Skip to content

Skip to table of contents

“Ko e Potó ʻOku ʻi he Faʻahinga Anga-Fakanānaá Ia”

“Ko e Potó ʻOku ʻi he Faʻahinga Anga-Fakanānaá Ia”

“Ko e Potó ʻOku ʻi he Faʻahinga Anga-Fakanānaá Ia”

“Ko e ha ʻa e meʻa ʻoku ʻeke ʻe Sihova kiate koe? Ka ko e . . . angavaivai [“anga-fakanānā,” NW] ʻi hoʻo feangai mo ho ʻOtua.”—MAIKA 6:8.

1, 2. Ko e hā ʻa e anga-fakanānaá, pea ʻoku anga-fēfē ʻene kehekehe mei he ʻafungí?

 KO HA ʻapositolo tuʻu-ki-muʻa ʻokú ne fakafisi ke fakahanga ange kiate ia tonu ʻa e tokangá. Ko ha fakamaau ʻIsileli loto-toʻa ʻokú ne ui ia tonu ko e siʻi taha ʻi he fale ʻo ʻene tamaí. Ko e moʻungaʻi tangata lahi taha kuo moʻui maí ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku ʻikai te ne maʻu ha mafai taʻefakangatangata. ʻOku fakahāhā ʻe he kau tangata taki taha ko ʻení ʻa e anga-fakanānaá.

2 Ko e anga-fakanānaá ko e fehangahangai ia ʻo e ʻafungí. Ko e tokotaha ʻoku anga-fakanānaá ʻokú ne maʻu ha fakafuofua totonu ki heʻene ngaahi malavá mo hono mahuʻingá pea ʻoku ʻataʻatā ia mei he fiemeʻá pe hīkisiá. ʻI he ʻikai ke hoko ʻo loto-mahikihiki, loto-pōlepole, pe fiemāʻolungá, ʻoku mātuʻaki lāuʻilo ʻa e tokotaha anga-fakanānaá ia ki hono ngaahi ngataʻangá. Ko ia ai, ʻokú ne tokaʻi mo ʻoange ʻa e fakaʻatuʻi totonu ki he ngaahi ongoʻi mo e ngaahi fakakaukau ʻa e niʻihi kehé.

3. ʻI he founga fē ʻoku “ʻi he faʻahinga anga-fakanānaá” ai ʻa e potó?

3 ʻOku ʻi ai ʻa e ʻuhinga lelei ki hono fakahaaʻi ʻe he Tohitapú: “Ko e potó ʻoku ʻi he faʻahinga anga-fakanānaá ia.” (Palovepi 11:​2NW [Lea Fakatātā, PM]) ʻOku poto ʻa e tokotaha anga-fakanānaá koeʻuhi ʻokú ne muimui ʻi ha ʻalunga ʻoku hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá, pea ʻokú ne fakaʻehiʻehi mei ha laumālie ʻafungi ʻa ia ʻoku iku atu ki he ongoongo-koví. (Palovepi 8:13; 1 Pita 5:5) Ko e poto fekauʻaki mo e anga-fakanānaá ʻoku fakapapauʻi ia ʻe he ʻalunga moʻui ʻa e tokolahi ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá. Tau lāulea ange ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻe tolu naʻe lave ki ai ʻi he ʻuluaki palakalafí.

Paula—Ko ha ‘Tokoni’ mo ha ‘Setuata’

4. Ko e hā ʻa e ngaahi monū laulōtaha naʻe fiefia ai ʻa Paulá?

4 Ko Paulá ko ha tokotaha tuʻu-ki-muʻa ia ʻi he lotolotonga ʻo e muʻaki kau Kalisitiané, pea ʻoku lava ke mahino pē ia. ʻI he ʻalunga ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú, naʻá ne fononga ʻi he ngaahi kilomita ʻe laui afe ʻi tahi pea ʻi ʻuta, pea naʻá ne fokotuʻu ʻa e ngaahi fakatahaʻanga lahi. Tānaki atu ki aí, naʻe tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa Paula ʻaki ʻa e ngaahi vīsone mo e tufakanga ʻo e lea ʻi he ngaahi lea muli kehekehé. (1 Kolinito 14:18; 2 Kolinito 12:​1-5) Naʻá ne toe fakamānavaʻi ʻa Paula ke ne tohi ʻa e ngaahi tohi ʻe 14 ʻa ia ko e konga kinautolu he taimí ni ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻOku hā mahino, ʻoku lava ke pehē naʻe mahulu atu ʻa e ngaahi ngāue ʻa Paulá ia ʻi he kotoa ʻo e kau ʻapositolo kehé.—1 Kolinito 15:10.

5. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Paula naʻá ne maʻu ha fakakaukau anga-fakanānā kiate ia tonu?

5 Koeʻuhi ko Paula naʻe muʻomuʻa ʻi he ngāue faka-Kalisitiané, ʻoku ʻamanaki nai ai ʻa e niʻihi ke ʻiloʻi ia ʻoku fakahaaʻi ko e fakamaʻungaʻanga ʻo e tokangá, naʻa mo hono futaʻaki hono mafaí. Kae kehe, naʻe ʻikai ke pehē ia, he naʻe anga-fakanānā ʻa Paula ia. Naʻá ne ui ia tonu ko e “siʻi taha ʻi he kau Aposetolo,” ʻo tānaki atu: “ʻOku ʻikai te u tāu ke ui ko e aposetolo, koeʻuhiā naʻa ku fakatangaʻi ʻa e siasi ʻo e ʻOtua.” (1 Kolinito 15:9) ʻI hono tuʻunga ko ha tokotaha fakatangaʻi ki muʻa ʻo e kau Kalisitiané, naʻe ʻikai ʻaupito ke ngalo ʻia Paula ko e ʻofa maʻataʻataá pē naʻe malava ai ke ne maʻu ha vahaʻangatae mo e ʻOtuá, ʻo fiefia ai ʻi he ngaahi monū makehe ʻo e ngāué. (Sione 6:44; Efeso 2:8) Ko ia ai, naʻe ʻikai ke ongoʻi ʻe Paula naʻe hanga ʻe heʻene ngaahi lavameʻa mahulu atu ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻo ʻai ia ke ne māʻolunga ange ai ʻi he niʻihi kehé.—1 Kolinito 9:16.

6. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Paula ʻa e anga-fakanānaá ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e kau Kolinitoó?

6 Naʻe tautefito ʻa e hā mahino ʻa e anga-fakanānā ʻa Paulá ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e kau Kolinitoó. ʻOku ngalingali, ko e niʻihi ʻo kinautolu naʻa nau mamana ʻaki ʻa e faʻahinga naʻa nau fakakaukau ko e kau ʻovasia tuʻu-ki-muʻá, ʻo kau ai ʻa ʻApolosi, Kīfasi, mo Paula tonu. (1 Kolinito 1:​11-15) Ka naʻe ʻikai ke koleʻi ʻe Paula ʻa e fakahīkihiki ʻa e kau Kolinitoó pe kai melie ʻi heʻenau fakavīkivikí. ʻI heʻene ʻaʻahi kiate kinautolú, naʻe ʻikai te ne ʻai ʻa ia tonu “i he malie oe lea, be i he boto.” ʻI hono kehé, naʻe pehē ʻe Paula ʻo fekauʻaki mo ia pea mo hono kaungā fonongá: “Ko eni ʻa e lau ke fai ʻe he kakai kiate kimautolu, Ko e kau Tokoni pe ʻo Kalaisi, pea ko e kau Setuata ʻo e ngaahi misiteli ʻo e ʻOtua.” a1 Kolinito 2:​1-5PM; 4:1.

7. Naʻe anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe Paula ʻa e anga-fakanānaá naʻa mo e taimi ʻo ʻene fai ʻa e akonakí?

7 Naʻe aʻu ʻo fakahāhaaʻi ʻe Paula ʻa e anga-fakanānaá ʻi he taimi naʻe pau ke ne fai ai ha akonaki fefeka mo e fakahinohinó. Naʻá ne kōlenga ki hono kaungā Kalisitiané “ʻi he funga ʻo e ngaahi fai manavaʻofa ʻa e ʻOtua” pea “tuʻunga ʻi he ʻofa” kae ʻikai ʻi he mamafa ʻo hono tuʻunga mafai fakaʻapositoló. (Loma 12:​1, 2; Filimone 8, 9) Ko e hā naʻe fai ai ʻe Paula ʻa e meʻá ni? Koeʻuhi naʻá ne vakai moʻoni kiate ia ko ha “kaungāngāue” ʻo hono fanga tokouá, ʻikai ko ha ‘pule ki heʻenau tuí.’ (2 Kolinito 1:​24NW) ʻOku ʻikai ha veiveiua ko e anga-fakanānā ʻa Paulá naʻe tokoni ki hono ʻai ia ke tautefito hono ʻofeina ʻe he ngaahi fakatahaʻanga Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí.—Ngāue 20:​36-38.

Ko ha Vakai Anga-Fakanānā ki Hotau Ngaahi Monuú

8, 9. (a) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau maʻu ha fakakaukau anga-fakanānā kiate kitautolu tonú? (e) ʻE malava fēfē ʻe he faʻahinga ʻoku nau maʻu ha tuʻunga ʻo e faifatongiá ke fakahāhā ʻa e anga-fakanānaá?

8 Naʻe fokotuʻu ʻe Paula ha faʻifaʻitakiʻanga lelei maʻá e kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ngaahi fatongia kuo tuku mai kiate kitautolú, ʻoku ʻikai totonu ki ha taha ʻo kitautolu ke ne ongoʻi ʻoku tau māʻolunga ange ʻi he niʻihi kehé. “Kabau oku mahalo e ha taha ko ha mea ia, ka oku ikai,” ko e tohi ia ʻa Paulá, “oku ne kākāʻi eia ia.” (Kaletia 6:​3PM) Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi “kuo fai angahala kotoa pe, pea ʻoku ʻikai te nau aʻusia ʻa e hōifua ʻa e ʻOtua.” (Loma 3:23; 5:12) ʻIo, ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke ngalo ʻiate kitautolu ko kitautolu kotoa ʻoku tau maʻu tukufakaholo ʻa e angahalá mo e maté meia ʻĀtama. ʻOku ʻikai ke hanga ʻe he ngaahi monū makehé ʻo hiki hake kitautolu mei hotau tuʻunga angahalaʻia māʻulaló. (Koheleti 9:2 [Tagata Malaga, PM]) Hangē pē ko ia naʻe hoko moʻoni ʻi he tuʻunga ʻo Paulá, ko e ʻofa maʻataʻataá pē ʻoku malava ai ke hoko ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki ha vahaʻangatae mo e ʻOtuá, ʻo tauhi kiate ia ʻi ha ngaahi malava kuo fakamonūʻiaʻiʻaki.—Loma 3:​12, 24.

9 ʻI he lāuʻilo ki he meʻá ni, ko ha taha ʻoku anga-fakanānā ʻoku ʻikai te ne hākahaka ʻi hono ngaahi monuú pe pōlepole ʻi heʻene ngaahi lavameʻá. (1 Kolinito 4:7) ʻI he taimi ʻokú ne fai ai ha akonaki pe fakahinohino, ʻokú ne fai ia ʻi he tuʻunga ko ha kaungāngāue—ʻikai ko ha pule. Ko hono moʻoní, ʻe hala ki ha taha ʻokú ne mahulu hake ʻi ha ngaahi ngafa pau ke ne koleʻi ʻa e fakahīkihikí pe kai melie mei he fakavīkiviki ʻa e ngaahi kaungātuí. (Palovepi 25:27; Mātiu 6:​2-4) Ko e fakahīkihiki pē ʻoku ʻi ai hono mahuʻingá ʻoku haʻu mei he niʻihi kehé—pea ʻoku totonu ke haʻu taʻekoleʻi mai ia. Kapau ʻe haʻu, ʻoku totonu ke ʻoua te tau ʻai ia ke ne fakatupunga kitautolu ke tau fakakaukau ʻo lahi ange ai kiate kitautolu ʻi he tuʻunga totonú.—Palovepi 27:2; Loma 12:3.

10. Fakamatalaʻi ʻa e founga ʻoku hoko moʻoni nai ai ʻa e niʻihi ʻoku hā ngali māʻulaló ʻo “koloaʻia ʻi he tui.”

10 ʻI he taimi ʻoku tuku mai ai kiate kitautolu ha tuʻunga ʻo e fatongiá, ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he anga-fakanānaá ke tau fakaʻehiʻehi mei hano ʻai ha fakamamafa taʻetotonu kiate kitautolu, ʻo fakatupunga ai ha ongoʻi ʻo pehē ʻoku lakalakaimonū pē ʻa e fakatahaʻangá koeʻuhi ko ʻetau ngaahi feingá mo ʻetau ngaahi malavá. Ko e fakatātaá, mahalo ʻoku fakatufakangaʻaki kitautolu ʻo tautautefito ki he faiakó. (Efeso 4:​11, 12) Kae kehe, ʻi he anga-fakanānaá, kuo pau ke tau fakatokangaʻi ko e niʻihi ʻo e ngaahi lēsoni lalahi taha ʻoku ako ʻi ha fakataha ʻa e fakatahaʻangá ʻoku ʻikai ke fai ia mei he peletifōmú. Ko e fakatātaá, ʻikai ʻoku fakalototoʻaʻi koe ʻi hoʻo sio ki he mātuʻa taʻemali ko ia ʻoku haʻu maʻu pē ki he Fale Fakatahaʻangá fakataha mo ʻene fānaú? Pe ko e tokotaha loto-mafasia ʻoku haʻu loto-tōnunga ki he ngaahi fakatahá neongo ʻa e ngaahi ongo vivili ʻo e ʻikai tāú? Pe ko e talavou ʻokú ne fai tuʻumaʻu ha fakalakalaka fakalaumālie neongo ʻa e ngaahi tākiekina kovi ʻi he ʻapiakó mo ha feituʻu kehe? (Sāme 84:10) ʻOku ʻikai nai ke tuʻu-ki-muʻa ʻa e faʻahingá ni. Ko e ngaahi ʻahiʻahiʻi ʻo e mateaki-angatonú ʻoku nau fehangahangai mo iá ʻoku meimei taʻefakatokangaʻi ia ʻe he niʻihi kehé. Ka, ʻoku nau hoko nai ʻo “koloaʻia ʻi he tui” ʻo hangē ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau tuʻu-ki-muʻa angé. (Semisi 2:5) ʻOsi angé, ʻi hono fakamulitukú ko e anga-tonú ia ʻokú ne maʻu mai ʻa e hōifua ʻa Sihová.—Mātiu 10:22; 1 Kolinito 4:2.

Kitione—“Koe Jii Hifo Taha” ʻi he Fale ʻo ʻEne Tamaí

11. ʻI he founga fē naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe Kitione ʻa e anga-fakanānaá ʻi heʻene lea ki he ʻāngelo ʻa e ʻOtuá?

11 Ko Kitione, ko ha talavou toʻa ʻo e matakali ʻo Manasé, naʻá ne moʻui he lolotonga ʻo ha taimi maveuveu ʻi he hisitōlia ʻo ʻIsilelí. ʻI he taʻu ʻe fitu, naʻe faingataʻaʻia ai ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo e fakaaoao ʻa Mitianí. Kae kehe, naʻe aʻu mai ʻeni ki he taimi kia Sihova ke ne fakahaofi ai hono kakaí. Ko ia ai, naʻe hā ha ʻāngelo kia Kitione ʻo ne pehē: “Oku iate koe a Jihova, akoe koe tagata malohi mo toʻa.” Naʻe anga-fakanānā ʻa Kitione, ko ia ai, naʻe ʻikai te ne fiefia ʻi he lāngilangi ʻo e viki taʻeʻamanekina ko ʻení. ʻI hono kehé, naʻá ne tali anga-fakaʻapaʻapa ki he ʻāngeló: “E hoku Eiki, kabau oku iate kimautolu a Jihova, koeha kuo to ai ae gaahi mea ni kiate kimautolu?” Naʻe fakamāʻalaʻala ange ʻe he ʻāngeló ʻa e ngaahi meʻá pea tala ange kia Kitione: “Te ke fakamoui ekoe a Isileli mei he nima oe kakai Mitiane.” Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa Kitioné? ʻI he ʻikai ke hamusi vēkeveke mai ʻa e ngafá ni ko ha faingamālie ia ke ʻai ai ia ko ha fuʻu helo fakafonuá, naʻe tali ange ʻe Kitione: “E hoku Eiki, e fakamoui fefeʻi e au a Isileli? vakai, oku majiva hoku fale i Manase, bea koe jii hifo taha be au i he fale o eku tamai.” Ko ha anga-fakanānā lahi ē!—Fakamaau 6:​11-15PM.

12. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Kitione ʻa e fakapotopotó ʻi hono fakahoko hono ngafá?

12 Ki muʻa ke fekauʻi atu ʻa Kitione ki he taú, naʻe ʻahiʻahiʻi ia ʻe Sihova. Anga-fēfē? Naʻe tala kia Kitione ke ne fakaʻauha ʻa e ʻōlita ʻa ʻene tamaí kia Pēalí pea tuʻusi hifo ʻa e pou toputapu naʻe tuʻu ʻi hono tafaʻakí. Ko e ngafa ko ʻení ʻe fiemaʻu ki ai ʻa e loto-toʻa, ka naʻe toe fakahāhā ʻe Kitione ʻa e anga-fakanānā mo e fakapotopoto ʻi he founga naʻá ne fakahoko ai iá. ʻI he ʻikai ke ne fai fakahāhā iá, naʻe ngāue ki ai ʻa Kitione ʻi he taimi poʻulí ʻi he taimi ngalingali ʻe ʻikai fakatokangaʻi ai iá. ʻIkai ngata aí, naʻe fakaofiofi ʻa Kitione ki hono ngafá fakataha mo e fakakaukau lelei. Naʻá ne ʻalu fakataha mo e kau sevāniti ʻe toko hongofulu—mahalo koeʻuhi ke lava ʻo tuʻu ʻa e niʻihi ʻo leʻo lolotonga ʻa e tokoni kiate ia ʻa e toengá ki hono fakaʻauha ʻa e ʻōlitá pea mo e pou toputapú. b Neongo ai pē ha tuʻunga, ʻi he tāpuaki ʻa Sihová, naʻe fakahoko ʻe Kitione hono ngafá, pea ʻi he faai mai ʻa e taimí naʻe ngāueʻaki ia ʻe he ʻOtuá ke ne fakatauʻatāinaʻi ʻa ʻIsileli mei he kau Mitianí.—Fakamaau 6:​25-27.

Fakahāhā ʻa e Anga-Fakanānaá mo e Fakapotopotó

13, 14. (a) ʻOku malava fēfē ke tau fakahāhaaʻi ʻa e anga-fakanānaá ʻi he taimi ʻoku fakalahi mai ai kiate kitautolu ha monū ʻo e ngāué? (e) Naʻe anga-fēfē hono fokotuʻu ʻe Tokoua A. H. Macmillan ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi hono fakahāhaaʻi ʻa e anga-fakanānaá?

13 ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻoku lava ke tau ako mei he anga-fakanānā ʻa Kitioné. Ko e fakatātaá, ʻoku anga-fēfē ʻetau talí ʻi he taimi ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ha monū ʻo e ngāué? ʻOku tau ʻuluaki fakakaukau ki he tuʻu-ki-muʻa pe tuʻunga ongoongoa ʻe hoko aí? Pe ʻoku tau fakakaukau anga-fakanānā mo faʻa lotu pe te tau malava ke fakahoko ʻa e ngaahi fiemaʻu fekauʻaki mo e ngafa ko iá? Ko Tokoua A. H. Macmillan, ʻa ia naʻe ngata hono ʻalunga ʻi he māmaní ʻi he 1966, naʻá ne fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he meʻá ni. Ko C. T. Russell, ʻa e ʻuluaki palesiteni ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó, naʻá ne ʻeke kia Tokoua Macmillan fekauʻaki mo ʻene fakakaukaú pe ko hai nai te ne tokangaʻi ʻa e ngāué ʻi heʻene puli atú. ʻI he fetalanoaʻaki naʻe hoko aí, naʻe ʻikai teitei fokotuʻu atu ʻe Tokoua Macmillan ia ʻa ia tonu, neongo ne mātuʻaki faingamālie kiate ia ke ne fai ia. Naʻe iku ʻo fakaafeʻi ai ʻe Tokoua Russell ʻa Tokoua Macmillan ke ne fakakaukau ki hono tali ʻa e ngafá. “Naʻá ku tuʻu moʻulongoa ai,” ko e tohi ia naʻe fai ʻe Macmillan ʻi he ngaahi taʻu ki mui mai aí. “Naʻá ku fakakaukau atu ki ai, ʻo mātuʻaki fakamātoato, pea lotu fekauʻaki mo ia ʻi ha ngaahi taimi ki muʻa peá u toki tala ange kiate ia te u fiefia ke fai ʻa e meʻa kotoa te u malava ke faí ke tokoni ai kiate ia.”

14 ʻIkai fuoloa mei ai, ne mālōlō ʻa Tokoua Russell, ʻo tuʻu ʻatā ai ʻa e lakanga fakapalesiteni ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó. Koeʻuhi ko Tokoua Macmillan naʻe pule ʻi he lolotonga ʻo e fononga ngāue fakamalanga fakaʻosi ʻa Tokoua Russell, naʻe lea ange ha tokoua kiate ia: “Mac, ʻokú ke maʻu ha faingamālie lahi ke maʻu ʻa e fatongiá. Ko koe ʻa e fakafofonga makehe ʻo Tokoua Russell ʻi he taimi naʻá ne ʻalu aí, pea naʻá ne tala mai kiate kimautolu kotoa ke mau fai ki hoʻo leá. Ko ia, naʻá ne ʻalu pea ʻikai ʻaupito te ne toe haʻu. ʻOku hā ngali ko koe ʻa e tangata ke ke hoko atú.” Naʻe tali ange ʻe Tokoua Macmillan: “Tokoua, ʻoku ʻikai ko e founga ia ke sio ʻaki ki he meʻá ni. Ko e ngāue ʻeni ia ʻa e ʻEikí pea ko e tuʻunga pē te ke maʻu ʻi he kautaha ʻa e ʻEikí ko e meʻa ko ia ʻoku vakai mai ʻa e ʻEikí ʻoku feʻunga ke ʻoatu kiate koé; pea ʻoku ou ʻilo pau ʻoku ʻikai ko au ia ʻa e tangata ki he ngāué ni.” Naʻe fakaongoongoleleiʻi leva ʻe Tokoua Macmillan ia ʻa e tokotaha kehe ki he tuʻungá ni. ʻI he hangē ko Kitioné, naʻá ne maʻu ha fakakaukau anga-fakanānā kiate ia—ko ha fakakaukau ʻoku lelei ke tau ngāueʻaki.

15. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻaonga ʻe niʻihi ʻe lava ke tau ngāueʻaki ai ʻa e ʻiloʻiló ʻi heʻetau malanga ki he niʻihi kehé?

15 ʻOku totonu ke tau anga-fakanānā mo kitautolu foki ʻi he founga ko ia ʻoku tau fakahoko ai hotau ngafá. Naʻe fakapotopoto ʻa Kitione, pea naʻá ne feinga ke ʻoua te ne fakaʻitaʻi taʻetotonu ʻa hono kau fakafepakí. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻi heʻetau ngāue fakamalangá, ʻoku totonu ke tau anga-fakanānā mo fakapotopoto fekauʻaki mo e founga ʻoku tau talanoa ai ki he niʻihi kehé. Ko e moʻoni, ʻoku tau kau ʻi ha tau fakalaumālie ke fulihi ʻa e “ngaahi kolotau” mo e “ngaahi fakakaukau.” (2 Kolinito 10:​4, 5) Ka ʻoku ʻikai totonu ke tau lea ʻo tuku hifo ʻa e niʻihi kehé pe ʻoange ha tupungaʻanga totonu ke nau ʻita ai ʻi heʻetau pōpoakí. ʻI hono kehé, ʻoku totonu ke tau tokaʻi ʻenau ngaahi fakakaukaú, fakamamafaʻi ʻa e meʻa ʻoku tau loto-taha nai aí, pea tokangataha leva ki he ngaahi tafaʻaki pau ʻo ʻetau pōpoakí.—Ngāue 22:​1-3; 1 Kolinito 9:22; Fakahā 21:4.

Sīsū—Ko e Faʻifaʻitakiʻanga Māʻolunga Taha ʻo e Anga-Fakanānaá

16. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū naʻá ne maʻu ha fakakaukau anga-fakanānā kiate ia tonu?

16 Ko e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha ʻo e anga-fakanānaá ko e meʻa ko ia naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisí. c Neongo ʻa hono vahaʻangatae fekoekoeʻi mo ʻene Tamaí, naʻe ʻikai ke toumoua ʻa Sīsū ia ke ne fakahaaʻi naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi naʻe mahulu atu ia mei he tuʻunga ʻo hono mafaí. (Sione 1:14) Hangē ko ʻení, ʻi he taimi naʻe kole ai ʻa e faʻē ʻa Sēmisi mo Sioné ke nofo ʻa ʻene ongo tamaikí ʻi he tafaʻaki ʻo Sīsuú ʻi hono puleʻangá, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e meʻa ki he nofo ki hoku toʻomataʻu mo hoku toʻohema, ʻoku ʻikai aʻaku ke ʻatu ia.” (Mātiu 20:​20-23) ʻI ha toe taimi ʻe taha, naʻe tala mahino ai ʻe Sīsū: “Talaʻehai ʻoku ou lava ke fai ha momoʻi meʻa ʻiate au pe . . . ʻoku ʻikai te u tuli ki he loto oʻoku, ka ki he finangalo ʻo ia naʻa ne fekau mai au.”—Sione 5:30; 14:28; Filipai 2:​5, 6.

17. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e anga-fakanānaá ʻi heʻene ngaahi feangainga mo e niʻihi kehé?

17 Naʻe māʻolunga ange ʻa Sīsū ʻi he faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá ʻi he tafaʻaki kotoa pē, pea naʻá ne maʻu ʻa e mafai taʻefakatataua mei heʻene Tamaí, ʻa Sihova. Ka neongo ia, naʻe anga-fakanānā ʻa Sīsū ʻi heʻene ngaahi feangainga mo hono kau muimuí. Naʻe ʻikai te ne lōmekina kinautolu ʻaki ha fakahāhā fakaueʻiloto ʻo e ʻiló. Naʻá ne fakahāhā ʻa e ongoʻi mo e manavaʻofa pea fakakaukau atu ki heʻenau ngaahi fiemaʻu fakaetangatá. (Mātiu 15:32; 26:​40, 41; Maake 6:31) Ko ia, neongo naʻe haohaoa ʻa Sīsū, naʻe ʻikai ko ha tokotaha anga-fakahaohaoa ia. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne kouna mei heʻene kau ākongá ha meʻa lahi ange ia mei heʻenau malava ke foakí, pea naʻe ʻikai ʻaupito te ne hilifaki kiate kinautolu ha meʻa lahi ange ia mei heʻenau malava ke fuá. (Sione 16:12) Tā neʻineʻi ʻilo ia ʻe he tokolahi fau ʻokú ne fakaivifoʻou!—Mātiu 11:29.

Faʻifaʻitaki ki he Faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsū ʻi he Anga-Fakanānaá

18, 19. ʻE malava fēfē ke tau faʻifaʻitaki ki he anga-fakanānā ʻa Sīsuú ʻi he (a) founga ʻo ʻetau fakakaukau kiate kitautolú, pea mo e (e) founga ʻo ʻetau fakafeangai ki he niʻihi kehé?

18 Kapau naʻe fakahāhaaʻi ʻe he moʻungaʻi tangata lahi taha kuo moʻui maí ʻa e anga-fakanānaá, huanoa hake ai ʻa e totonu ke tau fai peheé. ʻOku faʻa taʻeloto ʻa e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá ke nau fakahaaʻi ʻoku ʻikai te nau maʻu ha tuʻunga mafai fakaʻaufuli. Kae kehe, ʻi he faʻifaʻitaki kia Sīsuú, ʻoku feinga ʻa e kau Kalisitiané ke nau anga-fakanānā. ʻOku ʻikai te nau fuʻu loto-mahikihiki ki hano ʻoatu ʻa e fatongiá ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau taau ke maʻu iá, pea ʻoku ʻikai te nau anga-hiki mo taʻeloto ke tali ʻa e fakahinohino mei he faʻahinga ko ia ʻoku fakamafaiʻi ke nau fai iá. ʻI hono fakahāhā ʻa e laumālie ʻo e ngāue fakatahá, ʻoku nau fakaʻatā ʻa e meʻa kotoa pē ʻi he fakatahaʻangá ke hoko ʻo “tāu mo māu.”—1 Kolinito 14:40.

19 ʻE toe ueʻi kitautolu ʻe he anga-fakanānaá ke tau fakakaukau lelei ʻi he ngaahi meʻa ʻoku tau ʻamanekina mei he niʻihi kehé pea hoko ʻo fakaʻatuʻi fekauʻaki mo ʻenau ngaahi fiemaʻú. (Filipai 4:5) ʻOku tau maʻu nai ha ngaahi malava mo e ngaahi mālohi pau ʻoku ʻikai maʻu ia ʻe he niʻihi kehé. Kae kehe, kapau ʻoku tau anga-fakanānā, heʻikai ke tau ʻamanekina maʻu pē ʻa e niʻihi kehé ke nau ngāue ʻo hangē ko ia te tau loto ke nau faí. ʻI hono ʻiloʻi ko e tokotaha taki taha ʻoku ʻi ai hono ngaahi ngataʻangá, te tau fakaʻatā ha tuʻunga ʻi he anga-fakanānaá ki he ngaahi tōnounou ʻa e niʻihi kehé. Naʻe tohi ʻe Pita: “Sinoemeʻa ke mou tauhi ai pe hoʻomou feʻofaʻaki ke tukuingata pe: he ko e ʻofa ʻoku ne ʻufiʻufi ha fufuʻunga angahala.”—1 Pita 4:8.

20. Ko e hā ʻoku malava ke tau fai ke ikuʻi ʻaki ha faʻahinga hehema pē ki he taʻeangafakanānaá?

20 Hangē ko ia kuo tau ako ki aí, ko e moʻoni ko e potó ʻoku ʻi he faʻahinga anga-fakanānaá ia. Kae fēfē, kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻe koe ʻokú ke maʻu ʻa e ngaahi hehema ki he taʻeangafakanānaá pe ʻafungí? ʻOua ʻe loto-siʻi. ʻI hono kehé, muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Tēvitá, ʻa ia naʻá ne lotu: “Taʻofi ʻa hoʻo sevānití mei he ngaahi tōʻonga ʻafungí; ʻoua te ke tuku kinautolu ke nau puleʻi au.” (Sāme 19:​13NW) ʻI he faʻifaʻitaki ki he tui ʻa e kau tangata hangē ko Paula, Kitione, pea—mahulu hake he tokotaha kotoa—ʻa Sīsū Kalaisí, te tau hoko fakafoʻituitui ai ʻo aʻusia ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi lea: “Ko e potó ʻoku ʻi he faʻahinga anga-fakanānaá ia.”—Palovepi 11:​2NW.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “kau tokoni” ʻoku lava ke ʻuhinga ia ki ha pōpula ʻa ia ʻokú ne ʻaʻalo ʻi he ʻotu fohe ki lalo hifo ʻo ha fuʻu vaka lahi. ʻI hono kehé, ko e “kau Setuata” ʻoku tuku nai kiate kinautolu ha ngaahi fatongia lahi ange, mahalo ko hono tokangaʻi ha tofiʻa. Ka neongo ia, ʻi he vakai ʻa e tokolahi taha ʻo e kau pulé, ko e setuatá naʻe ʻi he tuʻunga ngāue pōpula tatau pē mo e tokotaha pōpula ʻaʻalo vaká.

b Ko e fakapotopoto mo e fakakaukau lelei ʻa Kitioné ʻoku ʻikai totonu ke fakaʻuhingahalaʻi ia ʻo pehē ko ha fakaʻilonga ʻo e foʻi. ʻI hono kehe ʻaupitó, ʻoku fakapapauʻi mai ʻene loto-toʻá ʻe he Hepelu 11:​32-38, ʻa ia ʻoku fakakau ai ʻa Kitione ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ko ia “naʻe fakaake malohi” pea nau “hoko ʻo toʻa ʻi he tau.”

c Koeʻuhi ʻoku kau ʻi he anga-fakanānaá ha lāuʻilo ki hoto ngaahi ngataʻangá, ʻoku ʻikai lava ai ʻo totonu ke leaʻaki ʻoku anga-fakanānā ʻa Sihova. Kae kehe, ʻokú ne anga-fakatōkilalo.—Sāme 18:35.

ʻOkú Ke Manatuʻi?

• Ko e hā ʻa e anga-fakanānaá?

• ʻOku malava fēfē ke tau faʻifaʻitaki ki he anga-fakanānā ʻa Paulá?

• Ko e hā ʻoku lava ke tau ako fekauʻaki mo e anga-fakanānaá mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kitioné?

• Naʻe anga-fēfē hono fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa e faʻifaʻitakiʻanga māʻolunga taha ʻo e anga-fakanānaá?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Naʻe hanga ʻe he anga-fakanānā ʻa Paulá ʻo ʻai ia ke ʻofeina ʻe hono kaungā Kalisitiané

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Naʻe ngāueʻaki ʻe Kitione ʻa e fakapotopotó ʻi hono fakahoko ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá

[Fakatātā ʻi he peesi 18]

Ko Sīsū, ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻokú ne fakahāhā ʻa e anga-fakanānaá ʻi he meʻa kotoa pē ʻokú ne faí