Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Hā ʻOku ʻIkai Ai Haʻanau Fānaú?

Ko e Hā ʻOku ʻIkai Ai Haʻanau Fānaú?

Ko e Hā ʻOku ʻIkai Ai Haʻanau Fānaú?

KO TELE mo Folá, a ko ha ongo meʻa mali, naʻá na nofo mo ngāue ʻi he ʻōfisi vaʻa ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó ʻi Naisīliá. Taimi nounou ʻi he hili ʻena kamata ngāue aí, naʻe ʻaʻahi atu ai ʻa e faʻē ʻa Folá. Naʻá ne fononga mamaʻo atu ke fetalanoaʻaki ki ha meʻa naʻe fakahohaʻa lahi kiate ia, ko ha meʻa naʻá ne ʻoange kiate ia ha ngaahi pō lahi naʻe ʻikai lava ai ke ne mohe.

“ʻOkú mo fai ʻa e ngaahi meʻa lelei kiate au,” ko ʻene lea ia kiate kinauá. “ʻOkú mo ʻomai ʻa e ngaahi meʻaʻofa, pea ʻokú mo ʻaʻahi mai kiate au. Ko e ngaahi fakahāhaaʻi ko ia ʻo e ʻofá ʻoku mahuʻinga ʻaupito kiate au. Ka ʻoku nau toe fakahohaʻasi ai au koeʻuhi he ʻoku ou fifili maʻu pē pe ko hai te ne fai ha ngaahi meʻa pehē kiate kimoua ʻi he taimi te mo aʻu ai ki hoku taʻumotuʻá? Kuó mo mali eni ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe ua, pea ʻoku ʻikai haʻamo fānau. ʻOku ʻikai te mo fakakaukau kuo taimi ā ke mo mavahe mei Pēteli pea kamata ha fāmili?”

Naʻe fakaʻuhinga hangē ko ení ʻa e faʻeé: Kuo fakamoleki ʻe Tele mo Fola ʻa e taimi feʻunga ʻi Pēteli. Ko e taimi eni kiate kinaua ke fakakaukau ai ki hona kahaʻú. Ko e moʻoni ʻe lava ʻe he kakai kehé ke fai ʻena ngāué. ʻOku ʻikai fiemaʻu ke tukuange ʻe Tele mo Fola ʻena ngāue fakafaifekau taimi-kakató, ka ʻe lava ke na fai ha toe founga ngāue ʻe taha, ko e taha ʻe fakaʻatā ai kinaua ke na maʻu fānau pea aʻusia ʻa e ngaahi fiefia ʻo e tuʻunga ko e ongo mātuʻá.

Hohaʻa ʻa e Faʻeé

Naʻe lava ke mahino ʻa e hohaʻa ʻa e faʻeé. Ko e holi ke maʻu fānaú ʻoku fanauʻi pē kita mo ia pea ko e meʻa anga-maheni ia ʻi he ngaahi anga fakafonuá mo e kotoa ʻo e ngaahi taimí. Ko e maʻu fānaú ʻokú ne langaʻi ʻa e ngaahi ongoʻi loloto ʻo e fiefia mo e ʻamanaki. “Koe fua oe manava ko ene totogi,” ko e lau ia ʻa e Tohitapú. ʻIo, ko e malava ke maʻu fānaú ko ha meʻaʻofa mahuʻinga ʻaupito ia mei hotau Tokotaha-Fakatupu ʻofá.—Sāme 127:​3PM.

ʻI he ngaahi sōsaieti lahi, ʻoku fehangahangai ai ʻa e ngaahi hoa malí mo e tenge lahi fakasōsiale ke nau maʻu fānau. Ko e fakatātaá, ʻi Naisīlia, ʻa ia ko e fefine anga-mahení ʻokú ne fanauʻi ai ʻa e fānau ʻe toko onó, ʻoku angamaheniʻaki ai ʻi he ngaahi fai malí ke fanongo ki he kau talamonuú ʻi heʻenau pehē ki he ongo meʻa mali foʻoú: “ʻI ha māhina ʻe hiva mei heni, ʻoku mau ʻamanaki ai ke fanongo atu ki ha pēpē ʻoku tangi ʻi homo falé.” ʻE maʻu nai ʻe he fefine malí mo e tangata malí, ha meʻaʻofa ki he malí ko ha mohenga pēpē. ʻOku siofi lelei ʻe he ngaahi faʻē-ʻi-he-fonó ʻa e tohimāhiná. Kapau ʻoku ʻikai ke feitama ʻa e fefine malí ʻi loto ʻi ha taʻu ʻe taha pe ofi ki ai, ʻoku nau fakatotoloʻi ke ʻilo pe ʻoku ʻi ai ha palopalema ʻe lava ke nau tokoni ke solova.

Ki he ngaahi faʻē lahi ko e ʻuhinga ʻoku mali ai ha ongo meʻa ke maʻu fānau pea ke hokohoko atu ʻa e laine fakafāmilí. Naʻe tala ange ʻe he faʻē ʻa Folá kiate ia: “Ko e hā naʻá ke mali aí kapau ʻe ʻikai te ke maʻu ha fānau? Naʻe fanauʻi koe ʻe ha taha; ʻoku totonu ke ke fanauʻi haʻo fānau tonu.”

Tuku kehe ia, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻaonga ke fakakaukau ki ai. ʻI he ngaahi puleʻanga ʻAfilika lahi, ʻoku siʻi ai ʻa e ngaahi tokonaki fakapuleʻanga ke tokangaʻiʻaki ʻa e kau taʻumotuʻá. ʻI he anga fakafonuá, ko e fānaú ia ʻoku nau tokangaʻi ʻenau ngaahi mātuʻa kuo taʻumotuʻá, ʻo hangē tofu pē ko e tokangaʻi kinautolu ʻe he ngaahi mātuʻa ko iá ʻi he taimi ʻo ʻenau kei siʻí. Ko ia ai, naʻe fakaʻuhinga ʻa e faʻē ʻa Folá ka ʻikai ke ʻi ai ha fānau tonu ʻa ʻene fānaú, ko kinautolu, ʻi he ngaahi taʻu ʻamuí, te nau ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo e ongoʻi tuēnoa, ʻikai fiemaʻu, pea fakamasivaʻi, ʻo ʻikai maʻu ha taha ke ne tanu kinautolu ʻi he taimi te nau mate aí.

ʻI he feituʻu lahi kotoa pē ʻo ʻAfiliká, ʻoku vakai ia ki ai ko ha mala ʻa e ʻikai ke maʻu ha fānaú. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, ʻoku aʻu ʻo ʻamanekina ai ʻa e kakai fefiné ke nau fakamoʻoniʻi ʻenau malava ke maʻu fānaú ki muʻa ʻi he nofo malí. Ko e kakai fefine tokolahi ʻoku ʻikai malava ke nau feitamá te nau kumi vavale ki ha ngaahi vai mo ha ngaahi faitoʻo ke feinga ke toe fakafoki honau tuʻunga paʻá.

ʻI he vakai atu ki he ngaahi fakakaukau ko ení, ko e ngaahi hoa mali ko ia ʻoku nau fakaʻehiʻehi loto-lelei mei hono maʻu ha fānaú ʻoku pehē ia ʻoku nau kaihaʻasi meiate kinautolu ha meʻa lelei. ʻOku faʻa vakai kiate kinautolu ʻoku nau faikehe, sio nounou, pea fakaʻofa.

Fiefiá mo e Fatongiá

ʻOku ʻiloʻi ʻe he kakai ʻa Sihová lolotonga ʻoku ʻi ai ʻa e fiefia ʻi he tauhi hake ʻo e fānaú, ʻoku toe ʻi ai mo e fatongia. Ko e Tohitapú, ʻi he 1 Timote 5:​8, ʻoku pehē ai: “Ka ʻo ka ai ha taha ʻoku ʻikai tokanga ki hono kainga, kaeʻumaʻā hono famili, ʻoku ne fakaʻikaiʻi ʻene lotu, ʻio, ʻoku ne koviange ʻi ha hiteni.”

Ko e ngaahi mātuʻá kuo pau ke nau tokonaki ki honau ngaahi fāmilí, fakamatelie mo fakalaumālie fakatouʻosi, pea ʻoku fiemaʻu ki he meʻá ni ʻa e taimi mo e feinga lahi. ʻOku ʻikai te nau maʻu ʻa e fakakaukau koeʻuhi ko e tokonaki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e fānaú, ʻoku tuku ia ki he ʻOtuá ke ne tokangaʻi kinautolu. ʻOku nau ʻiloʻi ko hono tauhi hake ʻo e fānaú ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he Tohitapú ko ha fatongia taimi-kakato ia kuo vaheʻi ʻe he ʻOtuá ki he ngaahi mātuʻá; ʻoku ʻikai ko ha fatongia ia ʻoku totonu ke tuku ki he niʻihi kehé.​—Teutalonome 6:​6, 7.

Ko e fatongia ʻo hono tauhi hake ʻo e fānaú ʻoku tautefito ʻa ʻene faingataʻá ʻi he “kuonga fakamui” ko eni ʻo e “ngaahi taimi faingataʻa.” (2 Timote 3:​1-5) Tuku kehe ʻa e ngaahi tuʻunga ʻoku toe kovi ange fakaʻekonōmiká, ko e tupulaki ʻo e fakaʻotuamate ʻa e sōsaietí ʻoku toe tānaki ia ki he ngaahi pole ʻo e tauhi hake ʻo ha kiʻi tama ʻi he ʻaho ní. Naʻa mo ia, ʻi he kotoa ʻo e māmaní, kuo toʻo ai ʻe he ngaahi hoa mali Kalisitiane taʻefaʻalaua ʻa e pole ko ení pea ʻoku nau lavameʻa ʻi hono tauhi hake ʻo e fānau fakaʻotua “ʻi he akonaki mo e fakatonutonu fakaʻatamai ʻa Sihová.” (Efeso 6:4NW) ʻOku ʻofaʻi mo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi mātuʻa ko ení ʻi heʻenau ngāue mālohí.

ʻUhinga ʻOku Nofo Taʻefanau Ai ʻa e Niʻihi

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ngaahi hoa mali Kalisitiane tokolahi, ʻoku ʻikai haʻanau fānau. ʻOku taʻefanau ʻa e niʻihi ka neongo ia ʻoku ʻikai te nau pusiaki fānau. Ko e ngaahi hoa mali kehe ko ia ʻoku nau malava ke fakatupu ha fānaú ʻoku nau fili ke ʻoua ʻe fai pehē. Ko e ngaahi hoa mali ko iá ʻoku ʻikai te nau nofo taʻefanaú koeʻuhi ko ʻenau fakaʻehiʻehi mei he fatongiá pe ʻoku nau ilifia ke fetaulaki mo e ngaahi pole ʻo e tuʻunga ko e mātuʻa tauhi fānaú. ʻI hono kehé, kuo nau fakapapauʻi ke tuku ʻenau tokangá kotoa ki he ngaahi founga kehe ʻo e ngāue fakafaifekau taimi-kakató ʻa ia ʻe ʻikai fakaʻatā ia ʻi hono tauhi hake ʻo e fānaú. ʻOku ngāue ʻa e niʻihi ko e kau misinale. ʻOku tauhi ʻe he niʻihi kehe ʻa Sihova ʻi he ngāue fefonongaʻakí pe ʻi Pēteli.

ʻI he hangē ko e kau Kalisitiané kotoa, ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha ngāue fakavavevave ke fai. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Pea ʻe ʻoua ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga, ke ai ha fakamatala ki he ngāhi kakai kotoa pe, pea toki hoko ʻa e ngataʻanga.” ʻOku fai ʻa e ngāue ko ení ʻi he ʻahó ni. Ko ha ngāue mātuʻaki mahuʻinga ia, koeʻuhi ko e “ngataʻanga” ʻe ʻuhinga iá ko e fakaʻauha ki he faʻahinga ko ia kuo teʻeki ai ke nau tokanga ki he ongoongo leleí.—Mātiu 24:14; 2 Tesalonaika 1:​7, 8.

Ko hoʻotautolú taimi ko ha vahaʻa taimi meimei tatau ia mo e taimi naʻe langa ai ʻe Noa mo hono fāmilí ʻa e fuʻu ʻaʻake ko ia naʻá ne fakahaofi kinautolu ʻi he fuʻu Lōmakí. (Senesi 6:​13-​16; Mātiu 24:37) Neongo naʻe mali kotoa ʻa e ngaahi foha ʻe toko tolu ʻo Noá, naʻe ʻikai ha taha naʻá ne tauhi hake ha fānau ka ʻi he toki hili pē ʻa e Lōvaí. Ko e ʻuhinga ʻe taha ki he meʻa ko iá kuo pau pē naʻe fiemaʻu ʻe he ngaahi hoa mali ko ení ke līʻoa ʻenau tokangá mo e iví kotoa ki he ngāue naʻe ofi mai ke faí. Ko e ʻuhinga ʻe taha kuo pau pē ko e taʻeloto ke ʻomai ha fānau ki ha māmani ololalo mo fakamālohi ʻa ia naʻe “fakautuutu [ai] ʻa e kovi ʻa e tangata . . . pea ʻoku kovi ʻatā ʻa e filioʻi kotoa pe ʻo e ngaahi fakakaukau ʻa hono loto maʻuaipe.”​—Senesi 6:5.

Lolotonga ʻoku ʻikai fakahuʻunga ʻi he meʻá ni ʻoku hala ke maʻu fānau ʻi he ʻahó ni, ʻoku fakafisi ʻa e ngaahi hoa mali Kalisitiane tokolahi ke maʻu fānau koeʻuhi ke hoko ai ʻo kau kakato ange ʻi he ngāue fakavavevave kuo foaki ʻe Sihova ki hono kakaí ke nau faí. Kuo tatali ʻa e ngaahi hoa mali ʻe niʻihi ʻi ha taimi ki muʻa ke nau maʻu fānaú; kuo fili ʻa e niʻihi ke nofo taʻefanau pea fakakaukau atu ki he malava ko ia ke maʻu fānau ʻi he māmani foʻou māʻoniʻoni ʻa Sihová. Ko ha sio nounou eni? ʻOku mole hanau faingamālie lelei ʻi he moʻuí? Te nau hoko ʻo fakaʻofa?

Ngaahi Moʻui Malu mo Fiefia

Ko Tele mo Fola, naʻe lave ki ai ki muʻa angé, kuó na mali eni ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe hongofulu, pea ʻokú na hanganaki fakapapauʻi ai pē ke hokohoko atu ʻa e taʻefanaú. “ʻOku kei tenge pē kimaua ʻe homa ngaahi kāingá ke maʻu ha fānau,” ko e lau ia ʻa Telé. “Ko ʻenau hohaʻa tefitó ke ʻi ai haʻama maluʻanga ʻi he kahaʻú. ʻOkú ma fakahāhā maʻu pē ʻema houngaʻia ki heʻenau fakakaukaú, ka ʻokú ma fakamatalaʻi ʻi ha tuʻunga fakapotopoto ʻokú ma fiefia lahi ʻi he meʻa ʻokú ma faí. Pea ki he maluʻangá, ʻokú ma fakahaaʻi ange ko ʻema falalá ʻoku ʻia Sihova, ʻa ia ʻokú ne tokanga ki he lelei ʻa e faʻahinga kotoa ko ia ʻoku nau hanganaki anga-tonu mo mateaki kiate iá. ʻOkú ma toe fakamatalaʻi ko hono maʻu ʻo e fānaú ʻoku ʻikai ko ha fakapapauʻiʻanga ia ʻe fiefia ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi haʻanau tokangaʻi ʻi he taimi ʻo e taʻumotuʻá. ʻOku siʻi ʻa e tokanga ʻa e kakai ʻe niʻihi ki heʻenau ngaahi mātuʻá, ko e niʻihi ʻoku ʻikai te nau malava ke tokoni, pea ko e niʻihi kehe ia ʻoku nau mate kinautolu ki muʻa ʻi heʻenau ngaahi mātuʻá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku pau hotau kahaʻú ʻia Sihova.”

Ko Tele mo e niʻihi kehe hangē ko iá ʻoku nau falala ʻi he tuipau ki he talaʻofa ʻa Sihova ki heʻene kau sevāniti anga-tonú: “ʻE ʻikai siʻi te u mahuʻi meiate koe, kaeʻumaʻā haʻaku momoʻi liʻaki koe.” (Hepelu 13:5) ʻOkú na toe tui foki “ʻoku ʻikai fakanounou ʻa e nima ʻo Sihova, ke ne taʻelava ha fakamoʻui; pea ʻoku ʻikai tuli hono fofonga, ke ne taʻe ongona.”—Aisea 59:1 (Isaia, PM).

Ko e toe ʻuhinga ʻe taha ki he tuipaú ʻoku haʻu ia mei he sio ki he anga ʻo hono tokoniʻi ʻe Sihova ʻa ʻene kau sevāniti anga-tonú. Naʻe tohi ʻa Tuʻi Tēvita: “Naʻa ku talavou, pea kuo u motuʻa ni: ka kuo teʻeki te u mamata ki ha maʻoniʻoni kuo liʻaki.” Fakakaukau atu fekauʻaki mo ia. ʻOkú ke ʻiloʻi ha sevāniti anga-tonu ʻa Sihova kuo “liʻaki”?—Sāme 37:25.

ʻI he ʻikai ke sio ki mui mo ha fakaʻiseʻisá, ko e faʻahinga ko ia kuo fakamoleki ʻenau moʻuí ʻi hono tauhi ʻo Sihova mo honau kaungā Kalisitiané ʻoku nau fakakaukauloto atu ki ai mo e fiemālie. Ko tokoua Iro Umah kuó ne ʻi he ngāue taimi-kakató feʻunga mo e taʻu ʻe 45 pea ʻokú ne ngāue he taimí ni ko ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻi Naisīlia. ʻOkú ne pehē: “Neongo ko hoku uaifí mo au ʻokú ma taʻefanau, ʻokú ma tauhi maʻu ʻi heʻema fakakaukaú kuo tokangaʻi maʻu pē kimaua ʻe Sihova fakatouʻosi ʻi he tuʻunga fakalaumālié mo e fakamatelié. Kuo ʻikai te ma hala ʻi ha meʻa. ʻE ʻikai te ne liʻaki kimaua ʻi heʻema hoholo ʻo motuʻa angé. Ko e ngaahi taʻu ko eni ʻi he ngāue taimi-kakató kuo fakamoʻoniʻi ʻa ʻene fakafiefia taha ʻi heʻema moʻuí. ʻOkú ma houngaʻia ʻi he lava ke ma tauhi homa fanga tokouá, pea ʻoku houngaʻia ʻa homa fanga tokouá ʻi heʻema ngāué, pea nau tokoniʻi kimaua.”

Lolotonga kuo ʻikai fakatupu ʻe he ngaahi hoa mali tokolahi ha fānau fakakakano, kuo nau fakatupu ha fānau ʻi ha faʻahinga founga kehe: Ko e kau ākonga Kalisitiane ʻoku nau lotu kia Sihova. Naʻe taʻu 100 nai ʻa e ʻapositolo ko Sioné ʻi he taimi naʻá ne tohi ai: “ʻOku ʻikai haʻaku toe fiefia ʻoku lahi ʻi he meʻa ni, ʻa ʻeku fanongo ki heʻeku fanau, ʻoku nau laka ʻi he moʻoni.” (3 Sione 4) Ko e tuʻunga anga-tonu ʻo e “fanau” ʻa Sioné​—ʻa e faʻahinga naʻá ne fakafeʻiloaki ki he “moʻoni”​—naʻá ne ʻoange kiate ia ʻa e fiefia lahi.

Ko e fiefia tatau ʻoku hoko lahi ʻi he ʻahó ni. Ko Bernice, ko ha Naisīlia, kuó ne mali ʻi he taʻu ʻe 19 pea nofo taʻefanau ia ʻi he fili pē ʻaʻana. ʻI he taʻu ʻe 14 kuohilí, kuó ne ngāue ai ko ha tāimuʻa. ʻI heʻene fakaofiofi ki he taimi ʻi he moʻuí ʻa ia ʻe ʻikai kei malava ai ke ne maʻu haʻane fānau tonú, ʻoku ʻikai haʻane ongoʻi fakaʻiseʻisa fekauʻaki mo hono līʻoa ʻo ʻene moʻuí ki he ngaohi-ākongá. ʻOkú ne pehē: “ʻOku ou ongoʻi fiefia ke sio ki heʻeku fānau fakalaumālié ʻi heʻenau tupu haké. Neongo kapau naʻá ku maʻu haʻaku fānau tonu, ʻoku ou veiveiua pe te nau ofi ange kiate au ʻi he faʻahinga ko ia kuó u tokoniʻi ke nau ʻilo ʻa e moʻoní. ʻOku nau tōʻongafai kiate au ʻo hangē ia ko haʻanau faʻē totonú, ʻo fetalanoaʻaki mo au ki heʻenau ngaahi fiefiá mo e ngaahi palopalemá pea kole ki haʻaku faleʻi. ʻOku nau faitohi mai, pea ʻoku mau feʻaʻahiʻaki.

“ʻOku vakai ʻa e niʻihi ko ha mala ia ʻa e ʻikai ke maʻu ha fānau totonú. ʻOku nau pehē te ke faingataʻaʻia ʻi haʻo taʻumotuʻa. Ka ʻoku ʻikai te u sio pehē. ʻOku ou ʻiloʻi ko e hā hono fuoloa ʻo ʻeku tauhi ʻaufuatō kia Sihová, te ne fakapaleʻi au mo tokangaʻi. ʻE ʻikai ʻaupito te ne liʻaki au ʻi he taimi te u motuʻa aí.”

ʻOfaʻi mo Fakamahuʻingaʻi ʻe he ʻOtuá

Ko e faʻahinga ko ia kuo nau fanau pea kuo nau ʻohake ʻa e fānau ʻoku nau “laka ʻi he moʻoni” ʻoku lahi ʻa e meʻa ke nau fakamālōʻiá. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he pehē ʻe he Tohitapú: “ʻE matuʻaki tomeʻe ʻa e tamai ʻa ha tangata faitotonu: pea ko ia kuo ne fakatupu ha poto, te ne fiefia ʻiate ia. ʻOfa ke fiefia hoʻo tamai mo hoʻo faʻe, ʻio, ke tomeʻe ʻa ia naʻa ne faʻeleʻi koe.”—Palovepi 23:​24, 25 (Lea Fakatātā, PM).

Ko e kau Kalisitiane ko ia kuo teʻeki ai ke nau maʻu ʻa e fiefia ʻo hono ʻomai ha fānau ki he māmaní kuo tāpuakiʻi kinautolu ʻi he ngaahi founga kehe. Ko e tokolahi ʻo e ngaahi hoa malí ni kuo nau fakahoko ha ngafa mātuʻaki mahuʻinga ʻi hono fakalahi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá ʻi ha founga lahi. Kuo nau maʻu ʻa e taukei, poto, mo e ngaahi pōtoʻi ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, ʻa ia ʻokú ne ʻai kinautolu ke nau malava ai ʻo fai ha tokoni mahuʻinga ki he ngāue ʻo e Puleʻangá. Ko e tokolahi ʻoku nau ʻi he tafaʻaki mahuʻinga taha ʻo e ngāué.

Neongo kuo nau nofo taʻefanau koeʻuhi ko e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá, kuo tāpuakiʻi kinautolu ʻe Sihova ʻaki ha fāmili ʻofa fakalaumālie ʻokú ne fakahoungaʻi lahi ʻa e ngaahi feilaulau kuo nau faí. ʻOku hangē ia ko e lea ʻa Sīsuú: “ʻOku ʻikai ha taha kuo ne liʻaki [ko hono ʻuhinga fakafoʻileá, “tukuange ʻosi”] ha fale, pe ha ngaahi tokoua, pe ha ngaahi tuofafine, pe ha faʻe, pe ha tamai, pe ha fanau, pe ha ngaahi tokanga ngoue, koeʻuhi ko au, pea koeʻuhi ko e Kosipeli, ka te ne maʻu ni, ʻi he nofo ko eni, ʻo loteau, ha ngaahi fale, mo ha ngaahi tokoua, mo ha ngaahi tuofafine, mo ha ngaahi faʻe, mo ha fanau, mo ha ngaahi tokanga ngoue, ʻo o pe mo e ngaahi fakatanga; pea ʻi he maama ka haʻu ko e moʻui taʻengata.”—Maake 10:​29, 30.

He mahuʻinga moʻoni ē kia Sihova ʻa e faʻahinga kotoa ko ia ʻoku nau anga-tonú! Ko e faʻahinga mateaki peheé kotoa, fakatouʻosi ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu fānaú mo e faʻahinga ʻoku ʻikaí, ʻoku fakafiemālieʻi kinautolu ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “He talaʻehai ʻoku fai taʻetotonu ʻa e ʻOtua ke ne fakangaloʻi hoʻomou ngaue, mo e ʻofa ki hono huafa naʻe ha ʻiate kimoutolu ʻi hoʻomou tokoni ki he kakai lotu, ʻa ia foki ʻoku mou kei fai.”—Hepelu 6:10.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Kuo fetongi ʻa e ongo hingoa ko ení.

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Ko e ngaahi hoa mali taʻefanaú kuo tāpuakiʻi kinautolu ʻaki ha fāmili ʻofa fakalaumālie