻo e ʻi ai ʻa Sīsuú?

15 ʻI he taimi ʻoku mate ai ʻa e kau Kalisitiane paní, ʻoku ʻikai ke fokotuʻu hake kinautolu ia ʻi he kakanó. (1 Kolinito 15:​50-53) ʻOku ʻikai malava ʻe ha sino kakano mo e toto ʻauʻauhá ke ne hokosi ʻa e taʻefaʻaʻauhá mo e Puleʻanga fakahēvaní. ʻOku ʻi ai ʻa e kau pani ʻe niʻihi ʻe ʻikai te nau hokosia ha mohe lōloa ʻi he maté. ʻI he ʻosi honau ʻalunga fakaemāmaní ʻi he anga-tonu he lolotonga ʻa e ʻi ai ʻa Sīsuú, te nau “liliu kotoa pe, ʻi ha foʻi momeniti, ʻi ha foʻi kemo pe.” ʻE liliu fakafokifā kinautolu ki he moʻui fakalaumālié ʻi he taʻefaʻaʻauha mo e nāunau. ʻE faifai atu pē, pea ʻe aʻu ʻa e “taʻahine” fakahēvani ʻa Kalaisí ki he tokolahi ko e toko 144,000.—Fakahā 14:1; 19:​7-9; 21:9; 1 Tesalonaika 4:​15-17.

Ikunaʻi ʻa e Maté!

16. Fakatatau kia Paula mo e muʻaki kau palōfitá, ko e hā ʻe hoko ki he mate tukufakaholo meia ʻĀtama angahalaʻiá?

16 Naʻe fanongonongo ikuna ʻe Paula ʻo pehē ʻe folofua ʻa mate ʻo taʻengata. (1 Kolinito 15:​54-57) ʻI he taimi ʻe ʻai ai ʻe he ʻauʻauhá mo e matengofuá ʻa e taʻefaʻaʻauhá mo e taʻefaʻamaté, ʻe fakahoko ai ʻa e ngaahi leá ni: “Kuo fōngia ʻa Mate ʻo liliu ko e ikuna. ʻE Mate, kofaʻā hoʻo ikuna na? ʻE Mate, kofaʻā hoʻo huhu na?” (Aisea 25:8; Hosea 13:14) Ko e huhu ʻokú ne fakatupunga ʻa e maté ko e angahalá, pea ko e mālohinga ʻo e angahalá ko e Laó, ʻa ia naʻe fakahalaiaʻi ai ʻa e kau angahalá ki he maté. Ka koeʻuhi ko e feilaulau mo e toetuʻu ʻa Sīsuú, ʻe ʻikai ke kei ikuna ai ʻa e mate naʻe tukufakaholo mai meia ʻĀtama angahalaʻiá.—Loma 5:12; 6:23.

17. ʻOku anga-fēfē ʻa e kaunga ki he ʻahó ni ʻa e ngaahi lea ʻo e 1 Kolinito 15:58?

17 “Ko ia, siʻoku kainga ʻofaʻanga,” ko e lea ia ʻa Paulá, “ke mou tuʻu maʻu, taʻe ngaūe, ʻo mou tupulekina maʻu ai pe ʻi he ngaue ʻa e ʻEiki: ʻi hoʻomou ʻilo ni, ko e meʻa ki he ʻEiki, ko hoʻomou fakaongosia ʻoku ʻikai ko e laufanō ia.” (1 Kolinito 15:58) ʻOku kaunga ʻa e ngaahi lea ko iá ki he toenga ʻo e kau paní ʻi he ʻaho ní pea ki he “fanga sipi kehe” ʻa Sīsuú neongo kapau ʻoku nau mate ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni. (Sione 10:16) Ko ʻenau ngaahi fakaongosia ʻi he tuʻunga ko e kau fanongonongo ʻo e Puleʻangá ʻoku ʻikai laufānō ia, he ʻoku fakatatali mai ha toetuʻu kiate kinautolu. Ko ia, ʻi he tuʻunga ko e kau sevāniti ʻa Sihová, ʻai ke tau hanganaki moʻumoʻua ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí lolotonga ʻa e tatali ki he ʻaho ʻa ia te tau malava ke kalanga fiefia ai: “E mate, kofaʻā hoʻo ikuna na?”

Ko e Fakahoko ʻo e ʻAmanaki Toetuʻú!

18. Naʻe mālohi fēfē ʻa e ʻamanaki ʻa Paula ki he toetuʻú?

18 Ko e ngaahi lea ʻa Paula ʻoku lēkooti ʻi he 1 Kolinito vahe 15 ʻokú ne ʻai ke hā mahino ko e ʻamanaki toetuʻú naʻe ʻi ai hono mālohi ʻi heʻene moʻuí. Naʻá ne fakapapauʻi fakaʻaufuli naʻe fokotuʻu hake ʻa Sīsū mei he pekiá pea ʻe ʻi ai mo e faʻahinga kehe ʻe toe tukuange mai mo kinautolu mei he faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOkú ke maʻu ha tuipau mālohi pehē? Naʻe lau ʻe Paula ʻa e ngaahi lelei fakaesiokitá “koe kinohaa” pea ‘liaki ʻa e gaahi mea kotoabe’ koeʻuhi ke ne ‘iloʻi ʻa Kalaisi moe malohi o ene toetuú.’ Naʻe loto-lelei ʻa e ʻapositoló ke moʻulaloa ki ha mate hangē ko ia ko Kalaisí ʻi he ʻamanaki ki hono maʻu ʻo e “toetuu [tōmuʻa].” ʻI hono toe ui ko e “ʻuluaki toetuʻu,” ʻoku hokosia ia ʻe he kau muimui pani ʻe toko 144,000 ʻo Sīsuú. ʻIo, ʻoku fokotuʻu hake kinautolu ki he moʻui fakalaumālie ʻi hēvaní, lolotonga iá “ko hono toe ʻo e pekia” te nau toetuʻu mai ki he māmaní.—Filipai 3:​8-11PM; Fakahā 7:4; 20:​5, 6.

19, 20. (a) Ko hai ʻa e faʻahinga tāutaha ʻi he lēkooti ʻa e Tohitapú ʻe fokotuʻu mai ki he moʻui ʻi he māmaní? (e) Ko e toetuʻu mai ʻa hai ʻokú ke fakatuʻotuʻa atu ki aí?

19 Kuo hoko ʻa e ʻamanaki toetuʻú ko ha moʻoniʻi meʻa nāunauʻia ia ki he kau paní ʻa ia kuo nau anga-tonu ʻo aʻu ki he maté. (Loma 8:18; 1 Tesalonaika 4:​15-18; Fakahā 2:10) Ko e kau hao ʻo e “mamahi lahi” te nau sio ki he fakahoko ʻo e ʻamanaki toetuʻú ʻi he māmaní ʻi hono “tukuange ʻe he tahi ʻa e pekia naʻe ʻi ai; pea mo Mate foki mo e Hetesi naʻa na tukuange ʻa e pekia naʻe ʻiate kinaua.” (Fakahā 7:​9, 13, 14; 20:13) ʻE kau ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻe fokotuʻu mai ki he moʻui ʻi he māmaní ʻa Siope, ʻa ia naʻá ne faingataʻaʻia ʻi he mole atu ʻa hono ngaahi foha ʻe toko fitú mo hono ngaahi ʻofefine ʻe toko tolú. Fakaʻuta atu ki heʻene fiefia ʻi hono talitali lelei mai kinautolú—pea he fiefia lahi ē ka ko kinautolu ʻi heʻenau maʻu honau toe fanga tokoua kehe ʻe toko fitu mo e toe fanga tuofāfine fakaʻofoʻofa ʻe toko tolu!—Siope 1:​1, 2, 18, 19; 42:​12-15.

20 Ko ha tāpuaki lahi ē ʻe hoko ʻi he taimi ʻe fokotuʻu mai ai ke moʻui ʻi he māmaní ʻa ʻĒpalahame mo Sela, ʻAisake mo Lepeka—ʻio pea mo e fuʻu tokolahi kehe, ʻo kau ai ʻa e “kau Palōfita kotoa pē”! (Luke 13:28) Ko e taha ʻo e kau palōfita ko iá ko Taniela, ʻa ia naʻe talaʻofa ki ai ha toetuʻu ʻi he malumalu ʻo e pule faka-Mīsaiá. ʻI he taʻu nai ʻe 2,500, kuo mālōlō ai ʻa Taniela ʻi he faʻitoká, ka ʻi he mālohi ʻo e toetuʻú, ʻe vavé ni ke ne ‘tuʻu [ki] hono tofiʻá’ ko e taha ʻo e “kau pilinisí ʻi he māmaní kotoa.” (Taniela 12:13; Sāme 45:​16NW) He fiefia lahi ē ʻe hoko ʻi hono talitali lelei mai ʻo ʻikai ngata pē ʻi he kau anga-tonu ʻo e kuonga muʻá kae toe pehē ki hoʻo tamaí, faʻeé, fohá, ʻofefiné tonu, pe faʻahinga ʻofeina kehe ne toʻo meiate koe ʻe he fili ko maté!

21. Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua te tau toloi ʻi hono fai ha ngaahi meʻa lelei ki he niʻihi kehé?

21 Ko e niʻihi ʻo hotau ngaahi kaumeʻá mo e faʻahinga ʻoku tau ʻofa ai kuo nau tauhi nai ʻa e ʻOtuá he ngaahi hongofuluʻi taʻu pea ʻoku nau taʻumotuʻa. ʻOku hanga nai ʻe he tuʻunga taʻumotuʻa ʻaupitó ʻo ʻai ke faingataʻa kiate kinautolu ke fetaulaki mo e ngaahi pole ʻo e moʻuí. He meʻa anga-ʻofa ia ke ʻoange kiate kinautolu ha tokoni te tau ala lava he taimi ní! ʻE ʻikai leva ke tau fakaʻiseʻisa fekauʻaki mo e ʻikai lava ke tau fai ha meʻa maʻanautolu ʻi ha faʻahinga founga kapau ʻe toʻo atu kinautolu ʻo maʻukovia ʻe he maté. (Koheleti 9:1; 12:​1-7; 1 Timote 5:​3, 8) ʻOku lava ke tau fakapapauʻi ʻe ʻikai ngalo ʻia Sihova ʻa e ngaahi meʻa lelei ʻoku tau fai maʻá e niʻihi kehé, neongo ai pē honau taʻumotuʻá pe ngaahi tuʻungá. “I he e tau maʻu ha faigamalie,” ko e tohi ia ʻa Paulá, “ke tau fai lelei ki he kakai kotoabe, kae ajili be kiate kinautolu oku i he fale oe tui.”—Kaletia 6:​10PM; Hepelu 6:10.

22. ʻI he teʻeki ke fakahoko ʻa e ʻamanaki toetuʻú, ko e hā ʻoku totonu ke tau fakapapauʻi ke faí?

22 Ko Sihová “koe Tamai [ia] ae gaahi aloofa, moe Otua oe fiemalie kotoabe.” (2 Kolinito 1:​3, 4PM) ʻOku fakafiemālieʻi mo tokoniʻi kitautolu ʻe heʻene Folofolá ke tau fakafiemālieʻi ʻa e niʻihi kehé ʻaki ʻa e ʻamanaki mālohi ʻo e toetuʻú. ʻI he teʻeki ke tau fakamoʻoni sio tonu ki he fakahoko ʻo e ʻamanaki ko iá ʻi hono fokotuʻu hake ʻo e kau maté ki he moʻui ʻi he māmaní, ʻai ke tau hangē ko Paulá, ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e tui ki he toetuʻú. ʻOfa ke tau faʻifaʻitaki tautefito kia Sīsū, ʻa ia naʻe hoko moʻoni ʻa ʻene ʻamanaki ki he mālohi ʻo e ʻOtuá ke fokotuʻu hake iá. Ko e faʻahinga ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka fakamanatú ʻe vavé ni ke nau fanongo ki he leʻo ʻo Kalaisí pea te nau haʻu mei ai. ʻOfa ke ʻomai ʻe he meʻá ni ʻa e fiemālie mo e fiefia kiate kitautolu. Kae hiliō he meʻa kotoa, ʻofa ke tau fakamālō lahi kia Sihova, ʻa ia kuó ne ʻai ke malava ʻo ikunaʻi ʻa e maté fakafou ʻi hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí!

Ko e Hā Hoʻo Talí?

• Ko e hā ʻa e fakamoʻoni sio tonu ʻo e toetuʻu ʻa Sīsuú naʻe ʻomai ʻe Paulá?

• Ko e hā ʻa e “fili fakamui,” pea ʻe anga-fēfē hono fakakaʻanga atu iá?

• ʻI he meʻa fekauʻaki mo e kau Kalisitiane paní, ko e hā ʻoku tūtūʻí pea ko e hā ʻoku fokotuʻu haké?

• Ko hai ʻa e faʻahinga tāutaha ʻoku lēkooti ʻi he Tohitapú te ke saiʻia ke fetaulaki mo ia ʻi hono fokotuʻu mai kinautolu ki he moʻui ʻi he māmaní?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Naʻe fai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ha taukapoʻi mālohi ʻo e toetuʻú

[Fakatātā ʻi he peesi 20]

Ko e toetuʻu ʻa Siopé, ʻa hono fāmilí, pea mo e fuʻu tokolahi kehe ʻe hoko ia ko ha tupuʻanga ʻo e fiefia lahi!