Skip to content

Skip to table of contents

Ngaahi Feilaulau Naʻe Fakahōifua ki he ʻOtuá

Ngaahi Feilaulau Naʻe Fakahōifua ki he ʻOtuá

Ngaahi Feilaulau Naʻe Fakahōifua ki he ʻOtuá

“ʻIlonga ha taulaʻeiki-lahi, kuo fokotuʻu ia ke ʻatu [“foaki,” NW] ʻa e ngaahi meʻaʻofa, mo e ngaahi feilaulau.”—HEPELU 8:3.

1. Ko e hā ʻoku ongoʻi ai ʻe he kakaí ʻa e fiemaʻu ke hanga ki he ʻOtuá?

 “KE FEILAULAU, ʻoku hā ngali ‘fakanatula’ pē ki he tangatá ke lotu; ko hono fai ʻo e feilaulaú ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e meʻa ʻokú ne ongoʻi fekauʻaki mo iá tonu, ʻoku fakahaaʻi ʻe he lotú ʻa e meʻa ʻokú ne ongoʻi fekauʻaki mo e ʻOtuá,” ko e tohi ia ʻa e faihisitōlia faka-Tohitapu ko Alfred Edersheim. Mei he taimi ko ia naʻe hū mai ai ʻa e angahalá ki he māmaní, kuó ne ʻomai ai ʻa e langa mamahi ʻo e halaiá, mavahe mei he ʻOtuá, mo e taʻeʻiai ha tokoní. ʻOku fiemaʻu ha fakatauʻatāina mei he ngaahi meʻá ni. ʻOku faingofua ke mahinoʻi ko e taimi ko ia ʻoku ʻilo ai ʻe he kakaí ʻoku nau ʻi ha tuʻunga faingatāmaki peheé, ʻoku nau ongoʻi leva ʻa e fiemaʻu ke hanga ki he ʻOtuá ki ha tokoni.—Loma 5:12.

2. Ko e hā ʻa e lēkooti ʻo e muʻaki ngaahi foaki ki he ʻOtuá ʻoku tau maʻu ʻi he Tohitapú?

2 Ko e fuofua lēkooti faka-Tohitapu ʻo e ngaahi foaki naʻe fai ki he ʻOtuá ʻoku fekauʻaki ia mo Keini pea mo ʻĒpeli. ʻOku tau lau: “ʻI he hili ha ngaahi ʻaho, pea ʻomi ʻe Keini ha fua oʻene ngoue ko e [foaki] kia Sihova. Pea ko Epeli foki naʻe ʻomi ʻe ia ʻa e veloaki oʻene fanga sipi, ʻio, ʻa ia pe naʻe ngako.” (Senesi 4:​3,4) Ko hono hokó, ʻoku tau ʻilo ko Noá, naʻe fakahaofi ia ʻe he ʻOtuá ʻi he fuʻu Lōmaki ko ia naʻá ne fakaʻauha ʻa e toʻutangata fulikivanu ʻo hono taimí, naʻe ueʻi ai ia ke “ne foaki ha ngaahi feilaulau tutu ʻi he ʻōlitá.” (Senesi 8:​20NW) ʻI he ngaahi taimi ʻe niʻihi, ko e sevāniti mo e kaumeʻa anga-tonu ko ia ʻo e ʻOtuá ko ʻĒpalahamé, naʻe ueʻi ia ʻe he ngaahi talaʻofa mo e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá, ‘peá ne fokotuʻu ha olita, peá ne fai ai ʻa e lotu ki he huafa ʻo Sihová.’ (Senesi 12:8; 13:​3, 4, 18) Ki mui ai, naʻe fetaulaki ai ʻa ʻĒpalahame mo e ʻahiʻahiʻi lahi taha ʻo ʻene tuí ʻi hono tala ange kiate ia ʻe Sihova ke ne foaki hono foha ko ʻAisaké ko ha feilaulau tutú. (Senesi 22:​1-14) Ko e ngaahi fakamatalá ni, neongo ʻoku nounou, ʻoku nau ʻomai ʻa e fakamaama lahi ki he tuʻunga-lea ko e feilaulaú, ʻo hangē ko ia te tau sio ki aí.

3. Ko e hā ʻa e ngafa ʻoku fakahoko ʻe he ngaahi feilaulaú ʻi he lotú?

3 Mei he ngaahi fakamatalá ni mo e ngaahi fakamatala faka-Tohitapu kehe, ʻoku hā mahino mai ai ko hono foaki ha faʻahinga ʻo e feilaulaú naʻe hoko ia ko ha konga tefito ʻo e lotú ki muʻa fuoloa ia pea toki ʻomai ʻe Sihova ʻa e ngaahi lao pau fekauʻaki mo iá. ʻI he fehoanaki mo iá, ʻoku fakamatalaʻi ʻe ha tohi ʻe taha ʻa e “feilaulaú” ko “ha ouau fakalotu ʻoku foaki ai ha meʻa ki ha ʻotua koeʻuhi ke fokotuʻu, tauhi maʻu, pe toe fakafoki mai ha vahaʻangatae totonu ʻo e tangatá ki he tuʻunga toputapú.” Ka ʻoku langaʻi hake ʻe he meʻá ni ha ngaahi fehuʻi mahuʻinga ʻe niʻihi ʻoku taau ke tau tokanga lelei ki ai, ʻo hangē ko ʻení: Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ʻa e feilaulaú ʻi he lotú? Ko e hā ʻa e faʻahinga ʻo e ngaahi feilaulaú ʻoku ala tali ʻe he ʻOtuá? Pea ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi feilaulau ʻo e kuonga muʻá kiate kitautolu ʻi he ʻaho ní?

Ko e Hā ʻOku Fiemaʻu Ai ʻa e Feilaulaú?

4. Ko e hā ʻa e nunuʻa naʻe hoko kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻi heʻena faiangahalá?

4 ʻI he taimi naʻe faiangahala ai ʻa ʻĀtamá, naʻá ne fai ʻosi fakakaukauʻi pē ia. Ko ʻene toʻo ʻo kai ʻa e fua mei he fuʻu ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví ko ha foʻi ngāue ʻosi fakataumuʻa pē ia ʻo e talangataʻá. Ko e tautea ki he foʻi ngāue talangataʻa ko iá ko e mate, ʻo hangē ko ia naʻe fakahaaʻi mahino ʻe he ʻOtuá: “Ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.” (Senesi 2:17) Naʻe faai mai pē ʻo utu ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e ngaahi totongi ʻo e angahalá—naʻá na ʻauha.—Senesi 3:19; 5:​3-5.

5. Ko e hā naʻe muʻomuʻa ai ʻa Sihova ʻi hono fai ʻo e meʻa maʻá e fānau ʻa ʻĀtamá, pea ko e hā naʻá Ne fai maʻanautolú?

5 Fēfē leva ʻa e fānau ia ʻa ʻĀtamá? ʻI hono maʻu tukufakaholo ʻa e angahalá mo e taʻehaohaoa meia ʻĀtamá, ʻoku nau moʻulaloa ai ki he tuʻunga mavahe tatau mei he ʻOtuá, taʻeʻiai ha tokoni, pea mo e mate ko ia naʻe hokosia ʻe he ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá. (Loma 5:14) Kae kehe, ko Sihová ko ha ʻOtua ʻo ʻikai ʻo e fakamaau totonú pē mo e mālohí kae toe pehē foki—ko hono moʻoní, ʻoku tautautefito—ki he ʻofá. (1 Sione 4:​8, 16) Ko ia, ʻokú ne muʻomuʻa ʻi hono fakaleleiʻi ʻa e maumaú. ʻI he hili ʻa hono fakahā “ko e tokonaki ʻa Angahala ko e mate,” ʻoku hoko atu ʻa e Tohitapú ʻo pehē, “ka ko e meʻaʻofa ʻa e ʻOtua ko e moʻui taʻengata, tuʻu ʻia Kalaisi Sisu ko hotau ʻEiki.”—Loma 6:23.

6. Ko e hā ʻa e finangalo ʻo Sihová ʻi he fekauʻaki mo e maumau kuo fai ʻe he angahala ʻa ʻĀtamá?

6 Ko e meʻa naʻe faai mai ʻo fai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ke ʻai ke papau ʻa e meʻaʻofa ko iá ko hono tokonaki ha meʻa te ne feau ʻa e mole naʻe tupu mei he laka hala ʻa ʻĀtamá. ʻI he faka-Hepeluú, ko e foʻi lea ko e ka·pharʹ naʻe ʻuluaki ʻuhingá nai ia ko e “ʻufiʻufi” pe “fakamaʻa atu,” pea ʻoku toe liliu ko e “fakaleleiʻanga.” a ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻe tokonaki ʻe Sihova ha founga feʻungamālie ke ʻufiʻufi ʻaki ʻa e angahala naʻe tukufakaholo meia ʻĀtamá pea fakamaʻa atu leva ʻa e maumau naʻe hoko mei aí koeʻuhi ke malava ʻo fakatauʻatāinaʻi mei he fakahalaia ʻa e angahalá mo e maté ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku taau ki he meʻaʻofa ko iá.—Loma 8:21.

7. (a) Ko e hā ʻa e ʻamanaki naʻe tokonaki fakafou ʻi he tautea ʻa e ʻOtuá kia Sētané? (e) Ko e hā ʻa e mahuʻinga naʻe pau ke totongi ki hono fakatauʻatāinaʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá mei he angahalá mo e maté?

7 Ko e ʻamanaki ʻo hono fakatauʻatāinaʻi mei he pōpula ki he angahalá mo e maté naʻe lave ki ai ʻi he hili pē ʻa e faiangahala ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá. ʻI hono tala ʻene tautea kia Sētané, ʻa ia naʻe fakafofongaʻi ʻe he ngatá, naʻe pehē ʻe Sihova: “Te u ʻai ke mo fetāufehiʻa ʻaki, ʻa koe mo e fefine, pea ko ho hako mo hono hako; ʻe laiki ʻe ia ho ʻulu, pea te ke laiki ʻe koe ʻa hono muivaʻe.” (Senesi 3:15) ʻI he foʻi fakamatala fakaekikite ko iá, naʻe tapua fakafokifā mei ai ha huelo ʻo e ʻamanaki maʻá e faʻahinga kotoa te nau tui ki he talaʻofa ko iá. Kae kehe, ʻoku ʻi ai ha mahuʻinga ke totongi ki he fakatauʻatāina ko iá. Heʻikai ke haʻu pē ʻa e Hako naʻe talaʻofá peá ne fakaʻauha ʻa Sētane; naʻe pau ke fakavolu ʻa e Hakó ia ʻi hono muivaʻé, ʻa ia ko e pehē, naʻe pau ke ne faingataʻaʻia ʻi he pekia, neongo ʻe ʻikai ke tuʻuloa.

8. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa Keini ko ha fakatupu ʻamanaki tōnoá? (e) Ko e hā naʻe fakamoʻoniʻi ai ʻa e ala tali ʻa e feilaulau ʻa ʻĒpelí ʻi he ʻafio mai ʻa e ʻOtuá?

8 ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe fakakaukau lahi ʻa ʻIvi mo ʻĀtama ki hano ʻiloʻi ʻo e Hako naʻe talaʻofá. ʻI hono fāʻeleʻi ʻe ʻIvi ʻa hono ʻuluaki fohá, ʻa Keiní, naʻá ne talaki: “Kuo u maʻu ha tangata ʻia Sihova.” (Senesi 4:1) Naʻá ne fakakaukau nai ʻe hoko ʻa hono fohá ko e Hakó? Pe naʻá ne fakakaukau pehē pe ʻikai, ko Keini, pea pehē ki heʻene foakí, naʻe fakamoʻoniʻi ai ʻa ʻene hoko ko ha ʻamanaki tōnoá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe fakahāhā ʻe hono tokoua ko ʻĒpelí ʻa e tui ki he talaʻofa ʻa e ʻOtuá pea naʻe ueʻi ia ke ne foaki ʻa e niʻihi ʻo e veloaki ʻo ʻene tākangá ko ha feilaulau kia Sihova. ʻOku tau lau: “Ko tui naʻe [foaki ai] ki he ʻOtua ʻe Epeli ha feilaulau, ʻo lelei hake ʻi haʻa Keini; ʻio, ko ia ia naʻe fakamoʻoni ai maʻana ʻoku ne maʻoniʻoni.”—Hepelu 11:4.

9. (a) Ko e hā naʻe tui ki ai ʻa ʻĒpelí, pea naʻe anga-fēfē ʻene fakahāhā iá? (e) Ko e hā naʻe fakahoko ʻe he foaki ʻa ʻĒpelí?

9 Ko e tui ʻa ʻĒpelí naʻe ʻikai ko ha tui pē ʻoku ʻi ai ha ʻOtua, ʻa ia kuo pau pē naʻe maʻu mo ia foki ʻe Keini. Naʻe tui ʻa ʻĒpeli ki he talaʻofa ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo ha hako te ne ʻomai ʻa e fakamoʻui ki he faʻahinga anga-tonu ʻo e tangatá. Naʻe ʻikai ke fakahaaʻi kiate ia ʻa e founga ʻe fakahoko mai ai iá, ka naʻe hanga ʻe he talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻo ʻai ʻa ʻĒpeli ke ne ʻiloʻi ʻe ʻi ai ʻa e tokotaha kuo pau ke fakavolu ʻi he muivaʻé. ʻIo, ʻoku hā mahino naʻá ne fakaʻosiʻaki kuo pau ke lilingi ʻa e toto—ko e foʻi fakakaukau tonu ia ʻo e feilaulaú. Naʻe foaki ʻe ʻĒpeli ha meʻaʻofa naʻe kau ai ʻa e moʻui mo e toto ki he Matavai ʻo e moʻuí, ngalingali ko ha fakaʻilonga ʻo ʻene fakaʻamu lahi mo e fakatuʻamelie ki he fakahoko ʻo e talaʻofa ʻa Sihová. Ko e fakahāhaaʻi ko ʻeni ʻo e tuí naʻá ne ʻai ʻa e feilaulau ʻa ʻĒpelí ke fakahōifua kia Sihova, pea ʻi ha founga fakangatangata, naʻe fakahaaʻi ai ʻa e uho ʻo e feilaulaú—ko ha founga ia ʻe malava ai ʻa e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá ke fakaofiofi ki he ʻOtuá ke maʻu ʻa ʻene hōifuá.—Senesi 4:4; Hepelu 11:​1, 6.

10. Naʻe anga-fēfē hono fakamahino ʻa e mahuʻinga ʻo e feilaulaú ʻe he kole ʻa Sihova kia ʻĒpalahame ke ne fai ha foaki ʻaki ʻa ʻAisaké?

10 Ko e ʻuhinga loloto ʻo e feilaulaú naʻe fakahā mahino ia ʻi he taimi naʻe fekau ai ʻe Sihova ʻa ʻĒpalahame ke ne foaki hono foha ko ʻAisaké ko ha feilaulau tutu. Neongo naʻe ʻikai ke fakahoko moʻoni ʻa e feilaulau ko iá, naʻe hoko ia ko ha fakatātā ʻo e meʻa ʻe iku ʻo fai ʻe Sihova tonu—ko e foaki ʻo hono ʻAlo-tofu-pē-taha-ne-fakatupú ko e feilaulau lahi taha ia kuo faí, koeʻuhí ke fakahoko ai Hono finangalo ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Sione 3:16) ʻAki ʻa e ngaahi feilaulaú mo e ngaahi foaki ʻi he Lao ʻa Mōsesé, naʻe fokotuʻu ai ʻe Sihova ha ngaahi sīpinga fakaekikite ke akoʻi ki heʻene kakai filí ʻa e meʻa kuo pau ke nau fai ke maʻu ai ʻa e fakamolemole ki heʻenau ngaahi angahalá pea ke ʻai ke mālohi ai ʻenau ʻamanaki ki he fakamoʻuí. Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he ngaahi meʻá ni?

Ngaahi Feilaulau ʻOku Ala Tali ʻe Sihová

11. Ko e hā ʻa e faʻahinga ʻe ua ʻo e foakí naʻe fai ʻe he taulaʻeiki lahi ʻo ʻIsilelí, pea ki he ngaahi taumuʻa fē?

11 “ʻIlonga ha taulaʻeiki-lahi, kuo fokotuʻu ia ke ʻatu ʻa e ngaahi meʻaʻofa, mo e ngaahi feilaulau,” ko e lea ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá. (Hepelu 8:3) Fakatokangaʻi ʻoku vahevahe ʻe Paula ʻa e ngaahi foaki naʻe fai ʻe he taulaʻeiki lahi ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ki he ongo kalasi ʻe ua, ʻa ia, ko e “ngaahi meʻaʻofa” mo e “ngaahi feilaulau,” pe ‘ngaahi feilaulau koeʻuhi ko e angahalá.’ (Hepelu 5:1) ʻOku māʻunga foaki ʻe he kakaí ʻa e ngaahi meʻaʻofa ke fakahaaʻi ʻa e ʻofa mo e houngaʻia, pea pehē ki hono fakatupulekina ʻa e kaumeʻa, leleiʻia, pe tali lelei. (Senesi 32:20; Palovepi 18:16 [Lea Fakatātā, PM]) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e ngaahi foaki lahi naʻe tuʻutuʻuni ʻe he Laó naʻe malava ke vakai ki ai ko e “ngaahi meʻaʻofa” ki he ʻOtuá ke maʻu mai ʻaki ʻene tali leleí mo ʻene hōifuá. b Ko e ngaahi laka hala ki he Laó naʻe fiemaʻu ke totongi, pea ke fai ʻa e ngaahi fakaleleí, naʻe foaki ʻa e ‘ngaahi feilaulaú koeʻuhi ko e angahalá.’ Ko e Penitātusí, tautefito ki he tohi ʻa Ekisoto, Livitikó, mo Nomipá, ʻoku tokonaki mai ai ha fakamatala lahi fekauʻaki mo e ngaahi faʻahinga kehekehe ʻo e ngaahi feilaulaú mo e ngaahi foakí. Neongo ʻoku malava ke hoko ko ha pole moʻoni kiate kitautolu ke tau maʻu mo manatuʻi ʻa e kotoa ʻo e ngaahi fakaikiikí, ʻoku taau ke tau tokanga ki he niʻihi ʻo e ngaahi poini tefito fekauʻaki mo e faʻahinga kehekehe ʻo e ngaahi feilaulaú.

12. Ko fē ʻi he Tohitapú ʻoku malava ke tau maʻu ai ha vakai fakalūkufua ki he ngaahi feilaulau, pe ngaahi foaki, ʻi he Laó?

12 ʻOku tau fakatokangaʻi nai ʻi he Livitiko vahe 1 ki he 7, ʻa e faʻahinga lalahi ʻe nima ʻo e ngaahi foakí—ko e feilaulau-tutu, feilaulau-meʻakai, feilaulau-ʻofa, feilaulau-angahala, mo e feilaulau-halaia—ʻoku fakamatalaʻi fakatāutaha, neongo ko e niʻihi ʻo kinautolu ko hono moʻoní naʻe foaki fakataha. ʻOku tau toe fakatokangaʻi foki ko e ngaahi foakí ni ʻoku fakamatalaʻi tuʻo ua ʻi he ngaahi vahé ni, ʻi he ngaahi taumuʻa kehekehe: ʻuluakí, ʻi he Livitiko 1:2 ki he 6:7, ʻoku fakaikiiki ai ʻa e meʻa naʻe pau ke foaki ʻi he ʻōlitá, pea ko hono uá, ʻi he Livitiko 6:8 ki he 7:​36, ʻoku fakahāhā ai ʻa e ngaahi ʻinasi naʻe tuku mavahe maʻá e kau taulaʻeikí pea mo ia naʻe tauhi maʻá e tokotaha faifoakí. Pea, ʻi he Nomipa vahe 28 mo e 29, ʻoku tau ʻilo ai ʻa e meʻa naʻe vakai nai ki ai ko ha taimi-tēpile fakaikiiki, ʻo fakaeʻa ai ʻa e meʻa naʻe pau ke foaki fakaʻaho, fakauike, fakamāhina, pea ʻi he ngaahi kātoanga fakataʻú.

13. Fakamatalaʻi ʻa e ngaahi foaki naʻe fai loto-fiefoaki ko e ngaahi meʻaʻofa ki he ʻOtuá.

13 Naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi foaki naʻe fai loto-fiefoaki ko e ngaahi meʻaʻofá, pe ko ha fakaofiofi ki he ʻOtuá ke maʻu mai ʻa ʻene hōifuá, ʻa e ngaahi feilaulau-tutú, ngaahi feilaulau-meʻakaí, mo e ngaahi feilaulau-ʻofá. ʻOku tui ʻa e kau mataotao ʻe niʻihi ko e foʻi lea faka-Hepelū ki he “feilaulau-tutú” ʻoku ʻuhingá “ki ha feilaulau ʻo e mahiki hake” pe “ko ha feilaulau ʻalu hake.” ʻOku feʻungamālie ʻeni koeʻuhí ʻi ha feilaulau-tutu, naʻe tutu ai ʻa e monumanu naʻe tāmateʻí ʻi he ʻōlitá pea naʻe ʻalu hake ki he langí ʻa e namu-lelei, pe nanamu ʻoku fakafiemālie ki he ʻOtuá. Ko e tafaʻaki makehe ʻo e feilaulau-tutú ko e hili ko ia ʻo hono afuhi takatakai ʻa hono totó ʻi he ʻōlitá, naʻe foaki fakakātoa leva ʻa e monumanú ki he ʻOtuá. Naʻe ʻai ʻe he kau taulaʻeikí ʻa e “kotoa ʻo hono kohu ʻi he ʻōlitá ko ha feilaulau tutu, ko ha foaki naʻe fai ʻaki ʻa e afi ʻo ha nanamu ʻoku fakafiemālie kia Sihova.”—Livitiko 1:​3, 4, 9NW; Senesi 8:21.

14. Naʻe anga-fēfē hono ʻoatu ʻo e feilaulau-meʻakaí?

14 ʻOku fakamatalaʻi ʻa e feilaulau-meʻakaí ʻi he Livitiko vahe 2. Ko ha feilaulau loto-fiefoaki ia naʻe kau ai ʻa e mahoaʻa lelei, naʻe faʻa fakahauhau ʻaki ʻa e lolo, pea tānaki ki ai mo e laipeno. “[Ko e taulaʻeikí] te ne toʻo ha falukunga mei he mahoaʻa mo e lolo, mo hono kotoa ʻo e laipeno: pea ʻe tutu ia ʻe he taulaʻeiki mono meʻa fakamanatu; ko e feilaulau fai ʻaki ʻa e afi, ko e [nanamu ʻoku fakafiemālie] kia Sihova.” (Livitiko 2:2) Ko e laipenó ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa pau ʻo e ʻinisēnisi toputapu naʻe tutu ʻi he ʻōlita ʻinisēnisí ʻi he tāpanekalé mo e temipalé. (Ekisoto 30:​34-36) ʻOku hā mahino naʻe ʻi he fakakaukau ʻa Tuʻi Tēvitá ʻa e meʻá ni ʻi heʻene pehē: “Ke hoko atu ʻeku lotu ki ho ʻao na, ʻo hange ko e inisenisi; ʻa e fola hoku ongo nima ni ke hange ko e feilaulau [meʻakai].”—Sāme 141:2.

15. Ko e hā naʻe fakataumuʻa ki ai ʻa e feilaulau-ʻofá?

15 Ko e toe feilaulau loto-fiefoaki ʻe taha ko e feilaulau-ʻofá, naʻe fakamatalaʻi ʻi he Livitiko vahe 3. ʻOku lava ke toe liliu ʻa e hingoá “ko ha feilaulau ʻo e ngaahi foaki melino.” ʻI he faka-Hepeluú, ko e foʻi lea “melino” ʻoku ʻuhinga lahi ange ia mei he tauʻatāina pē mei he taú pe fakahohaʻá. “ʻI he Tohitapú, ʻoku ʻuhinga ai ki he meʻá ni, pea toe pehē ki he tuʻunga pe vā ʻo e melino mo e ʻOtuá, lakalakaimonū, loto-fiefia, mo e fiefia,” ko e lau ia ʻa e tohi ko e Studies in the Mosaic Institutions. Ko ia, ko e ngaahi feilaulau-ʻofá naʻe foaki, ʻo ʻikai ki hono maluʻi ʻa e melino mo e ʻOtuá, ʻo hangē ko hano fakafiemālieʻi iá, ka ko hono fakahāhaaʻi ʻa e houngaʻia pe ko hono fakafiefiaʻi ʻa e tuʻunga faitāpuekina ʻo e melino mo e ʻOtuá ʻa ia naʻe fiefia ai ʻa e faʻahinga ko ia naʻá ne hōifua aí. Ko e kau taulaʻeikí mo e tokotaha foakí naʻa nau maʻu ʻinasi ʻi he feilaulaú ʻi he hili hono foaki ʻa e totó mo e ngakó kia Sihová. (Livitiko 3:17; 7:​16-21; 19:​5-8) ʻI ha founga fakaʻofoʻofa mo fakaefakatātā, ko e tokotaha foakí, ko e kau taulaʻeikí, pea mo Sihova ko e ʻOtuá naʻa nau kau fakataha ʻi ha houa kai, ʻo fakaʻilongaʻi ai ʻa e vahaʻangatae melino naʻe ʻi ai ʻi honau lotolotongá.

16. (a) Ko e hā naʻe fakataumuʻa ki ai ʻa e feilaulau-angahalá pea mo e feilaulau-halaiá? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e kehekehe ʻa e ongo feilaulau ko iá mei he feilaulau-tutú?

16 Ko e ngaahi feilaulau naʻe foaki ke maʻu ʻa e fakamolemole ki he angahalá pe ko e fakalelei ki he ngaahi laka hala ki he Laó naʻe kau ai ʻa e feilaulau-angahalá mo e feilaulau-halaiá. Neongo naʻe toe kau ʻa e ongo feilaulaú ni ʻi hono tutu ʻi he ʻōlitá, naʻá na kehe pē mei he feilaulau-tutú ʻa ia naʻe ʻikai ke foaki kakato ai ʻa e monumanú ki he ʻOtuá, ko e ngakó pē mo hono ngaahi konga pau. Ko e toenga ʻo e monumanú naʻe fakaʻauha ia ʻi he tuʻa ʻapitangá pe naʻe maʻu ʻinasi mei ai ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻa e kau taulaʻeikí. ʻOku mohu ʻuhinga ʻa e faikehekehe ko ʻení. Ko e feilaulau-tutú naʻe ʻoatu ia ko ha meʻaʻofa ki he ʻOtuá ke ne fakaʻatā ha fakaofiofi mai kiate ia, ko ia, naʻe foaki maʻataʻatā mo fakaʻaufuli ia ki he ʻOtuá. Ko e meʻa ʻoku mahuʻingá, naʻe faʻa muʻomuʻa ʻi ha feilaulau-tutu ha feilaulau-angahala pe ko ha feilaulau-halaia, ʻi he pehē ko hono ʻai ha meʻaʻofa ʻa ha tokotaha angahala ke ala tali ʻe he ʻOtuá, naʻe fiemaʻu ʻa e fakamolemoleʻi ʻo e angahalá.—Livitiko 8:​14, 18; 9:​2, 3; 16:​3, 5.

17, 18. Ko e hā naʻe tokonaki mai ʻe he feilaulau-angahalá, pea ko e hā ʻa e taumuʻa ʻo e ngaahi feilaulau-halaiá?

17 Naʻe tali pē ʻa e feilaulau-angahalá ʻi he angahala fāinoa ki he Laó, ʻa e angahala naʻe fakahoko koeʻuhi ko e vaivai ʻa e kakanó. “Kapau ʻe hia taʻeʻilo ʻe ha taha, ʻi he ngaahi meʻa naʻe tuʻutuʻuni ʻe Sihova ke ʻoua ʻe fai,” naʻe pau leva ke fai ʻe he tokotaha angahalá ha feilaulau-angahala ʻo fakatatau ki hono lakangá, pe tuʻunga ʻi he koló. (Livitiko 4:​2, 3, 22, 27) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe tuʻusi atu ʻa e kau angahala taʻefakatomalá ia, naʻe ʻikai ha ngaahi feilaulau naʻe ʻatā kiate kinautolu.—Ekisoto 21:​12-15; Livitiko 17:10; 20:​2, 6, 10; Nomipa 15:30; Hepelu 2:2.

18 Ko e ʻuhinga mo e taumuʻa ʻo e feilaulau-halaiá ʻoku fakamahino mai ia ʻi he Livitiko vahe 5 mo e 6. Kuo fai nai ʻe ha taha ha angahala fāinoa. Neongo ia, ʻoku fakatupu nai ʻe heʻene laka halá ʻa e halaia ki he ngaahi totonu ʻa hono kaungā faʻahinga ʻo e tangatá pe kia Sihova ko e ʻOtuá, pea ko e hala ko iá naʻe pau ke fakaleleiʻi pe fakatonutonu. ʻOku lave heni ki he ngaahi faʻahinga ʻe niʻihi ʻo e angahalá. Ko e niʻihi ko e ngaahi angahala fakapulipuli (5:​2-6), ko e niʻihi ko e ngaahi angahala ki he “ngaahi meʻa tapu ʻa e ʻEiki” (5:​14-16), pea ko e niʻihi, neongo ko e taʻeʻilo fakaʻaufuli, ko e ngaahi angahala naʻe tupu mei he ngaahi holi fehālaaki pe ngaahi vaivai fakaekakano (6:​1-3). Tānaki atu ki hono vete ʻo e ngaahi angahala peheé, naʻe fiemaʻu ki he tokotaha fakatupu loto-mamahí ke ne fai ʻa e totongi-huhuʻi naʻe fiemaʻú pea ʻoatu leva ha feilaulau-halaia kia Sihova.—Livitiko 6:​4-7.

Hoko Mai ʻa e Meʻa Lelei Ange

19. Neongo ʻa hono maʻu ʻo e Laó mo hono ngaahi feilaulaú, ko e hā naʻe ʻikai lava ai ke maʻu ʻe ʻIsileli ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá?

19 Ko e Lao ʻa Mōsesé, fakataha mo hono ngaahi feilaulau mo e ngaahi foaki lahí, naʻe ʻoange ia ki he kau ʻIsilelí ke fakaivia kinautolu ke nau fakaofiofi ki he ʻOtuá ke maʻu mo tauhi ʻa ʻene hōifuá mo ʻene tāpuakí kae ʻoua ke aʻu mai ʻa e Hako naʻe talaʻofá. Ko e ʻapositolo ko Paulá, ko ha Siu moʻoni, ʻokú ne fakalea peheni ia: “Kuo hoko ʻa e Laó ko hotau tokotaha fakahinohino ʻo taki atu ai kia Kalaisi, ko ia ʻe fakahaaʻi ʻoku tau māʻoniʻoni tuʻunga ʻi he tuí.” (Kaletia 3:​24NW) Ko e meʻa fakamamahí, naʻe ʻikai ke tali ʻe ʻIsileli ʻi hono tuʻunga ko ha puleʻangá ʻa e tuʻunga fakahinohino ko iá ka nau ngāuekoviʻaki ʻa e monū ko iá. Ko ia ai, naʻe hoko ʻenau ngaahi feilaulau lahí ʻo fakalielia kia Sihova, ʻa ia naʻá ne pehē: “Kuo u pahia ʻi he fanga sipi tangata ʻo e feilaulau [tutu], mo e ngako ʻo e manu fafanga; pea ko e toto ʻo e fanga pulu, mo e lami, mo e kosi tangata, ʻoku ʻikai te u manako ki ai.”—Aisea 1:11 (Isaia, PM).

20. Ko e hā naʻe hoko ʻi he 70 T.S. ʻi he fekauʻaki mo e Laó pea mo hono ngaahi feilaulaú?

20 ʻI he 70 T.S., ko e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa faka-Siú, fakataha mo hono temipalé mo e tuʻunga-taulaʻeikí, naʻa nau hoko ai ki honau ngataʻangá. ʻI he hili atu iá, ko e ngaahi feilaulau ʻi he founga naʻe tuʻutuʻuni ʻe he Laó naʻe ʻikai ke kei ala lava ia. ʻOku ʻuhinga ʻení ko e ngaahi feilaulau ko iá, ʻi he tuʻunga ko ha konga tefito ʻo e Laó, kuo mole kotoa atu hono ʻuhingá ki he kau lotu ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻaho ní? Te tau sivisiviʻi ʻeni ʻi he kupu hoko maí.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e Insight on the Scriptures, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., ʻokú ne fakamatala: “Hangē ko ia ko hono ngāueʻaki ʻi he Tohitapú, ʻoku maʻu ʻe he ‘fakaleleiʻangá’ ʻa e foʻi fakakaukau tefito ko e ‘ʻufiʻufi’ pe ‘fakafetongi,’ pea ko e meʻa ia ʻoku foaki ʻi he fakafetongi, pe ko ha ‘ʻufiʻufi,’ ki ha toe meʻa ʻe taha kuo pau ko hono tatau. . . . Ke ʻai ha fakaleleiʻanga feʻunga ki he meʻa naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá, naʻe pau ke tokonaki ha feilaulau angahala ʻokú ne maʻu ʻa e mahuʻinga tofu pē ko ia ʻo ha moʻui fakaetangata haohaoa.”

b Ko ha foʻi lea faka-Hepelū naʻe faʻa liliu ko e “foakí” ko e qor·banʹ. ʻI hono lēkooti ʻo e fakahalaiaʻi ʻe Sīsū ha tōʻonga taʻetotonu ʻa e kau sikalaipé mo e kau Fālesí, naʻe fakamatala ʻa Maʻake ʻo pehē ko e “kōpanó” ʻoku ʻuhingá “ko ha meʻaʻofa kuo fakatapui ki he ʻOtuá.”—Maake 7:​11NW.

ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?

• Ko e hā naʻá ne ueʻi ʻa e kau tangata anga-tonu ʻo e kuonga muʻá ke nau foaki ʻa e ngaahi feilaulau kia Sihová?

• Ko e hā naʻe fiemaʻu ai ʻa e ngaahi feilaulaú?

• Ko e hā ʻa e ngaahi faʻahinga tefito ʻo e ngaahi feilaulau naʻe foaki ʻi he malumalu ʻo e Laó, pea ko e hā honau ngaahi taumuʻá?

• Fakatatau kia Paula, ko e hā ʻa e taumuʻa tefito naʻe ngāue ki ai ʻa e Laó mo hono ngaahi feilaulaú?

[Fehuʻi ki he Ako]

[Fakatātā ʻi he peesi 14]

Naʻe fakahōifua ʻa e feilaulau ʻa ʻĒpelí koeʻuhi naʻe fakahāhaaʻi ai ʻa ʻene tui ki he talaʻofa ʻa Sihová

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

ʻOkú ke houngaʻia ʻi he mahuʻinga ʻo e konga ko ʻení?