Skip to content

Skip to table of contents

“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”

“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”

“Fai ki he Eku Gaahi Fekau bea Moui Ai”

NAʻE kei siʻi ia, poto, pea “toulekeleka mo matamatalelei.” Ko e uaifi ʻo hono pulé naʻe fakakakano mo ʻafungi. ʻI heʻene manako taʻetoeleʻei ʻi he kiʻi talavoú, naʻá ne feinga fakaʻaho ke fakataueleʻi ia. “Pea faifai pea hoko ha ʻaho ʻa ia naʻa ne hu ai ki fale ke fai ʻene ngaue, pea naʻe ʻikai ʻi ai ha toko taha ʻo e kakai ʻo e fale. Pea puke ia ʻe he fefine ʻi hono kofu, ʻo ne pehe, Ta mohe ā.” Ka ko Siosifa, ko e foha ʻo e pēteliake ko Sēkopé, naʻá ne liʻaki hono kofú peá ne hola mei he uaifi ʻo Pōtifá.—Senesi 39:​1-12.

Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke hola ʻa e tokotaha kotoa pē mei ha tuʻunga fakatauele. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he tuʻunga ʻo ha talavou ʻa ia naʻe sio ki ai ʻa Tuʻi Solomone ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻi he ngaahi halá ʻi he poʻulí. ʻI hono fakataueleʻi ʻe ha fefine kovi, “ko e kemo kuo ne muimui atu, ʻo hange ko e ʻalu ʻa ha pulu ki he fale tamate manu.”—Palovepi 7:​21, 22.

ʻOku naʻinaʻi ki he kau Kalisitiané ke nau “hola pe mei he fai feʻauaki.” (1 Kolinito 6:18) Ki he ākonga Kalisitiane kei talavou ko Tīmoté, naʻe tohi ki ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko e ngaahi holi fakatalavou ke ke hola mei ai.” (2 Timote 2:22) ʻI he taimi naʻe fehangahangai ai mo e ngaahi tuʻunga fakaʻaiʻai ʻo e feʻauakí, tonó, pe ko e ngaahi hala fakaeʻulungaanga kehé, ko kitautolu foki kuo pau ke tau fakapapauʻi ke hola ʻo hangē ko e hola naʻe fai ʻe Siosifa mei he uaifi ʻo Pōtifá. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakapapauʻi ke fai iá? ʻI he vahe hono 7 ʻo e tohi Tohitapu ʻa Palovepí 7, ʻoku ʻomai ai kiate kitautolu ʻe Solomone ʻa e faleʻi mahuʻinga taʻehanotatau. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene lea fekauʻaki mo e ngaahi akonaki ʻa ia ʻokú ne maluʻi kitautolu mei he ngaahi kākā ʻa e kakai ʻulungaanga taʻetāú ka ʻokú ne fakaeʻa ʻenau founga ngāué ʻaki hono fakamatalaʻi maeʻeeʻa lelei ha fakatātā ʻo ha meʻa ne hoko ʻa ia naʻe fakataueleʻi ai ha kiʻi talavou ʻe ha fefine ne ʻikai ke anga-maʻa.

‘Nonoo Eku Gaahi Fekaú ki Ho Louhiʻi Nimá’

ʻOku kamataʻaki ʻe he tuʻí ʻa e faleʻi fakaetamai: “E hoku foha, ke ke maʻu eku gaahi lea, bea ke tanaki kiate koe a eku gaahi fekau. Fai ki he eku gaahi fekau bea moui ai; bea tokagaʻi a eku fono o hage ko ho kanoʻi mata.”Palovepi 7:​1, 2PM.

Ko e ngaahi mātuʻá, tautefito ki he ngaahi tamaí, ʻoku nau maʻu ʻa e fatongia kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá ki hono akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ki he leleí mo e koví. ʻOku enginaki ʻa Mōsese ki he ngaahi tamaí: “Ko e ngaahi foʻi folofola ko ʻeni ʻoku ou kouna atu he ʻaho ni ʻe fuesia ʻe ho loto: pea te ke uhuʻi ki hoʻo fanau, pea te ke lea ki ai ʻi hoʻo nofo ʻi ho fale, pea ʻi hoʻo ʻalu ʻi he hala, pea ʻi hoʻo tokoto hifo, pea ʻi hoʻo tuʻu hake.” (Teutalonome 6:​6, 7) Pea naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko kimoutolu ʻa e ngaahi tamai, ʻoua te mou fakaʻitaʻi hoʻomou fanaú, kae hanganaki tauhi hake kinautolu ʻi he akonaki mo e fakatonutonu fakaʻatamai ʻa Sihová.” (Efeso 6:​4NW) Mei hení, ʻoku totonu ke tuku tauhi ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa ha mātuʻa, pe fakamahuʻingaʻi lahi, ʻo kau moʻoni ki ai ʻa e ngaahi fakamanatu, ko e ngaahi fekau, mo e ngaahi lao ʻoku maʻu ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ko e Tohitapú.

Ko e akonaki fakaemātuʻá ʻe toe fakakau nai ki ai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni kehe​—ko e ngaahi tuʻutuʻuni fakafāmili. Ko e ngaahi meʻa eni maʻá e lelei ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí. Ko e moʻoni, fakatuʻunga ʻi he ngaahi fiemaʻú, ʻe kehekehe nai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuní ʻi he fāmili ki he fāmili. Neongo ia, ko e ngaahi mātuʻá ʻoku nau maʻu ʻa e ngāue ko hono fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku lelei tahá ki honau fāmilí tonu. Pea ko e ngaahi tuʻutuʻuni ʻoku nau faí ʻoku faʻa hoko ko ha fakahāhaaʻi ia ʻo ʻenau ʻofa moʻoní mo e tokangá. Ko e faleʻi ki he toʻutupú ke nau nofo maʻu ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni ko ení fakataha mo e ngaahi akonaki Fakatohitapu ʻoku nau maʻu mei heʻenau ngaahi mātuʻá. ʻIo, ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ke tōʻongafai ki he ngaahi fakahinohino peheé “o hage ko ho kanoʻi mata”​—ʻo leʻohi kinautolu ʻaki ʻa e tokanga lahi tahá. Ko e founga ia ke fakaʻehiʻehi ai mei he nunuʻa fakamate ʻo hono tukunoaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa Sihová pea hoko ai ʻo “moui.”

“Nonoo ia [ʻeku ngaahi fekaú] ki ho louhiʻi nima, tohi ia ki he kakano o ho loto.” (Palovepi 7:​3PM) ʻI he maeʻeeʻa ʻa e ʻi muʻa ʻa hotau ngaahi louhiʻi nimá ʻi hotau matá pea ʻoku nau mātuʻaki mahuʻinga ʻi hono fakahoko ʻetau ngaahi taumuʻá, ko e ngaahi lēsoni ʻoku tau ako mei hono ʻohake Fakatohitapú pe ko hono maʻu ʻa e ʻilo ʻo e Tohitapú ʻoku totonu ke hoko ia ko ha fakamanatu tuʻumaʻu mo ha tataki ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku tau faí. ʻOku fiemaʻu ke tau tongi kinautolu ki he kakano ʻo hotau lotó, ʻo ʻai kinautolu ko ha konga ʻo hotau natulá.

ʻI he ʻikai ngalo ʻa e mahuʻinga ʻo e potó mo e mahinó, ʻoku enginaki mai ʻa e tuʻí: “Ke ke lea o behe ki he boto, Ko hoku tokoua koe; bea ke ui ae ilo [“mahinó,” NW] ko ho kaiga fefine.” (Palovepi 7:​4PM) Ko e potó ko e malava ia ke ngāue totonu ʻaki ʻa e ʻilo kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá. ʻOku totonu ke tau maʻu ʻa e ʻofa ki he potó ʻo hangē ko e fai ki siʻa tuofefine ʻofeiná. Ko e hā ʻa e mahinó? Ko e malava ia ke sio ki ha meʻa pea maʻu ʻa e ʻuhinga ʻo iá ʻaki hono makupusi ʻa e ngaahi fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo hono ngaahi kongá pea mo e meʻá kotoa. Ko e mahinó kuo pau ke ofi ia kiate kitautolu ʻo hangē pē ko ha kaumeʻa fekoekoeʻí.

Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau pipiki ki he ako Fakatohitapú pea fakatupulekina ʻa e vāofi mo e potó pea mo e mahinó? Koeʻuhí “ke na fakamoui [kitautolu] mei he fefine [“sola,” NW], mei he muli oku fakaoloolo aki ene gaahi lea.” (Palovepi 7:​5PM) ʻIo, ko e fai peheé te ne maluʻi kitautolu mei he ngaahi founga fakaoloolo mo fakalotoʻi ʻa ha sola, pe muli​—ko ha tokotaha ʻulungaanga taʻetaau. a

ʻOku Fetaulaki ʻa e Talavoú mo ha ‘Fefine Kākā’

Ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí ʻokú ne hoko atu ʻo fakamatalaʻi ha fakatātā naʻá ne sio tonu ki ai: “Naaku jio atu mei he mataba o hoku fale mei he mataba jioata. Bea naaku vakai ki he kakai vale, bea neu iloʻi i he kau talavou ae tagata talavou oku majiva i he [loto], Nae alu atu i he hala o ofi ki hono [“tulikí,” NW]; o ne alu i he hala ki hono fale, i he efiafi bouli, i he bo uliuli mo fakabouli.”Palovepi 7:​6-9PM.

Ko e matapā sioʻata ʻa ia naʻe sio ai ki tuʻa ʻa Solomoné ʻoku ʻi ai hono vangavanga​—ngalingali ko ha faʻunga mo hono fanga kiʻi papa lau siʻi pea mahalo mo e ngaahi tā tongitongi teuteu. ʻI he fakaʻau ke tūmāmá, ʻoku fakapoʻuli ʻa e ngaahi halá. ʻOkú ne sio atu ki ha talavou ʻa ia ʻoku tautefito ʻa ʻene ala kākaaʻingofuá. ʻI he ʻikai ha ʻiloʻiló, pe ʻatamai leleí, ʻokú ne masiva loto. Ngalingali, ʻokú ne lāuʻilo ki he faʻahinga kaungāʻapi kuó ne hū ki aí mo e meʻa ʻe lava ke hoko kiate ia ʻi aí. ʻOku ʻalu atu ʻa e talavoú ʻo ofi ki “hono tulikí,” ʻa ia ko e hala ia ki hono falé. Ko hai ia? Ko e hā ʻokú ne teu ke faí?

ʻOku hoko atu ʻa e tuʻi tokangá: “Vakai, nae fakafetaulaki mai kiate ia ae fefine oku kofu i he kofu oe faa feauaki, o loto kākā. (Oku [anga-pauʻu] ia mo agamalohi; oku ikai nofo hono vaʻe i hono fale: Ko eni oku i tua, ko ena oku i he gaahi hala, oku ne nofo toitoi i he tuliki kotoabe.)Palovepi 7:​10-12PM.

Ko e founga teuteu ʻa e fefiné ni ʻokú ne tala ʻa e meʻa lahi ʻo fekauʻaki mo ia. (Senesi 38:​14, 15) ʻOkú ne teunga taʻefakanānā, hangē ha feʻauakí. ʻIkai ngata aí, ʻokú ne loto-kākā​—ko hono ʻatamaí ʻoku “fakakaukau lavaki,” ko ʻene taumuʻá ʻoku “anga-pekopeko.” (An American Translation; New International Version) ʻOkú ne anga-pauʻu mo anga-mālohi, faʻa talanoa mo taʻefakamaʻumaʻu, longoaʻa mo taʻeʻunua, ʻafungi mo loto-lahi. ʻI he ʻikai ke nofo ʻi ʻapí, ʻokú ne manako ange ʻi he ngaahi feituʻu kakai tokolahí, ʻo ne toitoi ʻi he ngaahi tuliki halá ke pō ʻene tokotaha maʻukoviá. ʻOkú ne tatali ki ha tokotaha hangē ko e kiʻi talavoú.

Ko ha ‘Lahi ʻo e Fakalotoʻí’

ʻOku fetaulaki ai ha talavou mo ha fefine taʻefakamaʻumaʻu fakataha mo ha palani kākā. He puke moʻoni ē ʻe he meʻá ni ʻa e tokanga ʻa Solomoné! ʻOkú ne fakamatala: “Pea puke ʻe ia ʻa e siana, ʻo ʻuma ki ai, ʻo ne fakamatafeka ʻo lea kiate ia: “Kuo ʻiate au ʻani feilaulau fakaʻosi [“ʻofa,” NW]; ko e ʻaho ni kuo u fakaʻosi ʻeku tukumoʻui; ko hono ʻuhinga ia oʻeku hu ki tuʻa ke fakafetaulaki atu, ko ʻeku haʻao siʻo mata, pea ta kuo u maʻu koe.”Palovepi 7:​13-15.

ʻOku hamolemole ʻa e ongo loungutu ʻo e fefiné ni. ʻI heʻene fakamatafefeká, ʻokú ne puʻaki ʻene ngaahi leá ʻi he loto-pau. Ko e meʻa kotoa ʻokú ne leaʻakí ʻoku fikaʻi lelei ia ke fakataueleʻi ʻaki ʻa e talavoú. ʻI hono fakamatalaʻi naʻá ne fai ʻa e ngaahi feilaulau ʻofa ʻi he ʻaho pē ko iá pea totongi ʻene tukumoʻuí, ʻokú ne fai ha fakahāhā ʻo e māʻoniʻoní, ʻo kiʻi fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai te ne ʻi ha tuʻunga taʻefakalaumālie. Ko e ngaahi feilaulau ʻofa ʻi he temipale ʻi Selusalemá naʻe kau ki ai ha kakanoʻi manu, mahoaʻa, lolo, mo e uaine. (Livitiko 19:​5, 6; 22:21; Nomipa 15:​8-​10) Koeʻuhi naʻe lava ʻa e tokotaha foakí ke ʻave ʻa e konga ʻo e feilaulau ʻofá maʻana mo hono fāmilí, ʻokú ne fokotuʻu ange ai ʻoku lahi ʻa e meʻa ke kai mo inu ʻi hono falé. Ko e meʻa ʻoku fakahāʻí ʻoku mahino lelei: ʻE maʻu ʻe he talavoú ʻa e taimi fiefia ʻi ai. Kuó ne hū ki tuʻa mei hono falé ʻo fakatefito pē ke kumi ia. He meʻa fakaueʻiloto ē​—kapau ʻoku lava ha taha pē ke tui ki ha talanoa pehē. “Ko e moʻoni naʻá ne ʻalu ʻo fakasio ha taha,” ko e lau ia ʻa e mataotao Tohitapu ʻe taha, “ka naʻá ne haʻu moʻoni ke fakasio ʻa e tokotaha makehe pē ko ení? Ko ha vale pē​—mahalo ko e tokotaha ko ení​—ʻe tui kiate iá.”

Hili hono ʻai ia tonu ke ne hā fakamānako ʻi he ʻasi ʻa hono kofú, ʻaki ʻa e leʻo ʻo ʻene ngaahi lea fakahekeheké, ʻaki ʻa ʻene ala ʻi he fāʻofuá, pea ʻi he ifo ʻa hono loungutú, ko e fefine fakatauelé ʻokú ne poupouʻi ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene namu leleí. ʻOkú ne pehē: “Kuou teuteu hoku mohega aki ae gaahi buibui matamata lelei, moe togi fakasanisani, moe tubenu lelei mei Ijibite. Kuou fakanamu kakala a hoku mohega aki ae mula, moe alosi, bea moe sinamoni.” (Palovepi 7:​16, 17PM) Kuó ne teuteuʻi ke fakaʻofoʻofa ʻa hono mohengá ʻaki ʻa e līneni lanu kehekehe mei ʻIsipite pea fakanamuleleiʻi ʻaki ʻa e ngaahi meʻa namu kakala kuo filifili ʻo e mula, ʻālosi, mo e sinamoni.

“Haʻu, ke ta fakafonu akitaua i he ofa o aʻu ki he abogibogi,” ko ʻene hoko atú ia, “ke ta fakafiemalie akitaua i he e ta fai ofa.” Ko e fakaafé ki he meʻa ʻoku lahi ʻaupito ia ʻi ha kai efiafi lelei pē ki ha toko ua. Ko ʻene palōmesí ke fiefia ʻi he fekoekoeʻi fakaefehokotaki fakasinó. Ki he talavoú, ko e kolé ʻoku mālie mo fakalotomāfana! ʻI he toe hoko atu ʻene fakakolekolé, ʻokú ne tānaki atu: “He oku ikai i abi ae tagata eiki, kuo alu ia o fonoga mamao: Kuo ne ave mo ia ae kato baaga, bea e ikai haʻu ia kae oua ke hokojia hono aho kuo ne lea ki ai.” (Palovepi 7:​18-20PM) Te na mātuʻaki malu, ko ʻene fakapapauʻi ange ia kiate iá, he ʻoku mamaʻo ʻa hono husepānití ʻi ha fononga fakapisinisi pea ʻoku ʻikai ʻamanekina haʻane foki vave mai. He talēnitiʻia ē ko ia ʻi hono kākaaʻi ha tokotaha talavoú! “Naa ne fakavaivaiʻi ia aki a ene gaahi lea matamata lelei, o ne maʻu ia i he fakaoloolo a hono gutu.” (Palovepi 7:​21PM) ʻE fiemaʻu ha tangata hangē ko e tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻo Siosifá ke ne talitekeʻi ha kole fakatauele hangē ko ení. (Senesi 39:​9, 12) ʻOku feʻungamālie ʻa e tuʻunga taau ʻo e talavoú ni?

‘Hage koe Bulu ke Tamateʻí’

“Naa ne alu muimui leva iate ia,” ko e fakamatala ia ʻa Solomoné, “o hage koe bulu ke tamateʻi, bea hage koe vale ki he tautea oe akau fakamau vaʻe; Kae oua ke aji ae gahau ki hono ate; io, o hage koe manu oku oho vave ki he tauhele, o ikai ke ne ilo koe mea ke oji ai ene moui.”Palovepi 7:​22, 23PM.

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻa e hoko ʻo taʻealatekeʻi ʻa e fakaafé ʻe he talavoú. ʻI hono tukunoaʻi ʻa e fakakaukau lelei kotoa pē, ʻokú ne muimui ʻiate ia ‘hage koe bulu ke tamateʻí.’ Hangē ko e ʻikai lava ke hola ha tangata mei hono tautea ʻi ha meʻa fakamaʻu vaʻé, ʻoku pehē ʻa hono tohoakiʻi ʻa e talavoú ki he faiangahalá. ʻOku ʻikai te ne sio ki he fakatuʻutāmaki kotoa ʻo iá kae ʻoua ke “aji ae gahau ki hono ate,” ʻa ia ko e pehē, kae ʻoua ke ne maʻu ha kafo ʻe lava ke ne fakatupunga ʻene maté. Ko e mate fakaesino nai ʻi heʻene fakaeʻa ia tonu ki he ngaahi mahaki fakatupu mate ʻoku fetuku holo ʻe he fehokotaki fakasinó. b ʻE toe lava foki ʻe he kafó ʻo fakatupunga ʻa ʻene mate fakalaumālié; “koe mea ke oji ai ene moui.” Ko ʻene moʻuí kotoa ʻoku uesia mafatukituki, pea kuó ne angahala mamafa ki he ʻOtuá. Ko ia, ʻokú ne fakavave atu ai ki hono maʻu ʻe maté ʻo hangē ha manupuna ʻi ha tauhelé!

“Oua Naa Mou He i Hono Gaahi Aluaga”

ʻI hono maʻu ha lēsoni mei he meʻa kuó ne mamata ki aí, ʻoku naʻinaʻi mai ʻa e tuʻi potó: “E fānau, ke mou fanogo eni kiate au, bea mou tokaga ki he gaahi lea a hoku gutu. Oua naa tuku ke alu atu ho loto ki hono hala, oua naa mou he i hono gaahi aluaga. He kuo li hifo eia ae toko lahi kuo lavea; io, kuo tamateʻi eia ae kau tagata malohi toko lahi. Ko hono fale koe hala ia ki heli, oku alu hifo ia ki he nofoaga oe mate.”Palovepi 7:​24-27PM.

ʻOku hā mahino, ko e faleʻi a Solomoné ke afe mei he ngaahi founga fakatupu mate ʻa ha tokotaha ʻulungaanga taʻetaau pea “moui.” (Palovepi 7:​2PM) He taimi tonu ē ko e fakahinohino ko ení ki hotau taimí! Ko e moʻoni ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi feituʻu ʻoku fonu ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau tokoto ʻo tatali ke maʻukovia ha tahá. Ko e hā ke ke fakamoʻulaloa tonu ai ki heʻenau ngaahi foungá ʻaki ʻa e ʻalu ki he ngaahi feituʻu peheé? Ko e moʻoni, ko e hā ke ke hoko ai ko e tokotaha “majiva loto” pea ʻalu fano ʻi he ngaahi ʻaluʻanga ʻo ha “muli”?

Ko e “fefine sola” naʻe sio ki ai ʻa e tuʻí naʻá ne fakataueleʻi ʻa e talavoú ʻaki ha fakaafe ke ‘na fakafiemalie akinaua i he e na fai ofá.’ ʻIkai ko e toʻutupu tokolahi​—tautefito ki he tamaiki fefiné​—kuo ngāueʻaki kinautolu ʻi ha founga meimei tatau? Kae fakakaukau atu: ʻI he taimi ʻoku feinga ai ha taha ke tohoakiʻi koe ki he pauʻu fakaefehokotaki fakasinó, ko ha ʻofa moʻoni ia pe ko e holi kovi siokita? Ko e hā ka hanga ai ʻe ha tangata ʻoku ʻofa moʻoni ʻi ha fefine ʻo tenge ia ke ne maumauʻi ʻa hono akoʻi faka-Kalisitiané mo hono konisēnisí? “Oua naa tuku ke alu atu ho loto” ki he ngaahi founga peheé, ko e enginaki ia ʻa Solomoné.

Ko e ngaahi lea ʻa ha tokotaha fakatauele ʻoku faʻa fakaoloolo ia mo palani lelei. Ko hono tauhi ʻa e potó mo e mahinó ke ofí te ne tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu hono natula totonú. ʻOua ʻaupito ʻe ngalo ko e meʻa kuo fekauʻi mai ʻe Sihová te ne maluʻi kitautolu. Ko ia ai, ʻofa ke tau feinga maʻu pē ke ‘fai ki he fekau ae ʻOtuá bea moui,’ ʻo aʻu ʻo taʻengata.​—1 Sione 2:​17.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e foʻi lea “sola” naʻe ngāueʻaki ia ki he faʻahinga naʻa nau fakamavaheʻi kinautolu meia Sihova ʻaki ʻenau tafoki mei he Laó. Ko ia ai, ko ha fefine ʻulungaanga taʻetaau, hangē ko ha feʻauakí, ʻoku lave ki ai ko ha “fefine sola.”

b Ko e niʻihi ʻo e ngaahi mahaki ʻoku fetuku holo ʻe he fehokotaki fakasinó ʻoku nau maumauʻi ʻa e ʻaté. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi keisi fakamuimui taha ʻo e sifilisí, ʻoku lōmekina ai ʻe he ngaahi fanga kiʻi meʻamoʻui pekitīliá ʻa e ʻaté. Pea ko e meʻamoʻui ʻoku tupu mei ai ʻa e konoliá ʻoku lava ke ne fakatupunga ʻa e vela ʻa e ʻaté.

[Fakatātā ʻi he peesi 29]

ʻOku anga-fēfē hoʻo vakai ki he ngaahi tuʻutuʻuni fakaemātuʻá?

[Fakatātā ʻi he peesi 31]

Ko hono tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻuhinga iá ko e moʻui