Skip to content

Skip to table of contents

Mavahe ki he ʻOtu Motu Pasifikí Ke Ngāue!

Mavahe ki he ʻOtu Motu Pasifikí Ke Ngāue!

Mavahe ki he ʻOtu Motu Pasifikí Ke Ngāue!

ʻI HE tataliʻanga pāsese ʻi he ngaahi malaʻe vakapuna fakavahaʻapuleʻanga ʻi Pilisipeini mo Senē, ʻAositelēliá, naʻe ongona ai ʻa e fiefia lahi ange ia ʻi he tuʻunga anga-mahení. Ko ha kulupu ʻo e kakai ʻe toko 46 naʻa nau ʻosi maau ke folau atu ki he feituʻu laʻalaʻā ko Haʻamoá ke fakatahataha ai mo e niʻihi kehe ʻe toko 39 mei Nuʻu Sila, Hauaiʻi, pea mo e ʻIunaite Seteté. Naʻe kehe ʻaupito ʻenau utá​—naʻe kau tefito ki ai ʻa e ngaahi meʻangāue, hangē ko e ngaahi hāmala, ngaahi kili, mo e ngaahi vili​—ʻo ʻikai ko e faʻahinga meʻa ʻoku angaʻaki hono ʻave ʻe ha taha ʻi ha folau ki ha motu fakaʻofoʻofa ʻo e Pasifikí. Ka, naʻe kehe ʻenau ngāué mei he meʻa anga-mahení.

ʻI he folau ʻi he fakamole pē ʻanautolú, naʻe teu ke nau fakamoleki ai ʻa e uike ʻe ua ʻi he tuʻunga ko e kau ngāue pole taʻetotongi ʻi ha polokalama langa naʻe tokangaʻi ʻe he ʻŌfisi ʻEnisinia Fakafeituʻú ʻi he ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi ʻAositelēliá. Ko e polokalamá, naʻe fakapaʻanga ia ʻe he ngaahi tokoni loto-fiefoaki, kau ai ʻa hono langa ʻo e ngaahi Fale Fakatahaʻanga, Holo ʻAsemipilī, ʻapi misinale, mo e vaʻa pe fale liliu lea ki he tupulaki vave ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻotu motu Pasifikí. Te tau fetaulaki ai mo e niʻihi ʻo e kau ngāue, ʻa ia naʻa nau ʻi he ngaahi timi langa Fale Fakatahaʻanga ʻi honau ngaahi fonua pē ʻonautolú.

Ko Max, ko ha tokotaha ʻato fale, ʻokú ne haʻu mei Cowra ʻi New South Wales, ʻAositelēlia. ʻOkú ne ʻosi mali pea maʻu mo e fānau ʻe toko nima. Ko Arnold ko ʻene haʻú mei Hauaiʻi. Ko ia mo hono uaifí ʻokú na maʻu ʻa e ongo foha ʻe toko ua, pea ʻoku toe hoko foki ia ko ha tāimuʻa, pe faifekau taimi-kakato. Hangē ko Max, ʻoku ngāue ʻa Arnold ko ha tokotaha mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga ʻi hono feituʻú. ʻOku hā mahino, ko e kau tangata ko ʻení​—pea ʻoku nau tatau mo e tokolahi taha ʻi he polokalamá​—ʻoku ʻikai ko e kau ngāue pole pē koeʻuhí ʻoku nau maʻu ʻa e taimi ke foaki atú. Ka, ko kinautolu pea mo honau ngaahi fāmilí ʻoku nau sio ki ha fiemaʻu, pea ʻoku nau loto ke fai ha meʻa pē ʻoku nau malavá ke tokoni.

ʻOku Fakahoko ʻe he Kau Ngāue mei he Ngaahi Puleʻanga Kehekehé ha Fiemaʻu Mātuʻaki Mahuʻinga

Ko e feituʻu ʻe taha naʻe fiemaʻu ai ʻenau ngaahi pōtoʻí mo ʻenau ngaahi ngāué ko Tuvalu, ko ha fonua he Pasifikí ʻo ha kakai ʻe toko 10,500 nai ʻoku tuʻu ʻi ha kulupu mavahe ʻo e ngaahi motu feo ʻe hiva ofi ki he ʻekuetá mo e tokelau-hihifo ʻo Haʻamoá. Ko e ngaahi ʻotu motú, pe ngaahi motu feó, ʻoku fakaʻavalisi taki taha nai ki ha sikuea kilomita ʻe 2.5 ʻa hono ʻēliá. ʻI he aʻu mai ki he 1994, ko e Kau Fakamoʻoni ʻe toko 61 ʻi aí naʻa nau fiemaʻu fakavavevave ha Fale Fakatahaʻanga foʻou pea mo ha ʻōfisi liliu-lea lahi ange.

ʻI he konga ko ʻeni ʻo e Pasifiki fakatalopikí, ko e ngaahi langá kuo pau ke faʻu ia pea langa ke ne matuʻuaki ʻa e ngaahi afā mo e ngaahi saikolone mālohi ʻoku māʻunga hokó. Ka ʻoku siʻi pē ʻa e ngaahi naunau langa feʻunga ʻoku ala maʻu ʻi he ngaahi motú. Ko e fakaleleiʻangá? Ko e konga tefito kotoa pē​—mei he kapa ʻató mo e ngaahi saá ki he naunau falé mo e ngaahi puipuí, ngaahi foʻi pō falemālōloó mo e ngaahi mataʻi-saoá, naʻa mo e ngaahi sikalú mo e ngaahi faʻó—naʻe fakafolau mai ia ʻi ha ngaahi koniteina mei ʻAositelēlia.

Ki muʻa ke aʻu atu ʻa e ngaahi naunaú, ne ʻosi ʻi ai ha kiʻi timi naʻa nau teuteu ʻa e tuʻuʻangá pea fakatoka mo e fakavaʻé. Naʻe toki haʻu leva ʻa e kau ngāue fakavahaʻapuleʻangá ke fokotuʻu, vali, pea fakanaunau ʻa e ngaahi falé.

Ko e kotoa ʻo e ngāue ko ʻeni ʻi Tuvalú, naʻe hoko fāinoa mai ai, ʻa hono langaʻi hake ʻa e ʻita ʻa ha mēmipa ʻi he haʻa faifekau fakalotofonuá ʻa ia naʻá ne fanongonongo ʻi he letioó ʻo pehē ko e Kau Fakamoʻoní naʻa nau fokotuʻu ha “Taua ʻo Pēpeli”! Neongo ia, ko e hā ʻa hono foʻi moʻoní? “ʻI he taimi naʻe ʻiloʻi ai ʻe he kakai naʻa nau langa ʻa e Taua faka-Tohitapu ʻo Pēpelí naʻe ʻikai malava ke nau kei femahinoʻaki koeʻuhi ko hono fakapuputuʻuʻi ʻenau leá ʻe he ʻOtuá, naʻa nau liʻaki ʻenau ngāué pea nau tuku taʻekakato ʻa e tauá,” ko e fakamatala ia ʻa e tokotaha ngāue pole ko Graeme. (Senesi 11:​1-9) “ʻOku mātuʻaki fehangahangai ia mo e taimi ʻoku fai ai ʻa e ngāue kia Sihova ko e ʻOtuá. Neongo ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he leá mo e tōʻonga fakafonuá, ʻoku fakakakato maʻu pē ʻa e ngaahi ngāué.” Pea naʻe pehē mo e langa ko ʻení​—ʻi he uike pē ʻe ua. Ko e moʻoni, ko e kakai ʻe toko 163, kau ai ʻa e uaifi ʻo e palēmiá, naʻa nau maʻu ʻa e kātoanga ʻo e fakatapuí.

Ko Doug, ko e supavaisa ia ʻo e ngāué, ʻi heʻene fakakaukau ki he meʻa naʻe hokó, ʻokú ne pehē: “Ko ha meʻa fakafiefia ke ngāue fakataha mo e kau ngāue pole mei he ngaahi fonua kehé. ʻOku mau maʻu ʻa e ngaahi founga kehekehe ki hono fai ʻo e ngaahi meʻá, kehekehe fakaelea, naʻa mo e kehekehe ʻi he ngaahi founga ʻo e fuá, ka naʻe halaʻatā ha meʻa ʻi he ngaahi meʻá ni naʻá ne fakatupunga ha ngaahi palopalema.” ʻI he kau ki ha ngaahi ngāue lahi pehē he taimi ní, ʻokú ne tānaki mai: “ʻOku fakaivimālohiʻi ʻe he meʻá ni ʻi hoku ʻatamaí ko e tokoni ʻa Sihová ʻoku malava ai ʻe heʻene kakaí ʻo fokotuʻu ha fale ʻi ha feituʻu pē ʻi he māmani ko ʻení, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e tuʻu mavahe pe faingataʻa ʻo e tuʻuʻanga nai ko iá. Ko e moʻoni, ʻoku tau maʻu ʻa e kau tangata talēnitiʻia tokolahi, ka ko e laumālie ia ʻo Sihová ʻokú ne ʻai ke malava iá.”

ʻOku toe ueʻi ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ʻa e ngaahi fāmili Fakamoʻoni ʻi he ʻotu motú ke nau tokonaki ʻa e meʻakai mo e ngaahi nofoʻanga, ʻa ia, ki he niʻihi, ko ha feilaulau moʻoni ia. Pea ʻoku fakahoungaʻi loloto ʻe he faʻahinga ko ia ʻoku nau maʻu ʻa e anga talitali kakai peheé. Ko Ken, mei Melipoane, ʻAositelēlia, naʻá ne ngāue ʻi ha ngāue meimei tatau ʻi Polinisia Falanisē. ʻOkú ne pehē: “Naʻa mau haʻu ko e kau sevāniti, ka naʻe tōʻongafai kiate kimautolu ʻo hangē ha ngaahi tuʻí.” ʻI heʻene malavá, ʻoku toe tokoni ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá ʻi he ngāue fakaelangá. ʻI he ʻOtu Motu Solomoné, naʻe heu sima ai ʻa e kau fefiné​—ʻaki honau nimá. Naʻe kaka ʻa e kau tangata mo e kau fefine ʻe toko teau ʻi he ngaahi moʻunga naʻe palapala ʻi he ʻuhá ʻo fetuku hifo ʻa e papa laka hake ʻi he toni ʻe 40. Naʻe tokoni foki ki ai mo e fānau tupú. Ko ha tokotaha ngāue ʻe taha mei Nuʻu Sila, ʻokú ne fakamatala: “ʻOku ou manatuʻi ha tokoua kei siʻi ʻi he motú ʻa ia naʻá ne fua ha tangai sima ʻe ua pe tolu ʻi he taimi ʻe taha. Pea naʻá ne tata sāvolo ʻa e makamaka ʻi he ʻahó kakato ʻi he velá mo e ʻuhá.”

Ko e kau ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá ki he ngāué ʻokú ne ʻomai ʻa e toe ʻaonga ʻe taha. ʻOku līpooti ʻe he ʻōfisi vaʻa ʻo e Sōsaieti Taua Leʻo ʻi Haʻamoá: “Kuo ako ʻe he fanga tokoua ʻi he motú ʻa e ngaahi pōtoʻi ngāue ʻa ia te nau malava ke ngāueʻaki ʻi hono langa ha ngaahi Fale Fakatahaʻanga pea ʻi hono fai ha ngaahi monomono mo toe langa ʻi he hili ha saikolone. ʻE toe tokoni nai ia kiate kinautolu ke nau maʻu ai ha moʻui ʻi ha feituʻu ʻa ia ʻoku ʻiloʻi ʻe he tokolahi ʻoku faingataʻa ia kiate kinautolu.”

ʻOku ʻOatu ʻe he Polokalama Langá ha Fakamoʻoni Lelei

Naʻe ʻi Honiara ʻa Colin peá ne sio ai ʻi hono langa ʻi he ʻOtu Motu Solomoné ha Holo ʻAsemipilī. ʻI he maongo kiate iá, naʻá ne tohi ai ʻa e pōpoaki ko ʻení ki he ʻōfisi vaʻa fakalotofonua ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó ʻi he lea faka-Pilitānia Pitisiní: “Ko e tokotaha kotoa ʻoku nau maʻu ʻatamai taha pea ʻoku ʻikai ha taha ʻoku ʻiteʻita, ʻoku nau toe fāmili taha.” Taimi nounou hili iá, ʻi he taimi naʻá ne foki ai ki hono koló ʻi Aruligo, ko e kilomita ʻe 40 hono mamaʻó, ko ia mo hono fāmilí naʻa nau langa honau Fale Fakatahaʻanga pē ʻonautolu. Pea naʻa nau ʻoatu ha toe pōpoaki ʻe taha ki he ʻōfisí: “Ko homau Fale Fakatahaʻangá, kau ai naʻa mo ha tuʻuʻanga malanga, ʻoku ʻosi maau, ko ia ʻe lava ke mau fai ha ngaahi fakataha heni?” Naʻe vave hono fokotuʻutuʻu ʻení, pea ʻoku laka hake ʻi he kakai ʻe toko 60 ʻoku nau maʻu maʻu pē ia.

Ko ha tokotaha faleʻi ʻIunioni ʻIulope naʻá ne sio ʻi he ngāue ʻi Tuvalú. “ʻOku ou tui ko e tokotaha kotoa pē ʻoku nau leaʻaki ʻeni kiate koe,” ko ʻene fakamatala ia ki ha tokotaha ngāue, “ka kiate au ko ha mana pē ʻeni ia!” Ko ha fefine ʻokú ne ngāue ʻi ha tali telefoni naʻá ne ʻeke ange ki ha tokotaha ngāue pole ʻaʻahi ʻe taha: “Ko e hā ʻoku mou fuʻu fiefia kotoa aí? ʻOku fuʻu vela ʻaupito ʻi heni!” Naʻe teʻeki ai ʻaupito te nau sio ki muʻa ki ha ngāue ʻa e lotu faka-Kalisitiané ʻi ha founga ʻaonga mo feilaulauʻi-kita pehē.

Ngaahi Feilaulau ʻo ʻIkai ha Fakaʻiseʻisa

“Ko ia oku tūtūi fakajiijii, e utu fakajiijii foki,” ko e lau ia ʻa e Tohitapú ʻi he 2 Kolinito 9:​6 (PM). Ko e kau ngāué, ko honau ngaahi fāmilí, pea mo ʻenau ngaahi fakatahaʻangá ʻoku hokohoko atu ʻenau tūtuuʻi loto-fiefoakí ʻi hono tokoniʻi ʻa e kaungā Kau Fakamoʻoni ʻi he Pasifikí. “Ko ʻeku fakatahaʻangá tonu naʻa nau meʻaʻofaʻaki mai ʻo laka hake ʻi he vahe tolu ʻe taha ʻo ʻeku totongi vakapuná,” ko e lau ia ʻa Ross, ko ha tokotaha mātuʻa mei Kincumber, ofi ki Senē, “pea ko hoku matāpulé, ʻa ia naʻe toe kau mo ia ʻi he folau maí naʻá ne toe foaki mai ha $500.” Ko ha tokotaha ngāue ʻe taha naʻá ne totongi ʻene folaú ʻaki hono fakatau atu ʻene kaá. Ka naʻe fakatau atu ʻe ha tokotaha ia ʻe taha ha konga kelekele. Naʻe fiemaʻu ʻe Kevin ha toe $900, ko ia naʻá ne fakakaukau ke fakatau atu ʻene fanga kiʻi foʻi lupe taʻu ua ʻe 16. Fakafou ʻi hano maheni, naʻá ne ʻilo ai ha tokotaha fakatau ʻa ia naʻá ne ʻoange kiate ia ʻa e $900 mātē pē ki he fanga kiʻi foʻi lupé!

“Naʻe tuha mo ia ʻa e totongi vakapuná mo e fakamoleki ʻo e totongi, ko hono fakakātoá ko e $6,000 nai?” Ko e ʻeke ia kia Danny mo Cheryl. “ʻIo! Naʻa mo e liunga ua ʻo e fakamole ko iá, ʻe kei tuha pē ia mo hono ʻaongá,” ko ʻena talí ia. Ko Alan, mei Nelson, Nuʻu Sila, naʻá ne tānaki mai: “ʻI he meʻa ko ia naʻá ku fakamole ʻaki ke ʻalu ki Tuvalú, naʻe mei malava ke u ʻalu ʻaki ki ʻIulope pea toe pē ʻeku paʻangá. Ka ne u mei maʻu ai ha ngaahi tāpuaki, pe maʻu ha ngaahi kaumeʻa lahi ʻaupito ʻi he ngaahi ʻātakai kehekehe, pe fai ha meʻa ki ha taha kehe kae ʻikai kiate au tonu pē? ʻIkai! Naʻa mo ia, ko e hā pē ʻa e meʻa naʻá ku ʻoange ki hotau fanga tokoua ʻi he motú, naʻa nau totongi fakafoki mai kiate au ʻo toe lahi mamaʻo ange ia.”

Ko e kī ʻe taha ki he lavameʻa ʻo e polokalamá ko e poupou fakafāmilí. Lolotonga ko e ngaahi uaifi ʻe niʻihi ʻoku malava ke nau ʻalu fakataha mo honau ngaahi husepānití pea naʻa mo e tokoni ʻi he feituʻú, ko e niʻihi ʻoku ʻi ai ʻenau fānau ʻoku kei taʻu ako ke tokanga ki ai pe ngaahi pisinisi fakafāmili ke tokangaʻi. “Ko e loto-lelei ʻa hoku uaifí ke tokangaʻi ʻa e fānaú pea mo e fāmilí he lolotonga ʻo ʻeku mamaʻó,” ko e lau ia ʻa Clay, “ko ha feilaulau lahi mamaʻo ange ia ʻi haʻakú.” Ko e moʻoni, ko e ngaahi husepāniti kotoa naʻe ʻikai te nau malava ke ʻave honau ngaahi uaifí fakataha mo kinautolú te nau tānaki atu ʻa e “ʻEmeni” moʻoni ki he lau ko iá!

Talu mei hono fakaʻosi ʻo e ngāue ʻi Tuvalú, kuo langa ʻe he kau ngāue polé ʻa e ngaahi Fale Fakatahaʻanga, Holo ʻAsemipilī, ʻapi misinale, mo e ʻōfisi liliu-lea ʻi Fisi, Tonga, Pāpua Niu Kini, Niu Kaletōnia, mo e ngaahi feituʻu kehe. Ko e ngaahi ngāue langa lahi, kau ai mo e niʻihi ke kumi hano ngaahi tuʻuʻanga ʻi ʻĒsia Hahake, ʻoku kei fai ʻa e palani ki ai. ʻE ʻi ai ha kau ngāue feʻunga?

ʻOku hā mahino ʻe ʻikai hoko ko ha palopalema ia. “Ko e tokotaha kotoa pē heni ʻoku kau ki he ngaahi ngāue langa fakavahaʻapuleʻangá kuo fai ha kole kiate kinautolu ke nau manatuʻi ʻa e taimi ʻoku palani ai ki ha langa ʻe taha,” ko e tohi ia ʻa e ʻōfisi vaʻa ʻi Hauaiʻí. “ʻI heʻenau foki pē ki ʻapí, ʻoku nau kamata tātānaki leva ki ai.” ʻE malava fēfē ke taʻelavameʻa ʻa e polokalamá ʻi he taimi ʻokú ke fakakau atu ai ʻa e tāpuaki lahi ʻa Sihová ki he fakatapui taʻesiokita hangē ko iá?

[Fakatātā ʻi he peesi 9]

Ko e ngaahi naunau ki he ngāué

[Fakatātā ʻi he peesi 9]

Ko e kau ngāué ʻi he tuʻuʻanga ʻo e langá

[Fakatātā ʻi he peesi 10]

ʻI he ʻosi ʻa e ngaahi ngāué, naʻa mau fiefia ʻi he meʻa kuo fakahoko ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá