Skip to content

Skip to table of contents

“Ko ha Tui ē ʻE ʻIkai ke Holomui”!

“Ko ha Tui ē ʻE ʻIkai ke Holomui”!

Talanoa ki he Moʻuí

“Ko ha Tui ē ʻE ʻIkai ke Holomui”!

FAKAMATALA FAI ʻE HERBERT MÜLLER

ʻI ha ngaahi māhina siʻi hili ʻa e ʻohofi ʻe he kau tau ʻa Hitilaá ʻa e ʻotu motu Netalení, naʻe tapui ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ki muʻa fuoloa atú, naʻe hā ai hoku hingoá ʻi he lisi kumi lahi taha ʻa e kau Nasí, pea naʻe kumi au hangē ha manú.

ʻI HE taimi ʻe taha, naʻá ku helaʻia ʻaupito mei he toitoí mo e lele holó peá u tala ange ai ki hoku uaifí ʻe aʻu ʻo hoko nai ko ha meʻa fakafiefia ia ʻa hono maʻu au ʻe he kau taú. Pea naʻe haʻu leva ki hoku ʻatamaí ʻa e ngaahi foʻi lea ʻo ha hiva: “Ko ha tui ē ʻe ʻikai ke holomui, neongo ʻa e fakahohaʻa ʻa e fili kotoa pē.” a ʻI he fakalaulauloto ki he hiva ko iá naʻá ne fakafoʻou hoku mālohí peá ne fakafoki mai ʻeku ngaahi manatú ki heʻeku ongo mātuʻá ʻi Siamane pea mo e ʻaho naʻe hivaʻi ai ʻe hoku ngaahi kaumeʻá ʻa e hiva ko ʻení ʻi heʻeku mavahé. ʻE lava ke u vahevahe atu ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi manatu ko ʻení kiate kimoutolu?

Ko e Faʻifaʻitakiʻanga ʻEku Ongo Mātuʻá

ʻI he taimi naʻe fanauʻi ai au ʻi he 1913 ʻi he kolo ko Copitz ʻi Siamane, ko ʻeku ongo mātuʻá naʻá na mēmipa ʻi he Siasi ʻEvangelioó. b ʻI he taʻu ʻe fitu ki mui ai, ʻi he 1920, naʻe mavahe ai ʻa ʻeku tangataʻeikí mei he siasí. ʻI ʻEpeleli 6, naʻá ne kole ai ha Kirchenaustrittsbescheinigung (Fakamatala Fekauʻaki mo e Mavahe mei he Siasí). Naʻe fakafonu ʻe he ʻōfisa failēsisita kakai ʻo e koló ʻa e tatau ʻe taha. Kae kehe, ʻi he uike ʻe taha ki mui ai, naʻe toe foki atu ʻa e tangataʻeikí ki he ʻōfisí ʻo fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai ke ʻasi ʻi he lisi fakamatalá ia ʻa e hingoa ʻo hono ʻofefiné. Naʻe fakafonu ʻe he ʻōfisá ha fakamatala hono ua ʻo fakahaaʻi ai ko e mavahe mei he siasí ʻoku toe fakakau ai mo Martha Margaretha Müller. ʻI he taimi ko iá, ko Margaretha, ʻa hoku tuofefiné, naʻe taʻu taha mo e konga hono taʻumotuʻá. ʻI he hoko mai ke tauhi kia Sihová, naʻe teʻeki ai ke fakakakato ʻe he tangataʻeikí ha ngaahi meʻa!

ʻI he taʻu tatau pē ko iá, naʻe papitaiso ʻeku ongo mātuʻá ʻe he kau Ako Tohitapú, ʻa ē ʻoku ʻiloa he taimí ni ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe tauhi hake ʻe he tangataʻeikí kimaua fānaú ʻi ha founga anga-fefeka, ka ko ʻene mateaki kia Sihová naʻá ne ʻai ke faingofua ai kiate kimaua ke tali ʻene tatakí. Naʻe toe ueʻi ʻe he mateakí ʻeku ongo mātuʻá ke na fai ha ngaahi feʻunuʻaki. Ko e fakatātaá, naʻe ʻi ai ha taimi naʻe ʻikai fakaʻatā ai kimaua ke ma vaʻinga ʻi tuʻa ʻi he ngaahi ʻaho Sāpaté. Kae kehe, ʻi he Sāpate ʻe taha ʻi he 1925, naʻe tala mai ai kiate kimaua ʻe heʻema ongo mātuʻá te mau ō ʻo ʻeva. Naʻa mau ʻave ha kiʻi meʻakai maʻamaʻa pē pea naʻa mau maʻu ha taimi fakafiefia—ko ha liliu ē mei he nofo fale ʻi he ʻahó kotoa! Naʻe pehē ʻe he tangataʻeikí naʻá ne ako ha ngaahi poini ʻe niʻihi ʻi ha fakataha-lahi ki mui mai ʻa ia naʻá ne fakatonutonu ai ʻene vakai fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻi he Sāpaté. ʻI ha ngaahi taimi kehe, naʻá ne toe fakahā ai ʻene loto-lelei ke fai ha fakatonutonú.

Neongo naʻe ʻikai ke moʻuilelei ʻa ʻeku ongo mātuʻá, naʻe ʻikai te na holomui mei he ngāue fakamalangá. Ko e fakatātaá, ke tufa ʻa e tuleki ko e Ecclesiastics Indicted, naʻa mau heka ai ki ha lēlue ʻi he efiafi ʻe taha fakataha mo e toenga ʻo e fakatahaʻangá pea mau fononga ki he kolo ko Regensburg, ko e kilomita nai ia ʻe 300 mei Dresden. Ko e ʻaho hono hokó, naʻa mau tufa ai ʻa e ngaahi tulekí ʻi he koló kotoa, pea ʻi heʻene ʻosí, naʻa mau toe heka lēlue ʻo foki. ʻI he taimi naʻa mau aʻu ai ki ʻapí, ko e meimei houa ia ʻe 24 kuo paasi atú.

Mavahe mei ʻApi

Ko ʻeku feohi mo e Jugendgruppe (Kulupu Toʻutupu) ʻi heʻemau fakatahaʻangá naʻe toe tokoni ia kiate au ke u tupulaki fakalaumālie. ʻI he uike taki taha, ko e kau talavou ʻoku laka hake honau taʻumotuʻá he taʻu 14 naʻa nau fakafeʻiloaki kinautolu ki he niʻihi ʻo e fanga tokoua taʻumotuʻa ange ʻo e fakatahaʻangá. Naʻa mau fai ʻa e ngaahi vaʻinga mo e tā meʻalea, ako ʻa e Tohitapú, pea mau talanoa fekauʻaki mo e fakatupú mo e saienisí. Kae kehe, ʻi he 1932, ʻi he taimi naʻá ku taʻu 19 aí, naʻe ngata ai ʻeku feohi mo e kulupú.

ʻI ʻEpeleli ʻo e taʻu pē ko iá, naʻe maʻu ai ʻe he tangataʻeikí ha tohi mei he ʻōfisi ʻo e Sōsaieti Taua Leʻo ʻi Magdeburg. Naʻe kumi ʻe he Sōsaietí ha tokotaha ʻoku malava ʻo fakaʻuli ʻi ha kā pea ʻokú ne fiemaʻu ke tāimuʻá. Naʻá ku ʻilo ko e loto ia ʻa ʻeku ongo mātuʻá ke u tāimuʻa, ka naʻá ku ongoʻi heʻikai te u malava. Koeʻuhi ko ʻeku ongo mātuʻá naʻá na masiva, naʻá ku kamata ke ngaohi ha ngaahi pasikala mo e ngaahi mīsini tuitui, pea pehē ki he ngaahi taipe pea mo e naunau fakaʻōfisi kehe, ʻi hoku taʻu 14. ʻE anga-fēfē ʻeku tukuange hoku fāmilí? ʻOku nau fiemaʻu ʻeku poupoú. ʻIkai ko ia pē, naʻe teʻeki ai ke u papitaiso. Naʻe tangutu hifo ʻeku tangataʻeikí peá ne ʻeke mai kiate au ʻa e ngaahi fehuʻi ke sio pe ʻoku ou mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku kau ki he papitaisó. ʻI he taimi naʻe fakatuipauʻi ai ia ʻe heʻeku ngaahi talí kuó u fai ʻa e fakalakalaka fakalaumālie feʻunga ke u papitaisó, naʻá ne pehē: “ʻOku totonu ke ke tuku atu koe ki he ngāue ko ʻení.” Naʻá ku fai ia.

ʻI he uike ʻe taha ki mui ai naʻá ku maʻu ha tohi ke u ʻalu ki Magdeburg. ʻI he taimi naʻá ku tala ange ai ki hoku ngaahi kaumeʻa ʻi he Kulupu Toʻutupú, naʻa nau fiemaʻu ke ʻaveʻaki au ha hiva fiefia. Naʻa nau ʻohovale ʻi he hiva naʻá ku filí koeʻuhí he naʻa nau vakai fakamātoato ʻaupito ki ai. Ka, naʻe toʻo mai ʻe he niʻihi ʻenau ngaahi vaioliní, ngaahi meniteliní, mo e ngaahi kītaá pea nau hiva kotoa: “Ko ha tui ē ʻe ʻikai ke holomui, neongo ʻa e tenge ʻa e kotoa ʻo e ngaahi filí; ʻa ē ʻe ʻikai te ne tetetete ʻi he manavahē ki ha faʻahinga fili fakamāmani.” ʻI he ʻaho ko iá, naʻá ku fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo hono fakaivimālohiʻi au ʻe he ngaahi foʻi lea ko iá ʻi he ngaahi taʻu ki mui aí.

Ko ha Kamataʻanga Maveuveu

ʻI he hili ʻa hono siviʻi ʻe he fanga tokoua ʻi Magdeburg ʻeku ngaahi pōtoʻi fakaefakaʻulí, naʻa nau ʻomai kiate au pea mo e kau tāimuʻa kehe ʻe toko fā ha kā, pea naʻa mau fononga ki Schneifel, ko ha feituʻu ofi ki Pelisiume. Naʻa mau ʻilo ai ko ʻemau kaá ko ha fiemaʻu pau. Naʻe ʻita ʻa e Siasi Katolika ʻi he feituʻu ko iá ʻi heʻemau ʻasi atú, pea ko e kakai ʻo e koló naʻe fakaʻaiʻai ʻe he kau faifekaú, naʻa nau faʻa tatali mai pē ke tuli kimautolu. ʻI he taimi lahi, naʻe tokoniʻi kimautolu ʻe he kaá ke mau hola mamaʻo ki muʻa ke ʻohofi kimautolu ʻe he kakai ʻo e koló ʻaki ʻa e ngaahi huó mo e ngaahi fuʻu huhu heu mohukú.

ʻI he hili ʻa e Fakamanatú ʻi he 1933, ko e ʻovasia fakafeituʻú, ʻa Paul Grossmann, naʻá ne tala mai kiate kimautolu ko e ngāue ʻa e Sōsaietí ʻi Siamané kuo tapui. Taimi nounou pē hili iá, naʻe kole mai ai ʻe he ʻōfisi vaʻá kiate au ke u toe foki ange mo e kaá ki Magdeburg, ʻo ʻave ʻa e ngaahi tohi mei ai, pea ʻave ia ki he fonua ko Saxony, ko e kilomita nai ʻe 100 mei Magdeburg. Kae kehe, ʻi he taimi naʻá ku aʻu ai ki Magdeburg, ko e kau Gestapo (kau polisi fufū faka-Nasí) naʻa nau ʻosi tāpuni ʻe kinautolu ʻa e ʻōfisi ʻo e Sōsaietí. Naʻá ku tuku ʻa e kaá ʻi ha tokoua ʻi Leipzig peá u foki ki ʻapi—kae ʻikai fuoloa.

Naʻe fakaafeʻi au ʻe he ʻōfisi ʻo e Sōsaieti ʻi Suisalaní ke u kamata ngāue tāimuʻa ʻi he ngaahi ʻotu motu Netalení. Naʻá ku palani ke u toki mavahe ʻi loto ʻi ha uike ʻe taha pe ua. Kae kehe, naʻe faleʻi au ʻe he tangataʻeikí, ke u mavahe leva. Naʻá ku tali ʻene faleʻí, pea ʻi he ngaahi houa siʻi pē, naʻá ku mavahe mei ʻapi. ʻI he ʻaho hono hokó, naʻe haʻu ai ha kau polisi ki he ʻapi ʻo ʻeku tangataʻeikí ke puke au koeʻuhi ko e ʻikai ke u kau ʻi he kau taú. Naʻa nau fuʻu tōmui.

Kamata ʻi he Ngaahi ʻOtu Motu Netalení

ʻI ʻAokosi 15, 1933, naʻá ku aʻu ai ki ha ʻapi ʻo ha tokotaha tāimuʻa ʻi Heemstede, ko ha kolo kilomita ʻe 25 mei Amsterdam. ʻI he ʻaho hoko maí, naʻá ku ʻalu ai ke malanga ʻo ʻikai te u ʻilo ha foʻi lea faka-Hōlani. Naʻá ku kamata ʻaki ʻa hono maʻu ʻo ha kaati fakamoʻoni, ʻa ia ʻoku ʻi ai ha malanga kuo ʻosi pulusi. Ko ha fakalototoʻa ē ʻi he taimi naʻe tali ai ʻe ha fefine Katolika ʻa e tohi Reconciliation! ʻI he ʻaho tatau pē, naʻá ku toe tufa ai ʻa e tohi iiki ʻe 27. ʻI he ngataʻanga ʻo e ʻuluaki ʻaho ko iá, naʻá ku ongoʻi fiefia ʻi he malava ke u toe malanga ʻi he tauʻatāiná.

ʻI he ngaahi ʻaho ko iá, naʻe ʻikai ha matavai kehe ʻo e paʻanga hūmaí ki he kau tāimuʻá ka ko e ngaahi tokoni naʻe maʻu ʻi he taimi naʻe tufa ai ʻa e ngaahi tohí. Naʻe ngāueʻaki ʻa e paʻanga ko iá ke fakatau mai ʻaki ʻa e meʻakai mo e ngaahi fiemaʻu kehé. Kapau naʻe toe ha paʻanga siʻisiʻi ʻi he ngataʻanga ʻo e māhiná, naʻe vahevahe ia ʻi he lotolotonga ʻo e kau tāimuʻá ki heʻenau ngaahi fakamole fakafoʻituituí. Naʻa mau maʻu ʻa e meʻa fakamatelie siʻisiʻi, ka naʻe tokonaki ʻe Sihova maʻamautolu ʻo toe lelei ange ʻa ia ʻi he 1934, naʻá ku malava ai ke u kau ki ha fakataha-lahi ʻi Suisalani.

Ko ha Kaungāngāue Anga-Tonu

ʻI he fakataha-lahí, naʻá ku sio ai kia Erika Finke taʻu 18. Naʻá ku ʻiloʻi ia mei he taimi naʻá ku nofo ai ʻi ʻapí. Ko ha kaumeʻa ia ʻo hoku tuofefiné, ʻa Margaretha, pea naʻe maongo maʻu pē kiate au ʻa e tuʻumaʻu ʻa Erika maʻá e moʻoní. ʻIkai fuoloa hili ʻene papitaiso ʻi he 1932, naʻe fakahā ai ʻe ha tokotaha ki he kau Gestapo naʻe fakafisi ʻa Erika ke lea ʻo pehē “Heil Hitler!” Naʻe muimuiʻi ia ʻe he kau Gestapo pea nau fiemaʻu ke ʻilo ʻa e ʻuhinga naʻá ne fakafisi aí. Naʻe lau ange ʻe Erika ʻa e Ngāue 17:3 ki he ʻōfisa ʻi he ʻapi polisí peá ne fakamatalaʻi ange ʻo pehē kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá ʻa e tangata pē ʻe tokotaha ko e Fakamoʻuí, ʻa Sīsū Kalaisi. “ʻOku toe ʻi ai ha niʻihi kehe ʻoku tui tatau mo koe?” ko e fieʻilo ia ʻa e ʻōfisá. Naʻe fakafisi ʻa Erika ke ne ʻoange ha ngaahi hingoa. ʻI he taimi naʻe feinga ai ʻa e polisí ke fakamālohiʻi iá, naʻe tala ange ʻe Erika kiate ia ʻe sai ange kiate ia ke ne mate ʻi haʻane ʻoange ha ngaahi hingoa. Naʻá ne sio fakamamaʻu ange kiate ia peá ne kaikaila; “Hū ki tuʻa mei heni. ʻAlu ki homou ʻapí. Heil Hitler!”

ʻI he hili ʻa e fakataha-lahí, naʻá ku foki ki he ʻotu motu Netalení kae kei nofo pē ʻa Erika ʻi Suisalani. Ko ia, ko kimaua fakatouʻosi naʻá ma ongoʻi, kuo tupulaki homa kaumeʻá. ʻI he lolotonga ʻa e kei ʻi Suisalaní, naʻe fanongo ai ʻa Erika naʻe toe foki hake ʻa e kau Gestapo ki honau ʻapí ʻo kumi ia. Naʻá ne fakakaukau ke ne nofo pē ʻo tāimuʻa ʻi Suisalani. ʻI ha ngaahi māhina siʻi mei ai, naʻe kole ai ʻe he Sōsaietí kiate ia ke ne ʻalu ki Sipeini. Naʻá ne tāimuʻa ʻi Madrid, pea hoko atu ki Bilbao, pea ki mui mai ʻi San Sebastián, ʻa e feituʻu naʻe fakatupunga ai ʻe he haʻa faifekaú ʻa e fakafepaki naʻe ʻave ai ia pea mo hono kaungā tāimuʻá ki he pilīsoné. ʻI he 1935 naʻe tuʻutuʻuni ai kiate kinaua ke na mavahe mei Sipeini. Naʻe haʻu ʻa Erika ki he ʻotu motu Netalení, pea ʻi he taʻu ko iá naʻá ma mali ai.

Naʻe Tuʻunuku Mai ʻa e Tau

ʻI he hili ʻema malí, naʻá ma tāimuʻa ʻi Heemstede, pea ki mui ai naʻá ma hiki ki he fonua ko Rotterdam. ʻI aí, naʻe fāʻeleʻi ai ʻa homa foha ko Wolfgang, ʻi he 1937. ʻI he taʻu ʻe taha ki mui ai naʻa mau hiki ki he fonua ko Groningen, ʻi he fakatokelau ʻo e ʻotu motu Netalení, ʻa ia naʻa mau nofo fakataha ai ʻi ha ʻapi fakataha mo ha ongo tāimuʻa Siamane ko Ferdinand mo Helga Holtorf pea mo hona ʻofefine. ʻI Siulai 1938, naʻe tala mai ai ʻe he Sōsaietí kiate kimautolu naʻe fai ʻe he puleʻanga Hōlaní ha fakatokanga ʻo pehē ko e Kau Fakamoʻoni tupuʻi Siamané ʻoku ʻikai ʻaupito fakaʻatā kinautolu ke nau malanga. ʻI he taimi nai ko iá, naʻe fakanofo ai au ko e sevāniti sone (ʻovasia fakafeituʻu), pea naʻe hiki homau fāmilí ki he Lichtdrager (Tapua Atu ʻo e Māmá), ko e vaka ʻo e Sōsaietí naʻe ngāueʻaki ko ha ʻapi nofoʻanga ki he kau tāimuʻa ʻoku malanga ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo e ʻotu motu Netalení. Ko e lahi taha ʻo e taimí, naʻá ku mamaʻo mei hoku fāmilí, ʻo ʻalu mei he fakatahaʻanga ʻe taha ki he fakatahaʻanga hokó ke fakalototoʻaʻi ʻa e fanga tokouá ke nau hanganaki malanga. Pea naʻe fai pehē ʻa e fanga tokouá. Naʻa mo e niʻihi naʻa nau fakalahi ʻenau ngaahi ngāué. Ko Wim Kettelarij ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei.

ʻI he taimi naʻá ku fetaulaki ai mo Wim, ko ha talavou ia naʻá ne ʻilo ʻa e moʻoní ka naʻá ne fuʻu femoʻuekina ko ha tokotaha ngāue faama. “Kapau ʻokú ke loto ke maʻu ha taimi ke ke ngāue ai kia Sihova,” ko ʻeku faleʻí ange ia, “ʻoku totonu ke ke kumi ha ngāue ʻe taha.” Naʻá ne fai pehē. Ki mui mai, ʻi he taimi naʻá ma toe fetaulaki aí, naʻá ku fakalototoʻaʻi ia ke ne tāimuʻa. “Ka kuo pau ke u ngāue ke maʻu ha meʻa ke kai,” ko ʻene talí ia. “Te ke kai pē,” ko ʻeku fakapapauʻí ange ia. “ʻE tokangaʻi koe ʻe Sihova.” Naʻe kamata ngāue tāimuʻa ʻa Wim. Ki mui mai, naʻa mo e lolotonga ʻo e Tau II ʻa Māmaní, naʻá ne ngāue ko ha ʻovasia fefonongaʻaki. ʻI he ʻahó ni, ʻi hono taʻu 80 tupú, ʻoku kei hoko pē ʻa Wim ko ha Fakamoʻoni faivelenga. Naʻe tokangaʻi moʻoni ia ʻe Sihova.

ʻI he Malumalu ʻo e Fakataputapuí mo e Fiemaʻú

ʻI Mē 1940, ko ha taʻu ʻe taha nai ia hili hono fāʻeleʻi ʻema tama hono uá, ʻa Reina, naʻe tukulolo ʻa e kau tau Hōlaní pea maʻu ʻe he kau Nasí ʻa e ʻotu motu Netalení. ʻI Siulai naʻe maʻu ai ʻe he kau Gestapo ʻa e ʻōfisi ʻo e Sōsaietí mo e fale pulusí. ʻI he taʻu hoko maí, naʻe lahi hono ʻohofi ʻo e Kau Fakamoʻoní, pea naʻe maʻu ai au. ʻI he tuʻunga ko ha Fakamoʻoní pea ʻi he taʻu ke ʻalu ʻi he tau maʻa Siamané, naʻe ʻikai ke faingataʻa ke fakaʻuta atu ki he meʻa ʻe fai ʻe he kau Gestapo kiate aú. Naʻá ku feinga ke u tali ʻa e foʻi fakakaukau ko ia ʻe ʻikai ʻaupito te u toe sio ki hoku fāmilí.

Pea ʻi Mē 1941, naʻe tukuange au ʻe he kau Gestapo mei he pilīsoné pea fekauʻi au ke u ʻalu pea līpooti ki he ngāue fakakautaú. Naʻe faingataʻa ke u tui ki ai. ʻI he ʻaho tatau naʻá ku toitoi ai, pea ʻi he māhina tatau naʻá ku toe foki ki he ngāue fakafeituʻú. Naʻe hikiʻi au ʻe he kau Gestapo ʻi heʻenau lisi ʻo e faʻahinga ʻoku fiemaʻu taha ke maʻú.

Founga ʻo e Fekuki ʻa Hoku Fāmilí

Naʻe hiki hoku uaifí mo e fānaú ki he kolo ko Vorden ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo e fonuá. Kae kehe, ke fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi faingataʻa kiate kinautolú, naʻá ku fakangatangata mālohi ʻa ʻeku ʻaʻahi ki ʻapí. (Mātiu 10:16) Ki hoku maluʻí, naʻe ʻikai ke ngāueʻaki ʻe he fanga tokouá hoku hingoa totonú, ko hoku hingoa fakatenetené pē ʻa e Duitse Jan (Sione Siamane). Naʻa mo hoku foha taʻu faá, ʻa Wolfgang, naʻe ʻikai ke fakaʻatā ke ne lea fekauʻaki mo e “Teti” ka ko ʻene pehē pē nai “Ome Jan” (ʻAngikolo Sione). Kiate ia, naʻe fuʻu faingataʻa fakaeongo ʻeni.

ʻI he lolotonga ʻa ʻeku toi takai holó, naʻe tokangaʻi ʻe Erika ʻa e fānaú peá ne toe hanganaki malanga. ʻI he taimi naʻe taʻu ua ai ʻa Reina, naʻe faʻo ia ʻe Erika ʻi he kato tupenu ʻo e pasikalá peá na ʻalu takai holo mo ia ʻo malanga ʻi he ngaahi feituʻu ʻutá. Neongo naʻe faingataʻa ke maʻu ha meʻakai, naʻe ʻikai ʻaupito ke hokosia lahi ʻe Erika ha siʻi ʻo e meʻakaí ki he fāmilí. (Mātiu 6:33) Ko ha tokotaha faama Katolika, ʻa ia naʻá ku ngaahi haʻane mīsini tuitui, naʻá ne ʻoange kiate ia ha pateta. Naʻá ne toe feʻaveʻaki ʻa e ngaahi pōpoaki meiate aú kia Erika. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe fakatau ai ʻe Erika ha meʻa ʻaki ha paʻanga Netaleni ʻe taha ʻi ha falekoloa. Ko e tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e falekoloá, ʻi heʻene ʻilo ʻokú ne nofo toitoi pea ʻikai malava ke ne maʻu ha ngaahi kaati fakatuhotuha meʻakaí, naʻá ne ʻoange kiate ia ʻene fakataú pea pehē foki ki he paʻanga Netaleni ʻe ua. Ko e ngaahi fakahāhā pehē ʻo e manavaʻofá naʻe tokoni ia kiate ia ke ne moʻui.—Hepelu 13:5.

Ngāue Fakataha mo e Fanga Tokoua Loto-Toʻa

Lolotonga iá, naʻe hoko atu ʻeku ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻangá—neongo naʻá ku fetuʻutaki pē mo e fanga tokoua fua fatongia ʻa e fakatahaʻangá. Koeʻuhí ko e muimuiʻi maʻu pē au ʻe he kau Gestapo, naʻe ʻikai te u malava ke nofo ʻi ha feituʻu ʻe taha ʻo laka hake ʻi ha ngaahi houa siʻi. Ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine tokolahi naʻe ʻikai fakaʻatā ke nau feʻiloaki mo au. Naʻa nau maheni pē mo e Kau Fakamoʻoni ko ia naʻe kau ki heʻenau kiʻi kulupu ako Tohitapú. Ko hono olá, ko e ongo tuofefine fakaekakano ʻe toko ua naʻá na nofo ʻi he feituʻu kehekehe ʻo e fonua tatau peé naʻe toki ʻiloʻi pē ʻi he hili ʻa e Tau II ʻa Māmaní naʻá na hoko ko ha ongo Fakamoʻoni he lolotonga ʻo e taú.

Ko hono kumi ha ngaahi feituʻu ke fūfuuʻi ai ʻa e ngaahi tohi ʻa e Sōsaietí ko ha taha ia ʻo ʻeku ngaahi ngāué. Naʻa mau toe fūfuuʻi ʻa e pepa, ngaahi mīsini sitenisilá, pea mo e ngaahi taipe ki hono ngaohi ʻo e ngaahi tatau ʻo e Taua Leʻo, ʻo tokateu pē naʻa fiemaʻu kinautolu. ʻI he taimi lahi, naʻa mau ʻave ʻa e ngaahi tohi kuo pulusi ʻe he Sōsaietí mei he feituʻu fakapulipuli ʻe taha ki he feituʻu ʻe taha. ʻOku ou manatuʻi ʻa hono ʻave ʻi he taimi ʻe taha ʻa e ngaahi katuni ʻe 30 ʻo e ngaahi tohí he lolotonga ʻo e feinga ke ʻoua ʻe fai ha sio maí—ko ha ngāue fakailifia ē!

Tānaki atu ki ai, naʻa mau fokotuʻutuʻu ʻa hono feʻaveʻaki ʻo e meʻakaí mei he ngaahi faama ʻi he ngaahi ʻotu motu Netalení ki he ngaahi kolo lalahi ʻi he hihifó, neongo ʻa hono tapui ʻení. Naʻa mau fakaheka ʻa e meʻakaí ʻi ha ngaahi saliote toho hoosi pea mau fononga fakahihifo. ʻI he taimi naʻa mau aʻu ai ki ha vaitafe, naʻe ʻikai malava ke mau ngāueʻaki ha taha ʻo e ngaahi hala-fakakavakavá koeʻuhí he naʻe leʻohi ia ʻe he kau sōtiá. Ko ia, naʻa mau fakahifo ʻa e utá ki ha fanga kiʻi vaka iiki, ʻo fakafolau ʻa e meʻakaí ki he kauvai ʻe tahá, pea toki fakahifo ia ki ha saliote ʻe taha. ʻI heʻemau aʻu ki he kolo ʻa ia ko e feituʻu ia naʻa mau ʻalu ki aí, naʻa mau tatali kae ʻoua ke poʻuli, pea fakatui ʻa e ngaahi sitōkeni ki he ngaahi topuvaʻe ʻo e hōsí, pea mau fononga fakalongolongo atu ki he tukuʻanga meʻakai fakapulipuli ʻa e fakatahaʻangá. Mei aí, naʻe tufaki atu leva ʻa e meʻakaí ki he fanga tokoua naʻa nau fiemaʻú.

Kapau naʻe ʻilo ʻe he kau tau Siamané ha tukuʻanga meʻakai pehē, ko hono toʻo ia ʻa e moʻui ʻa ha taha. Ka neongo ia, naʻe pole ʻa e fanga tokoua ʻe niʻihi ke tokoni. Ko e fakatātaá, ko e fāmili Bloemink ʻi he kolo ko Amersfoort, naʻa nau fakaʻatā honau loki talanoá ke ngāueʻaki ko ha loki tukuʻanga meʻakai, neongo ko honau ʻapí naʻe mamaʻo siʻi pē mei ha nofoʻanga ʻo ha kau tau Siamane! Ko e Kau Fakamoʻoni loto-toʻa pehē hangē ko ʻení naʻa nau fokotuʻu ʻenau moʻuí ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki koeʻuhí ko honau fanga tokouá.

Naʻe tokoniʻi ʻe Sihova hoku uaifí mo au ke ma tuʻumaʻu anga-tonu ʻi he kotoa ʻo e ngaahi taʻu ʻo e fakataputapuí. ʻI Mē 1945, naʻe ikunaʻi ai ʻa e kau tau Siamané, pea naʻe ngata ai ʻeku moʻui hola holó. Naʻe kole mai ʻe he Sōsaietí kiate au ke u hokohoko atu pē ʻeku ngāue ko ha ʻovasia fefonongaʻakí kae ʻoua kuo ala maʻu ha fanga tokoua kehe. ʻI he 1947, naʻe hoko atu ʻe Bertus van der Bijl ʻeku ngāué. c ʻI he taimi ko iá, naʻe fāʻeleʻi ai ʻema tama hono tolú, pea naʻa mau nofo ʻi he konga fakahahake ʻo e fonuá.

Mamahi mo e Fiefia

ʻI he hili ʻa e taú, naʻá ku ʻiloʻi ai ʻi he taʻu pē ʻe taha nai hili ʻeku mavahe mei ʻapi ki he ngaahi ʻotu motu Netalení, naʻe tukupōpula ʻa e Tangataʻeikí. Naʻe tukuange tuʻo ua ia koeʻuhi ko ʻene mahamahakí, ka ʻi he taimi taki taha ko iá naʻe toe tukupōpula ai. ʻI Fepueli ʻo e 1938, naʻe ʻave ai ia ki he kemi fakamamahi Buchenwald pea mei ai leva ki Dachau. ʻI aí, ʻi Mē 14, 1942, naʻe mate ai ʻeku tangataʻeikí. Naʻá ne tuʻumaʻu mo mateaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá.

Naʻe toe ʻave mo e fineʻeikí ki he kemi ʻi Dachau. Naʻá ne nofo pē ai ʻo aʻu ki hono tukuange ʻi he 1945. Koeʻuhi ko e faʻifaʻitakiʻanga tuʻumaʻu ʻa ʻeku ongo mātuʻá fakatouʻosi naʻe tānaki mai ia ki he ngaahi tāpuaki fakalaumālie lahi naʻá ku fiefia aí, ko ha monū ia ke toe haʻu ʻeku fineʻeikí ke mau nofo ʻi he 1945. Ko hoku tuofefiné ʻa Margaretha—ʻa ia naʻá ne ngāue tāimuʻa ʻi he Kominiusi ʻo Siamane Hahaké talu mei he 1945—naʻe toe haʻu mo ia. Neongo naʻe mahamahaki ʻa e fineʻeikí pea ʻikai ke ne lea faka-Hōlani, naʻá ne hokohoko atu ʻene kau ʻi he ngāue fakamalangá ʻo aʻu ki he ngataʻanga anga-tonu ʻo hono ʻalunga fakamāmaní ʻi ʻOkatopa 1957.

Ko e fakataha-lahi ʻi he 1955 ʻi Nuremberg, Siamané, naʻe fakamoʻoniʻi ʻene makehé. ʻI he hili ʻemau aʻu ki aí, naʻe tala ange ai ʻe he fanga tokoua mei Dresden kia Erika ko ʻene fineʻeikí naʻe ʻi he fakataha-lahí foki. Koeʻuhí ko Dresden naʻe ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa Siamane Hahaké ʻi he taimi ko iá, naʻe ʻikai ʻaupito toe sio ʻa Erika ki heʻene fineʻeikí ʻi he taʻu ʻe 21. Naʻe fokotuʻutuʻu ke fai ha fetaulaki, naʻe fefāʻōfuaʻaki ai ʻa e faʻeé mo ʻene taʻahiné. Ko ha toe fakataha fiefia ē naʻe hokó!

ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe tupu homa fāmilí ki he fānau ʻe toko valu. Ko e meʻa naʻe fakamamahi tahá, naʻe mole atu ʻa homa foha ʻe taha ʻi ha fakatuʻutāmaki ʻi ha kā. Kae kehe, ʻi he sio ki he kotoa ʻo e toenga ʻo ʻema fānaú ʻoku nau tauhi kia Sihová ko ha matavai ia ʻo e fiefia lahi. ʻOkú ma fiefia koeʻuhí he ko homa foha ko Wolfgang pea mo hono uaifí ʻokú na ʻi he ngāue fakafeituʻú pea ko hona fohá ʻokú ne toe ngāue ko ha ʻovasia fakafeituʻu.

ʻOku ou fakamālō ʻi heʻeku sio tonu ʻi he laka ki muʻa ʻa e ngāue ʻa Sihová ʻi he ngaahi ʻotu motu Netalení. ʻI he taimi naʻá ku kamata ngāue tāimuʻa ai heni ʻi he 1933, naʻe fakafuofua nai ki he Kau Fakamoʻoni ʻe toko teau. ʻI he ʻahó ni, ʻoku laka hake ʻi he toko 30,000. Neongo ko homa mālohinga fakaesinó ʻoku vaivai ange, ko Erika mo aú ʻokú ma kei fakapapauʻi pē ke ma moʻuiʻaki ʻa e ngaahi lea ʻo e hiva ko ia, “Ko ha tui ē ʻe ʻikai ke holomui,” ʻi he faai atu ʻa e ngaahi ʻahó.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Hiva Fika 194.—Songs of Praise to Jehovah (1928).

b Ko e kolo ko Copitz, ʻoku ui he taimí ni ko Pirna, ʻoku tuʻu ia fakataha mo e Vaitafe Elbe, ko e kilomita ʻe 18 mei he kolo ko Dresden.

c Sio ki he The Watchtower, Sanuali 1, 1998, ki he talanoa ki he moʻui ʻa Tokoua Van der Bijl, “ʻOku ʻIkai ha Meʻa ʻe Lelei Ange ʻi he Moʻoní.”

[Fakatātā ʻi he peesi 23]

Ko e “Jugendgruppe” he lolotonga ʻo ha mālōlō hili ʻa e ngāue fakamalangá

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

Ko hoku kaungā tāimuʻá mo au ʻoku mau ngāueʻi ʻa e feituʻu ʻo Schneifel. Naʻá ku taʻu 20

[Fakatātā ʻi he peesi 25]

Fakataha mo Erika mo Wolfgang ʻi he 1940

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Toʻohema ki toʻomataʻu: Ko hoku mokopuna ko Jonathan pea mo hono uaifí, ʻa Mirjam; Erika, ko au, ko hoku foha ko Wolfgang pea mo hono uaifí, ʻa Julia

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Ko ha tokoua ʻi he pilīsone fakataha mo ʻeku tangataʻeikí naʻá ne tā ʻa e fakatātā ko eni ʻo e tangataʻeikí ʻi he 1941